موضوع‌ها و مضامین شعر مکتب وقوع در تذکره‌ی مخزن الغرائبWORD

 فهرست مطالب

چکیده1

فصل اول: کلیات

1- کلیات2

1-1- مقدمه2

1-2- اهداف تحقیق4

1-3- پیشینه ی پژوهش4

1-4- روش انجام تحقیق5

1-5- معرفی مهم ترین شاعران مکتب وقوع ( به ترتیب اهمیت از نظر اشعار وقوعی و واسوخت)5

1-5-1- وحشی بافقی5

1-5-2- محتشم کاشانی6

1-5-3- کلیم همدانی6

1-5-4- لسانی شیرازی7

1-5-5- حاتم کاشی7

1-5-6- صرفی ساوجی7

1-5-7- میلی هروی8

1-5-8- ولی دشت بیاضی9

1-5-9- یقینی لاهیجی9

1-5-10- وقوعی تبریزی10

1-5-11- حسابی نطنزی10

1-5-12- نقی کمره ای10

1-5-13- هلاکی همدانی11

1-5-14- نثاری تبریزی11

1-5-15- شرف جهان قزوینی12

فصل دوم: سیری در احوال هاشمی سِندیلَوی و چگونگی نگارش تذکره ی مخزن الغرائب

2- سیری در احوال هاشمی سِندیلَوی و چگونگی نگارش تذکره ی مخزن الغرائب13

2-1- تذکره‌نویسی در ایران13

2-2- جایگاه تذکره نویسی در ادبیات فارسی14

2-3- انواع تذکره16

2-3-1- به لحاظ استقلال یا عدم استقلال16

2-3-2- به لحاظ موضوع16

2-3-3- به لحاظ عمومیت یا خصوصیت17

2-3-4 به لحاظ تشخّص18

2-4- سیری در زندگی هاشمی سِندیلَوی19

2-5- تذکره‌نویسی در شبه ‌قاره21

2-6- تذکره ی مخزن الغرایب24

2-6-1- نمونه شعر مخزن الغرایب25

2-6-2- نمونه‌ی نثر مخزن الغرایب26

2-6-3- نسخه های خطی مخزن الغرایب27

2-6-4- مآخذ مخزن الغرائب27

2-6-5- محاسن و معایب تذکره مخزن الغرایب28

2-6-5-1- محاسن28

2-6-5-1-1- تفصیل28

2-6-5-1-2- مهم ترین تذکره سبک هندی و مکتب وقوع29

2-6-5-1-3- در بردارنده‌ی منتخب شعر شاعرانی که دیوان ندارند یا دیوانشان نایاب است29

2-6-5-1-4- حسن انتخاب29

2-6-5-1-5- تالیف از سوی مولفی غیر ایرانی30

2-6-5-2- معایب30

2-6-5-2-1- عدم رعایت امانت داری ادبی30

2-6-5-2-2- قرابت با جُنگ و دوری از یک تذکره اصیل30

فصل سوم: مفاهیم وتعاریف سبک، مکتب، مکتب وقوع و واسوخت

3- مفاهیم وتعاریف سبک، مکتب، مکتب وقوع و واسوخت31

3-1- مقدمه31

3-2- مکتب ادبی31

3-3- تاریخچه‌ی کلّی مکتب های ادبی32

3-4- انواع مکتب های ادبی33

3-4-1- کلاسیسیسم33

3-4-2- رمانتیسم33

3-4-3- رئالیسم34

3-4-4- ناتورالیسم35

3-4-5- سمبولیسم35

3-5- تعریف سبک36

3-6- تفاوت سبک و مکتب37

3-7- سبک‌های ادبی در زبان فارسی39

3-7-1- سبک خراسانی40

3-7-2- سبک بینابین (مکتب آذربایجان)41

3-7-3- سبک عراقی41

3-7-4- مکتب وقوع42

3-7-5- سبک هندی42

3-7-5-1- عوامل پیدایش سبک هندی42

3-7-5-1-1- مذهب42

3-7-5-1-2- سفر به هند43

3-7-5-1-3- توسعه‌ی اصفهان43

3-7-5-1-4- رفاه اقتصادی44

3-7-5-1-5- علاقه‌ی شاهان صفوی به فرهنگ44

3-7-5-1-6- ساختار سبکی بیت هندی44

3-7-5-1-7-پیش ‌مصرع و مصرع برجسته45

3-7-5-2- ابهام در سبک هندی46

3-7-5-3- دو شیوه در سبک هندی46

3-7-5-4- شاعران معروف این دوره46

3-7-6- دوره بازگشت47

3-7-7- دوره مشروطه48

3-7-8- دوره معاصر48

3-7-9- وقوع49

3-7-9-1- وقوع در لغت‌نامه49

3-7-9-2- مکتب وقوع49

3-7-9-2-1- تعریف49

3-7-9-2-2- ویژگی‌ها52

3-7-9-2-3- تاریخچه52

3-7-9-2-4- شاعران معروف مکتب وقوع53

3-7-9-2-5- لسانی‌شیرازی و وضع مکتب وقوع53

3-7-9-2-6- نشانه های اشعار وقوعی در آثار شاعران قبل از قرن دهم54

3-7-10- مکتب واسوخت55

3-7-10-1- آیا مکتب واسوخت انحرافی از مکتب وقوع به شمار می‌آید یا انشعاب؟58

فصل چهارم: نشانه‌های مکتب وقوع در اشعار تذکره‌ی مخزن الغرایب

4- نشانه‌های مکتب وقوع در اشعار تذکره ی مخزن الغرایب60

4-1- بررسی تفاوت های مفهوم عشق در غزل های مکتب وقوع و سبک عراقی60

4-1-1- تفاوت های اساسی میان غزل و تغزل61

4-1-2- غزل حافظ: کمال جلوه های عرفانی61

4-1-3- غزل وحشی بافقی: مضمونهای لطیف، رقت معانی62

4-2- بررسی نشانه های مکتب وقوع در مخزن الغرایب63

4-2-1-تعیین نشانه ها63

4-2-1-1- چشم ( ابرو، خم ابرو، کرشمه، مژه )63

4-2-1-2- لب (تبسم، خنده نهانی، شکرخند و...)65

4-2-1-3- قد وقامت66

4-2-1-4- رفتار واندام معشوق (اعضای بدن، ایستادن، نشستن ..)67

4-2-1-5- حضور در کوچه و بازار69

4-2-1-6- اصطلاحات عامیانه و کوچه بازاری70

4-2-1-7- نظر بازی72

4-2-1-8- زندگی و مرگ73

4-2-1-9- عشق مجازی74

4-2-1-10- عاشق به مثابه یک انسان معمولی76

4-2-1-11- سرسنگینی با معشوق79

4-2-1-12- تهدید، شکوه و اعتراض80

4-2-1-13- اعتراض به زیادی رقیبان82

4-2-1-14- دلسوزی برای معشوق83

4-2-1-15- یاد آوری خوبیهایی که در حق معشوق شده است83

4-2-1-16- یاد آوری معایب و کاستی های معشوق84

4-2-1-17- اظهار شادمانی به خاطر فراغت از عشق84

4-2-1-18- وسواس و دقت در گزینش یار85

4-2-1-19- جنسیت معشوق85

4-2-1-20- بیان عریان احساس در شعر؛ گریه (غم، گریستن و اشک)87

4-2-1- 21- زبان روان و بیان ساده89

فصل پنجم: نشانه های مکتب واسوخت دراشعار تذکره‌ی مخزن الغرایب

5- نشانه های مکتب واسوخت دراشعار تذکره‌ی مخزن الغرایب90

5-1 -مقدمه90

5-2- نشانه های واسوخت90

5-2-1-کاربرد گروه واژگانی واسوخت( واسوختن، واسوزد، واسوخت، وانسوختن و...)91

5-2-2- روی برگرداندن از معشوق93

5-2-3- دور شدن از کوی یار94

5-2-4- ترک معشوق با یادآوری خطاهایش95

5-2-5- برگزیدن یار دیگر به هدف انتقام گیری از معشوق96

5-2-6- نفرین97

5-2-7- هجو پیشگی و هزالی98

5-2-8-مدح گریزی و آزادگی99

5-2-9- استفاده از زبان روز100

5-2-10- تکرار بن مایه های ویژه102

5-2-11- شاهد بازی103

فصل ششم: نتیجه‌گیری

6- نتیجه‌گیری109

6-1- نتیجه‌گیری109

6-2- پیشنهادات111

فهرست منابع112

 چکیده

موضوع‌ها و مضامین شعر مکتب وقوع در تذکره‌ی مخزن‌الغرائب

تذکره مخزن الغرایب در سال 1803 میلادی توسط احمد علی خان هاشمی سندیلوی تالیف شده و شامل احوال و آثار 3148 تن از شاعران پارسی گوی تا اوایل قرن سیزدهم هجری است که البته بخش
عمدهی این شاعران مربوط به قرن دهم تا سیزدهم هستند. این کتاب یکی از بزرگترین تذکره های ادبیات فارسی است. و اوضاع و احوال فرهنگی،اجتماعی و سیاسی مردمان ایران، افغانستان، عراق، پاکستان و برخی کشورهای آسیای میانه را در بردارد.

از این رو این تذکره جایگاهی ارزشمند در مطالعات ادبی قرن دهم و یازدهم دارد. و منبع مناسبی برای اشعار سرودهی دو مکتب وقوع و واسوخت -که در این دوره رواجی در اوج داشته است- محسوب می شود. حضور حالات فیزیکی و رفتار روزمره معشوق، استفاده از اصطلاحات و تعبیرات عامیانه، روی گردانی عاشق از معشوق، حضور معشوق مذکر در غزل، ظهور و افول عشق همگی نشانه های ظهور و جایگزین شدن نوعی عشق زمینی و ملموس به جای عشق آسمانی و دست نیافتنی سبک عراقی و از ویژگیهای فکری مکتب وقوع است که در این پژوهش با استناد به شواهد شعری استخراج شده از مخزن الغرایب مورد بحث قرار گرفته اند

واژه های کلیدی: مخزن الغرایب، مکتب وقوع، شعر واسوخت، عشق، واقعیت.

فصل اول

کلیات

 1-1- مقدمه

مکتب وقوع در ربع اول قرن دهم شکل گرفت و در نیمه دوم همان قرن به اوج خود رسید و تقریباً تا ربع اول قرن یازدهم ادامه داشت. چاره ای که شاعران این دوره از برای نوآوری و رهایی از ابتذال و تقلید اندیشیده بودند در اساس و به لحاظ نظری جالب است ولی در آن چند «اما» است. آنان تشخیص داده بودند، که شعر سبک عراقی از واقعیت دور شده و کاملاً جنبه ذهنی و تخیلی یافته است و در زیر بار سنن ادبی در حال فناست. پس باید به سوی حقیقت گویی و واقعیت(وقوع) بازگشت. پس اساس شعر مکتب وقوع این است که وقایع بین عاشق و معشوق و حالات آنان مبتنی بر واقعیت باشد. اما مسئله اصلی، اشتباه شاعران مکتب وقوع در مسئله بازگشت به حقیقت و واقعیت گویی در این بود که واقعیت را تحت تأثیر سابقه غزل پردازی فقط طرح ماجرای عاشق و معشوق می پنداشتند. و به دیگر واقعیت های پیرامون خود توجه نداشتند. گذار سبک هندی غالباً از گذرگاه سبک وقوع است، وقوعی که پیشاهنگ و طلایه‎دار سبک هندی بود که از نیمه دوّم قرن نهم آغاز‎شد. بذر سبک هندی، در مزرعه‌ی وقوع، نُخست تنک رویید. از آغاز قرن دهم، در ابتدا کم‎ و بیش و سپس کاملاً جانشین آن شد، سرچشمه سبک هندی هرچه باشد، مکتب وقوع، بستر آن است. در مکتب وقوع، شاعر تجربه‎ای را که خود کرده و بر وی واقع شده است، در شعر خویش نشان می‎دهد و در ایجاز، فصاحت را فدای «مضمون‎یابی» نمی‎کند. به همین روی، در شعر کسانی چون محتشم، وحشی، هلالی‌جغتائی و بابافغانی، ارادت به سعدی را به وضوح می‎بینیم، دیگر آنکه در مکتب وقوع، توالی معنی ابیات، حتّی در غزل، حفظ می‎شود در حالی که در سبک هندی به سبب آنکه مضمون‎سازی و خیال‎بندی نازک، محور کوشش و حتّی جوشش شاعر است، توالی معنایی ابیات کمتر به چشم می‎خورد.( صفا،1353، ج400:3).

وقوع‌گویی یکی از ویژگی‌هایی است که در واقع پل ارتباطی بین سبک عراقی و هندی محسوب می‌شود. اغلب مکتب وقوع را مقدّمه‌ی سبک هندی دانسته‌اند. واقعه‌گویی یا مکتب وقوع عبارت است از وارد کردن تجارب واقعی مربوط به عوالم عشق و عاشقی در شعر به گونه‌ای که از اغراق و تخیّلات دور و دراز برکنار باشد. این سبک در نزد برخی از شاعران این دوره به واسوخت معروف شد. واسوخت عبارت است از عکس‌العمل قهر و عتابی که عاشق در برابر بی‌وفایی یا ناسپاسی معشوق نشان می‌دهد( همان: 245).

این رساله در پنج فصل تدوین شده است که در فصل اول: به کلیت و پیشنه پ‍ژوهش پرداخته می شود. در فصل دوم: اندیشه و احوال احمدعلی سندیلوی مورد بررسی اجمالی قرار می گیرد در این فصل هم چنین با تبیین جایگاه تذکره نویسی در ادبیات فارسی در، مورد کمیت و کیفیت تذکره ی مخزن الغرایب بحث می شود.

فصل سوم : به دیدگاهی کلی در مورد مکتب ها و سبک های ادبی و پیدایش آنها دست
می یابیم بدیهی است که برای نیل به این مقصود باید نگاهی اجمالی به ادبیات غرب، تعاریف موجود و پیدایش نخستین مکتب های ادبی داشت تا جایگاه کلّی مکتب وقوع مدّنظر قرارگرفته و نیز مرجعی برای اشاره‌ها و استنادها به دوره‌ها و سبک‌های مختلف در مسیر پژوهش فراهم آید. در مرحله‌ی بعد با استناد به منابع موجود، به ریشه‌یابی لغوی و تاریخی «مکتب وقوع»می پردازیم. نخستین چالشی که ایجاد می‌شود این است: سبک ادبی و مکتب ادبی چه تفاوتی با هم دارند؟ این دو مقوله‌ی ادبی در عین نزدیکی، گاهی از هم فاصله می‌گیرند. چالش بعدی نکته‌بینی در مورد به کارگیری دو عبارت واسوخت و وقوع می‌باشد و اینکه آیا واسوخت نحله‌ای از وقوع است یا انحرافی از آن یا به زعم اغلب منتقدان این دو، یکی هستند و در استفاده از واژگان دقّت کافی مبذول نشده است.

در فصل چهارم: با استناد به شواهد شعری استخراج شده از مخزن الغرایب نشانه های مکتب وقوع به طور جداگانه در این شواهد شعری مورد ردیابی قرار می گیرد. همین موضوع در فصل پنجم: در مورد مکتب و نشانه های شعر واسوخت انجام می پذیرد و در نهایت به بحث و نتیجه گیری در مورد نشانه های بیان شده در فصل های سوم و چهارم و پنجم پرداخته خواهد شد.

1-2- اهداف تحقیق

با توجه به اینکه مکتب وقوع از لحاظ هنری بسیار قابل اهمیت و تدقیق و تحقیق است جای تحقیقی عالی و جامع در زمینه تذکره‌ی مخزن الغرائب در تاریخ ادبیات فارسی خالی می باشد. اهداف تحقیق به طور کلی در سه محور خلاصه می شود:

1-معرفی تذکر‌ه‌ی مخزن الغرائب به عنوان یکی از منابع معتبر برای پژوهش در اشعار مکتب وقوع.

2- شناخت نشانه‌های بارز مکتب وقوع و واسوخت در شعر شاعران قرن دهم تا سیزدهم بر اساس اشعار وارده در مخزن الغرائب.

3-شناسایی مهم ترین شاعران متمایل به مکتب وقوع در تاریخ ادبیات فارسی.

1-3- پیشینه ی پژوهش

در تاریخ ادبیات ذبیح الله صفا، سبک شناسی ملک الشعرای بهار، سبک شناسی سیروس شمیسا، مکتب های ادبی رضا سید حسینی. درباره ی مکتب وقوع و واسوخت مطالبی آمده است مانند دو اثر گلچین معانی: مکتب وقوع در شعر فارسی و شهر آشوب در شعر فارسی و نیز آثاری از قبیل گردباد شور جنون شمس لنگرودی، سبک هندی و دوره بازگشت (نشانه هایی از سبک هندی در شعر دوره اول بازگشت ادبی) احمد خاتمی و... اما تا آنجا که نگارنده جستجو کرد تألیفی که به بررسی مکتب وقوع در تذکره مخزن الغرائب پرداخته باشد دیده نشد.

در حوزه پایان نامه ها و تحقیقات دانشگاهی نیز دراین مورد و نیز در رابطه با مخزن الغرائب تا کنون تالیفی صورت نگرفته است. با این همه برخی پایان نامه ها در موضوعات مرتبط به انجام رسیده است. مجید عابدی در"وقوع و وقایع معرفی، نقد و تحلیل اجتماعی- تاریخی مکتب وقوع در شعر فارسی"به بررسی اوضاع و احوال ادبیات و شعر ایران در قرن دهم می پردازد. همچنین شهرام کارگر"نشانه های مکتب وقوع در شعر شاعران معاصر"را بررسی کرده است. با این حال با توجه به اهمیت این مکتب و شاعران نامدار آن تاکنون پژوهش جامع درباره تذکره مخزن الغرائب که به مدد درایت شیخ احمد علی خان هاشمی سندیلوی در قرن سیزدهم تألیف گردیده، صورت نگرفته است، از این منظر مخزن الغرائب نیازمند یک پژوهش و تالیف عمیق وجدی در حوزه مطالعاتی میان رشته های جامعه شناسی، مردم شناسی، علوم اجتماعی و تاریخ است که در خصوص این مکتب وشاعران آن مواد فراوانی جهت تحقیقی نو و جامع وجود دارد و می تواند مایه پیدایش مادر کتابی درباره این مکتب مذکور باشد.