نماد و نمادپردازی در اشعار رضا براهنی

چکیده

یکی از جریان­های مهم شعر معاصر، شعر نمادین است. گرایش شاعران معاصر به شعر نمادین دلایل متعددی دارد؛ یکی از آنها خفقان موجود در فضای سیاسی _ اجتماعی کشور و سانسور شدید است. درنتیجه برخی شاعران و نویسندگان متعهد با بیان غیرمستقیم و نمادین، اندیشه و طرز تلقی خود را از مسائل سیاسی _ اجتماعی بیان می­کنند.

افزون بر این، پرهیز از ساده­گویی و ساده­اندیشی، ابهام­آفرینی هنری، عمق­بخشی و دوری از سطحی­نگری، آشنایی­زدایی و همراه­کردن مخاطب در آفرینش معانی جدید در شعر، موجب روی­آوردن شاعران و نویسندگان به نماد و نمادپردازی در آثار هنری خود شده است.

یکی از شاعران نمادپرداز معاصر «رضا براهنی» است. با توجه به اهمیت نمادپردازی در شعر معاصر و نقش آن در درک معنای موردنظر شاعر، این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که نمادپردازی در شعر رضا براهنی به چه شیوه­هایی صورت گرفته است؟

با مطالعه، تأویل و تفسیر آثار شعری براهنی این نکته روشن شد که نمادها در بافت شعر او به سه شیوه (خرده­نماد،کلان­نماد و نماد ارگانیک) به کار رفته است که از میان آن­ها نمادهای ارگانیک و کلان­نمادها مضامین سیاسی _ اجتماعی دارند.

واژگان کلیدی: رضا براهنی، شعر معاصر، نماد، نمادپردازی، سبک شخصی.

فهرست مطالب

پیشگفتار............................. 1

مقدمه................................ 3

فصل اول: معرفی رضا براهنی............ 5

1-1. رضا براهنی...................... 6

1-1-1. زندگی شخصی.................... 6

2-1-1. زندگی اجتماعی................. 7

3-1-1. آثار رضا براهنی............... 8

4-1-1. سبک رضا براهنی................ 9

2-1. جایگاه رضا براهنی در ادبیات معاصر 10

فصل دوم: نماد........................ 12

1-2. تعریف نماد...................... 13

1-1-2. تفاوت رمز و نماد.............. 15

2-1-2. تفاوت نماد و استعاره.......... 17

3-1-2. تفاوت نماد و کنایه............ 20

4-1-2. تفاوت نماد و نشانه............ 22

5-1-2. تفاوت نماد و تمثیل............ 23

6-1-2. نماد و اسطوره................. 26

2-2. نمادپردازی به عنوان یک مکتب..... 29

1-2-2. شباهت­ها و تفاوت­های سمبولیسم اروپایی و سمبولیسم شعر معاصر ایران............. 32

3-2. ویژگی­های نماد................... 36

1-3-2. کارکرد نماد................... 39

2-3-2. قرینه­ها یا کلیدهای گشایش نماد. 41

3-3-2. انواع نماد.................... 42

4-2. نمادپردازی در شعر معاصر......... 47

سیزده

فصل سوم:نمادپردازی در اشعار رضا براهنی 51

1-3. کلان­نمادها یا نمادهای تکرارشونده در اشعار رضا براهنی..................... 52

1-1-3. آفتاب و شب.................... 53

2-1-3. جنگل و شهر.................... 58

2-3. نمادهای اسطوره­ای................ 63

1-2-3. کهن­الگوی آنیما در اشعار رضا براهنی..................................... 76

3-3. خرده­نمادها در اشعار رضا براهنی.. 88

1-3-3. آینه.......................... 88

2-3-3. ابر........................... 90

3-3-3. باد........................... 92

4-3-3. باران......................... 94

5-3-3. برف........................... 95

6-3-3. پنجره......................... 97

7-3-3. جانوران....................... 99

8-3-3. خانه.......................... 106

9-3-3. دریا.......................... 110

4-3. نمادهای ارگانیک در اشعار رضا براهنی 113

فصل چهارم: نتیجه­گیری................. 193

1-4. نتیجه­گیری....................... 194

چهارده

پانزده

کتاب­نامه............................. 198

مقدمه

نمادگرایی از گذشته تا به امروز، در تار و پود روان و ذهن آدمیان جای داشته است. بشر در گذشته با نمادهای خود زندگی میکرد بی آنکه بدان بیندیشد.در زمانِ معاصر است که کشفِ ریشۀ نمادها مورد توجه قرار گرفته است. امروزه، انسان­ها با روی­آوردن به جهانِ تعقل، به ظاهر از نمادهای خود دور شده­اند در حالی که بقایای آن درذهنِ انسانِ امروزی وجود دارد؛ بنابراین نمادها از دیدگاهِ روان­شناسی پلی هستند برای ارتباط ما با عمیق­ترین و مرموزترین بخشِ روانمان؛ بخشی که از دسترس خودآگاهی ما دور است و سرچشمۀ رفتارها و احساسات ما تلقی می­شود.

نمادپردازی به عنوان یک مکتب از اواخر قرن نوزدهم، از سوی شاعرانِ فرانسوی که از واقع¬گرایی و زبانِ خشکِ نویسندگان رئالیسم به ستوه آمده بودند، پایه­گذاری شد. سمبولیست­ها عقیده داشتند که اثر هنری باید تا حد ممکن از صراحت و بیانِ مستقیمِ مفاهیم فرار کند و به نمادها ونشانه­ها پناه آورد. نمادها و نشانه­ها ذهنِ خواننده را در کشف راز و رمزهای اثر به تحرّک وامی­دارد.

شعرِ امروز ایران با نیما آغاز می­شود؛ وی به عنوان بنیان­گذار شعرِ نو با بهره­گیری از ریشه­های فرهنگ و سنتِ گذشته و درآمیختن آن با شرایط سیاسی _ اجتماعی زمانۀ خود دست به نوآوری و ابتکار عمل زد؛ به طور مثال نیما برای نمادهایی با معنای از پیش تعیین­شده، کارکردهای جدیدی وضع کرد و با یاری زبانِ نمادین در شعر به طرح و بیانِ اندیشه­ها و انتقادات خود از مسائل سیاسی _ اجتماعی پرداخت. پیروانِ نیما پس از وی این شیوه را ادامه دادند تا در نهایت منجر به شکل­گیری جریان سمبولیسم اجتماعی در شعرِ معاصر ایران شد.

رضا براهنی نیز برای بیان اندیشه­های خود از نمادها و اساطیرِ نمادین بهره گرفته است. وی در آفرینش آثار خود هم از نمادهای عمومی و سنّتی استفاده کرده است و هم نمادهای شخصی و ابداعی.

فصل اول

معرفی رضا براهنی

 1-1.رضا براهنی

1-1-1. زندگی شخصی

الف) سال تولد: رضا براهنی در 21 آذر ۱۳۱۴ خورشیدی در تبریز از پدری کارگر و مادری نیمه­روستایی به دنیا آمد.

ب) خانواده: زندگی فقیرانه‌ای داشتند. براهنی تا هجده­سالگی ضمن درس خواندن، در کارخانه­های مختلف نیز کار می­کرد و تا سن 22 سالگی در تبریز ماند.

پ) تحصیلات: با کار و فقر و درس بزرگ شد. در سن 22 سالگی موفق به کسب لیسانس زبان و ادبیات انگلیسی از دانشکدۀ ادبیات تبریز شد و پس از آن به ترکیه رفت. دو سال در ترکیه اقامت داشت و پس از دریافت درجه دکتری در رشتۀ خود از دانشگاه استانبول به ایران بازگشت و در دانشگاه به تدریس مشغول شد. وی همچنین تا زمان حضور در ایران چند دوره کارگاه نقد، شعر و قصه­نویسی برگزار کرد.

علاوه بر زبان انگلیسی، تا حدودی فرانسه و عربی می­داند. زبانِ ترکی نیز زبانِ مادری­اش است که بعدها کوشید از لهجه­های مختلف آن سر درآورد. بخش گسترده کارهایش را از همان آغاز، به فارسی نوشت و یکی دو کتاب و بعضی از مقالاتش را بعدها در زمان اقامت اجباری در امریکا به زبان انگلیسی تألیف کرد.

ت) دوران شاعری: 22 سال نخست زندگی براهنی در تبریز، از هیجان­انگیزترین روزهای این شهر بود. ازجمله مسائلی که بعدها در شعر و نثر براهنی تأثیر گذاشت می­توان به موارد زیر اشاره کرد: جنگ جهانی دوم، پنهان شدن مردم در آب­انبارها از ترس، قحطی در شهر و مشاهده مرگِ مردم گرسنه در خیابان­های تبریز، دیدنِ مرگ برادرها و خواهرها و دربه­دری­های خانواده­اش، مشاهده سربازان روس در شهر تبریز، پیدایش فرقۀ دموکرات که نخستین بارقه­های امید را در دل مردم تبریز به وجود آورد و پس از آن به­هم ریختن بساط فرقه، حضور ارتش و کشته شدن فداییان و اعدام بازماندگانِ فرقه در میدانِ ساعت تبریز.

براهنی شاعری است که شعر را خوب می­فهمد و می­شناسد، ولی از ابتدای کارِ شاعری راه مشخصی را طی نکرده است و ابهام­گویی و پیچیده کردن مفاهیم و تصاویر و توجه بیش از حد به ابداع، ساختار شعر او را در مسیری قرار داده است که سیر تکاملی مشخصی ندارد.

2-1-1. زندگی اجتماعی: پس از بازگشت از ترکیه، در تهران ساکن شد و به فعالیت ادبی خود نظیر چاپ کتاب طلا در مس، تدریس در دانشگاه، نقدنویسی، بررسی کتاب و مقاله­نویسی در مجلات، هفته­نامه­ها و روزنامه­ها، چاپ کتاب قصه­نویسی و چاپ چند مجموعه شعر و رمان پرداخت.

آشنایی با جلال آل احمد، سیمین دانشور، فروغ فرخ­زاد، منوچهر آتشی، نادر نادرپور، مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو، اسماعیل شاهرودی، یدالله رؤیایی و بقیۀ نویسندگان، شاعران و هنرمندان مربوط به اواخر دهۀ سی و اوایل دهۀ چهل است.از همان سال­ها حضور براهنی در عرصه ادبیات و فرهنگ جامعه دائمی بوده است. در سال 1351 برای تدریس ادبیات انگلیسی و ادبیات تطبیقی در دانشگاه‌های تگزاس و یوتا به امریکا رفت و پس از بازگشت در 20 شهریور 1352 به سبب فعالیت‌های سیاسی و چاپ مقاله علیه رژیم دستگیر و زندانی شد. در سال 1353 بار دیگر به امریکا رفت و در سال 1356 جایزۀ بهترین روزنامه­نگار فعال در مسائل حقوق بشر را از آن خویش کرد. براهنی در سال­های تدریس در دانشگاه دو دورۀ فوق لیسانس زبان و ادبیات انگلیسی و نیز فوق لیسانس ادبیات تطبیقی را بنیان نهاد. براهنی همچنین درسال 1384 برندۀ جایزۀ ادبی یلدا، برای یک عمر فعالیت فرهنگی در زمینۀ نقد ادبی شد.

3-1-1. آثار رضا براهنی

اشعار: آهوان باغ (۱۳۴۱)، جنگل و شهر (۱۳۴۳)، شبی از نیم­روز (۱۳۴۴)، مصیبتی زیر آفتاب (۱۳۴۹)، گل بر گسترۀ ماه (۱۳۴۹)، ظل­الله (۱۳۵۸)، نقاب‌ها و بندها (انگلیسی) (۱۳۵۶)، غم‌های بزرگ ما (۱۳۶۳)، اسماعیل (1366)، بیا کنار پنجره (۱۳۶۷)، یار خوش چیزی است (1369)، خطاب به پروانه‌ها و چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم؟ (1374).

رمان­ها: آواز کشتگان، رازهای سرزمین من، آزاده­خانم و نویسنده‌اش، الیاس در نیویورک، روزگار دوزخی آقای ایاز، چاه به چاه، بعد از عروسی چه گذشت؟

نقد ادبی: طلا در مس، قصه‌نویسی، کیمیا و خاک، جنون نوشتن، تاریخ مذکر، در انقلاب ایران چه شده است و چه خواهد شد، خطاب به پروانه‌ها و چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم؟، گزارش به نسل بی‌­سن فردا (سخنرانی­ها و مصاحبه‌ها).

4-1-1. سبک رضا براهنی

رضا براهنی از شاعران معاصری است که در روند شکل‌گیری اشعارش گونه­های متفاوتی از شکل و محتوای شعری را عرضه داشته است. براهنی عمدتاً به دنبال محتوای شعر است تا سرایش آن. با این­همه استعداد شاعری او غیر قابل انکار است