نقد و بررسی رمان شوهر آهو خانم

چکیده:

شوهر آهوخانم، نخستین اثر علی محمد افغانی، اولین رمان بلند فارسی و یکی از بهترین رمان های فارسی در پنجاه سال اخیر است که در سال 1340منتشر شد و ازهمان نخستین ماه های انتشار با اقبال گسترده بازارکتاب ایران روبه رو گردید .این رمان از سوی «انجمن کتاب ایران»به عنوان داستان برگزیده سال 1340انتخاب شد و منتقدان ادب داستانی به ستایش آن پرداختند.

شوهر آهوخانم، اثری است رئالیستی اما نه یک رئالیسم مبتدی و عاری از نو آوری، رئالیستی است قرن بیستمی که رگه هایی از دیگر مکاتب ادبی در آن مشهود می شود.این اثر با در نظر گرفتن انبوه مسائلی از زندگی اجتماعی ملت ایران که در آن مطرح شده و از نظر ساختمان،شکل هنری و پرداخت هنرمندانه ی عناصر داستانی و همچنین از نظر سبک،زبان و شیوه بیان و محتوای تاریخی و اجتماعی اش نقطه عطفی در مسیر رشد و پیشرفت نثر ایران به شمار می رود.

دراین پژوهش سعی بر آن است تا نوع رمان، مکتب های ادبی و سبک شوهر آهوخانم مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد و بیشتر عناصر داستانی، جداگانه براساس معیارهای رمان شناسی معاصر بررسی و ارائه گردد و نقاط قوت و ضعف آن ها به صورت مستدل و مستند نشان داده شود.

پس از تلخیص رمان، از منظر اصطلاحات داستانی،پیرنگ،شخصیت پردازی، صحنه پردازی، زاویه دید، موضوع، درونمایه، لحن، فضاورنگ، گفت و گو، کنش و حادثه، توصیف، نام و عنوان، تنه داستان (مقدمه،گره و بحران، تعلیق، کشمکش، هیجان، اوج، پایان) و حقیقت مانندی رمان تحلیل و بررسی می گردد. از منظر سبک، خصوصیات سبکی شوهر آهوخانم در سه سطح زبانی، بلاغی و فکری پرداخت میشود. از آنجا که سطح زبانی مبحث گسترده ای است ، خصوصیات زبانی در دو سطح واژگانی و نحوی مورد بررسی قرار می گیرد.از منظر مکتب ادبی، خصوصیات رئالیسم، رمانتیسم، ناتورالیسم، سوررئالیسم، سمبولیسم و جریان سیال ذهن در شوهر آهوخانم در بوته نقد و بررسی گذاشته می شود.از منظر نوع رمان، به صورت مستدل نشان داده خواهد شد، شوهر آهوخانم اثری دراماتیک، محلی، اجتماعی و روانشناختی است.

 فهرستمطالب

عنوان صفحه

چکیده

پیشینه پژوهش

پیشگفتار

فصل اول: رمان12-1

1-1- درباره رمان1

2-1- رمان فارسی3

3-1- انواع رمان................................... 13-8

1-3-1- رمان وقایع نامه ای......................... 8

2-3-1- رمان عمل................................... 9

3-3-1- رمان شخصیت................................. 9

4-3-1- رمان دراماتیک.............................. 10

5-3-1- رمان ناحیه ای.............................. 11

6-3-1- رمان محلی.................................. 10

7-3-1- رمان اجتماعی............................... 12

8-3-1- رمان روان شناختی........................... 12

فصل دوم: اصطلاحات داستانی.......................... 32-13

1-2- پیرنگ........................................ 13

2-2- شخصیت و شخصیت پردازی ........................ 14

3-2- صحنه و صحنه پردازی........................... 15

4-2- زاویه دید.................................... 16

5-2- موضوع........................................ 21

6-2- درو نمایه.................................... 22

7-2- لحن.......................................... 24

8-2- فضا و رنگ.................................... 24

9-2- گفتگو........................................ 25

10-2- کنش و حادثه................................. 26

11-2- توصیف....................................... 27

12-2- نام و عنوان................................. 27

13-2- تنه داستان.................................. 28

1-13-2- مقدمه..................................... 28

2-13-2- گره و بحران.............................. 29

3-13-2- تعلیق..................................... 30

4-13-2- کشمکش..................................... 30

5-13-2- هیجان..................................... 31

6-13-2- اوج....................................... 32

7-13-2- پایان..................................... 32

14-2- حقیقت مانندی................................ 32

فصل سوم: مکتب های ادبی............................ 40-33

1-3- رئالیسم...................................... 33

1-1-3- رئالیسم روان شناختی........................ 34

2-1-3- رئالیسم جادوئی............................. 35

3-1-3- رئالیسم انتقادی............................ 35

4-1-3- رئالیسم نو................................. 35

2-3- رمانتیسم..................................... 35

3-3- ناتورالیسم................................... 37

4-3- سوررئالیسم................................... 38

5-3- سمبولیسم..................................... 39

6-3- جریان سیال ذهن............................... 40

فصل چهارم: سبک ادبی............................... 41

فصل پنجم: تلخیص کتاب شوهر آهو خانم................ 64-45

1-5- خلاصه فصل اول رمان............................ 45

2-5- خلاصه فصل دوم رمان ........................... 45

3-5- خلاصه فصل سوم رمان............................ 45

4-5- خلاصه فصل چهارم رمان.......................... 46

5-5- خلاصه فصل پنجم رمان........................... 46

6-5- خلاصه فصل ششم رمان............................ 47

7-5- خلاصه فصل هفتم رمان........................... 48

8-5- خلاصه فصل هشتم رمان........................... 50

9-5- خلاصه فصل نهم رمان............................ 50

10-5- خلاصه فصل دهم رمان........................... 52

11-5- خلاصه فصل یازدهم رمان........................ 53

12-5- خلاصه فصل دوازدهم رمان....................... 54

13-5- خلاصه فصل سیزدهم رمان........................ 56

14-5- خلاصه فصل چهاردهم رمان....................... 57

15-5- خلاصه فصل پانزدهم رمان....................... 58

16-5- خلاصه فصل شانزدهم رمان....................... 60

17-5- خلاصه فصل هفدهم رمان......................... 60

18-5- خلاصه فصل هجدهم رمان......................... 63

فصل ششم: بررسی ویژگی های رمان در شوهر آهو خانم.... 71-65

1-6- شوهر آهو خانم، رمانی دراماتیک................ 65

2-6- شوهر آهو خانم، رمانی محلی.................... 68

3-6- شوهر آهو خانم، رمانی اجتماعی................. 69

4-6- شوهر آهو خانم، رمانی روانشناختی.............. 69

فصل هفتم: بررسی اصطلاحات داستانی در شوهر آهو خانم.. 188-72

1-7- پیرنگ شوهر آهو خانم.......................... 72

2-7- شخصیت و شخصیت پردازی در شوهر آهو خانم........ 75

1-2-7- شخصیت های درجه یک ......................... 85

1-1-2-7- سید میران................................ 85

2-1-2-7- هما...................................... 95

3-1-2-7- آهو...................................... 105

2-2-7- شخصیت های درجه دو.......................... 112

1-2-2-7- خورشید................................... 112

2-2-2-7- میرزا نبی................................ 116

3-2-2-7- خالو کرم................................. 118

3-2-7- شخصیت های درجه سه.......................... 120

3-7- صحنه و صحنه پرداز ی در شوهر آهو خانم......... 120

4-7- زاویه دید در شوهر آهو خانم................... 129

1-4-7- زاویه دید دانای کل......................... 129

2-4-7- زاویه دید دانای کل مداخله گر............... 130

3-4-7- زاویه دید من روایتی........................ 131

4-4-7- زاویه دید دانای کل محدود................... 132

5-4-7- تک گویی.................................... 133

1-5-4-7- تک گویی درونی............................ 133

2-5-4-7- تک گویی نمایشی........................... 134

3-5-4-7- حدیث نفس................................. 134

5-7- موضوع شوهر آهو خانم.......................... 135

6-7- درونمایه شوهر آهو خانم....................... 135

7-7- لحن در شوهر آهو خانم......................... 139

8-7- فضا و رنگ شوهر آهو خانم...................... 143

9-7- گفت و گو در شوهر آهو خانم.................... 150

10-7- کنش و حادثه در شوهر آهو خانم................ 162

11-7- توصیف در شوهر آهو خانم...................... 165

12-7- نام و عنوان شوهر آهو خانم................... 172

13-7- تنه داستان در شوهر آهو خانم................. 173

1-13-7- مقدمه شوهر آهو خانم....................... 173

2-13-7- گره و بحران در شوهر آهو خانم.............. 175

3-13-7- تعلیق در شوهر آهو خانم.................... 177

4-13-7- کشمکش در شوهر آهو خانم.................... 179

5-13-7- هیجان در شوهر آهو خانم.................... 182

6-13-7- اوج در شوهر آهو خانم...................... 184

7-13-7- پایان در شوهر آهو خانم.................... 186

14-7- حقیقت مانندی در شوهر آهو خانم............... 188

فصل هشتم: بررسی مکتب های ادبی در شوهر آهو خانم.... 189

1-8- بررسی رئالیسم در شوهر آهو خانم............... 189

1-1-8- رئالیسم روانشناختی......................... 189

2-1-8- رئالیسم جادویی ............................ 190

3-1-8-رئالیسم انتقادی............................. 191

4-1-8- رئالیسم نو................................. 192

2-8- بررسی رمانتیسم در شوهر آهو خانم.............. 193

3-8- بررسی ناتورالیسم در شوهر آهو خانم............ 195

4-8- بررسی سوررئالیسم در شوهر آهو خانم............ 196

5-8- بررسی سمبولیسم در شوهر آهو خانم.............. 197

6-8- بررسی جریان سیال ذهن در شوهر آهو خانم........ 200

فصل نهم: بررسی خصوصیات سبک در شوهر آهو خانم....... 220-201

1-9- خصوصیات زبانی................................ 202

1-1-9- خصوصیات سطح واژگانی........................ 202

2-1-9- خصوصیات سطح نحوی........................... 207

2-9- بررسی سطح بلاغی............................... 212

1-2-9- بررسی بلاغت در حوزه معنایی.................. 218

3-9- خصوصیات فکری................................. 219

فصل دهم: نتیجه گیری............................... 221

فصل یازدهم: منابع و مآخذ.......................... 225

 پیشگفتار:

رمان شوهر‌آهو خانم،‌اثر علی محمد افغانی، ‌یکی از بهترین رمان های فارسی در پنجاه سال اخیر است که در سال 1340منتشر شد، پس ازانتشار این رمان که مورد استقبال قرار گرفت. «انجمن کتاب ایران»آن را به عنوان رمان برگزیده سال 1340انتخاب کرد ومنتقدان ادب داستانی به ستایش از آن پرداختند و در نشریات ادبی آن زمان نوشتند:بدون شک اثر استادانه ای در زبان فارسی به وجود آمده است.این اثر با درنظر گرفتن انبوه مسائلی از زندگی اجتماعی ملت ایران که در آن مطرح شده و همچنین از نظر سبک،‌زبان،‌ساختمان و شیوه بیان فولکلوریک آن که با وجودهمه کمی هایش مطمئناًٌ به خاطر شکل هنری و محتوای اجتماعی اش نقطه عطفی در مسیر رشد و پیشرفت نثر ایران به شمار می آید و ارزش آن را دارد که به نقد گذارده شود.

ندوشن معتقد است که یک خلاء ‌طولانی و دیرین با انتشار شوهر آهوخانم پر شده است. وی می نویسد: « شوهرآهو خانم آینه تمام نمای اجتماع و به حقیقت دائرة المعارف عظیمی است از زندگی دورانی که به شتاب سپری می شود. هنر اصلی نویسنده در نحوه نگارش داستان وحتی در تعبیرات بکر و بی شمار و توصیف های گویای او نیست ، هنر بزرگ وی این است که به همراه آفریدن ده ها انسان حقیقی و به جنبش در آوردن صدها حادثه واقعی از یک دوران خاص اجتماع پرده برگرفته و سیرواقعی آن را با همه زیر و بم ها و سایه روشن هایش پدیدار کرده است.» (ندوشن ،1340 : 525 )

در این پژوهش در نظر است، نوع رمان، مکتب ادبی و سبک شوهر آهوخانم مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد و بیشترعناصرداستانی جداگانه براساس معیارهای داستان نویسی معاصر بررسی و ارائه گردد و با نشان دادن محاسن و معایب آن از درستی و نادرستی نظر منتقدان در باب انسجام و انتظام مطلوب رمان اطلاع یابیم.

این پژوهش مبتنی بر یازده فصل می باشد .فصل نخست دربرگیرنده رمان ، رمان فارسی و انواع رمان می باشد. در فصل دوم پژوهش به بررسی مهمترین اصطلاحات داستانی می پردازیم. فصل سوم دربرگیرنده مکاتب ادبی است. فصل چهارم پژوهش شامل سبک ادبی است. در فصل پنجم خلاصه ی صحنه های رمان آورده می شود که بی گمان برای ورود به مبحث عناصر داستانی و آگاهی از چند و چون و حال و هوای رمان ضروری می نماید.

فصل ششم مبتنی است بر نوع رمان شوهر آهوخانم. فصل هفتم پژوهش دربرگیرنده اصطلاحات داستانی در شوهر آهوخانم می باشد.در این فصل مهمترین عناصر داستانی چون پیرنگ، شخصیت پردازی، صحنه پردازی ، زاویه دید، موضوع، درونمایه، لحن، فضا و رنگ،گفت و گو،کنش و حادثه،توصیف،نام و عنوان، تنه داستان(مقدمه، گره و بحران، تعلیق، کشمکش، هیجان، اوج، پایان) و حقیقت مانندی مورد بررسی و موشکافی واقع می شود.

فصل هشتم ناظر است بر نقد و بررسی مکتب ادبی چون رئالیسم، رمانتیسم، ناتورالیسم، سوررئالیسم، سمبولیسم و جریان سیال ذهن در شوهر آهوخانم. فصل نهم پژوهش، در برگیرنده ی سبک رمان می باشد.در این فصل خصوصیات سبکی شوهر آهوخانم در سه سطح زبانی، بلاغی و فکری تحلیل و بررسی می گردد. فصل دهم پژوهش نتیجه گیری است .در این فصل سعی بر آن است تا نتایج حاصل از این پژوهش با توجه به مطالب ارائه شده در فصل ششم، هفتم، هشتم و نهمبیان گردد. فصل یازدهم در برگیرنده ی منابع و مآخذ می باشد.

 زندگی و آثار علی محمد افغانی :

زندگی:

علی محمد افغانی در 21 آذر سال 1304 شمسی «1925 میلادی» در کرمانشاه در یک خانواده کارگر متولد شد .(جمالزاده،1346: 24) پدر و مادرش اصفهانی بودند.پدرش در بحبوحه انقلاب مشروطه از اصفهان به کرمانشاه آمده بود.(کنعان کیایی،1390، 1) وی تحصیلات متوسطه را در کرمانشاه گذراند و برای ادامه تحصیل به تهران آمد.افغانی بعد از این که نتوانست در کنکور پزشکی شرکت کند وارد دانشکده افسری شد. به علت ممتاز بودن موفق به اخذ بورس تحصیلی گشت و عازم آمریکا شد و در آنجا با ادبیات و رمان آشنا گردید.(اسحاقی،1388، 3)

او در جوانی به سازمان نظامی حزب توده پیوست،به همین دلیل درجریان سقوط دکتر مصدق در بحبوحه سال 1332 به عنوان یک افسر مخالف، محکوم به پنج سال زندان شد. افغانی نوشتن رمان شوهر آهو خانم را در زندان آغاز کرد و تا سال 1337 به طول انجامید. پس از خروج از زندان در یک بنگاه خصوصی به صورت کارمند مشغول به کار شد و به چاپ رمانش در مهرماه سال 1340شمسی«1960میلادی»اقدام کرد. (علوی،1343: 142)وی در حال حاضر به عنوان نویسنده در آمریکا زندگی میکند و مشغول چاپ زندگی نامه خود به زبان انگلیسی می باشد.

 شوهر آهوخانم:

شوهر آهوخانم نخستین اثر علی محمد افغانی است که در سال های بعد از کودتای 28 مرداد که نویسندگان کشور رو به ترجمه آثار خارجی آورده بودند نوشته شد.(میرعابدینی،1377: 393 )وی نگارش رمان خود را در سال 1332 در زندان آغاز کرد و تا سال 1337 به طول انجامید.پس از آزادی از زندان اثر خود را به ناشران عرضه کرد اماهیچ ناشری حاضر به چاپ رمانی حجیم به قلم نویسنده ای ناشناس نشد.پس از آن افغانی نخستین چاپ رمانش را با سرمایه ی شخصی خود در سال 1340 شمسی «1960 میلادی» منتشر ساخت .

شوهر آهوخانم شامل 18 فصل می باشد و برشی است 7 ساله از زندگی یک خانواده در کرمانشاه.این رمان در همان نخستین ماه های انتشار و پس از آن، تجدید چاپ های مکرر را برای نویسنده و ناشران آن به ارمغان آورد چنانچه تا سال 91 بیش از پانزده بار چاپ شده و فیلمی هم بر اساس آن ساخته شده است. این رمان که در روزگار خود ،حجیم ترین رمان اجتماعی بوده است دراولین نوبت چاپش حدود 900صفحه حجم داشته ولی نسخه های جدیدش حدود 800صفحه دارد.

 آثارمنتشر شده:

1 -شوهر آهو خانم :1340

2-شادکامان دره قره سو :1345

3-شلغم میوه بهشته:1355

3-دکتر بکتاش:1364

5-سیندخت :1360

6-بافته های رنج :1361

7-همسفرها:

8-محکوم به اعدام:1370

9-بوته زار :

10-دختر دایی پروین:1384

11صوفی صحنه ،دزد کنگاور

12-دنیای پدران و دنیای فرزندان

13-حاج الله باشی

14-خداحافظ دخترم

پیشینه پژوهش:

علی محمد افغانی یکی از معروف ترین نویسندگان معاصر می باشد و رمان شوهر آهوخانم مشهور ترین اثر ایشان سهم بسزایی در ساختن زبان فارسی داشته و جایگاه ویژه ای در ادبیات معاصر یافته است. باتوجه به اینکه در زمینه ی عناصر داستانی،سبک و نوع رمان شوهر آهوخانم، تا کنون کاری مستقل و جامع صورت نگرفته و در تمامی پژوهش های موجود تنها برخی از عناصر داستانی به صورت گذرا پرداخت شده است،جای بحث درباره عناصر داستانی، سبک و مکتب ادبی این رمان خالی است .از این رو تحقیق درباره آن بسیار لازم و ضروری می نماید.

حمیدعبداللهیان در کتاب «کارنامه نثر معاصر»پس از اشاره مختصر به زندگی نامه و آثار علی محمد افغانی، به بررسی کلی مضمون و محتوای آثار افغانی در صفحات 108-107 می پردازد.وی در مورد رمان مذکور می نویسد:«شوهر آهوخانم از جهت طرح،شخصیت ها و نظم نوشته اثری محکم و قابل قبول است و با صبر و حوصله به تشریح قضایای اجتماعی و خانوادگی پرداخت است.» (عبدالهیان،1376: 107)

زکریامهرورز،در«بررسی داستان امروز»صفحات 94تا98 کتاب خود را به بررسی رمان شوهر آهوخانم اختصاص داده است.وی شوهر آهوخانم را«توصیف لحظه های گوناگون زندگی خانواده ای در طول هفت سال پیاپی بدون گسست در زمان تک خطی و با تفصیل های بالزاک مآبانه»می داند.(مهرورز،1381: 94) او نگاهی گذرا به شخصیت سیدمیران دارد و بدون هیچ گونه نقد و بررسی به وجود تلمیح، تشبیه، تشخیص و استعاره دراین رمان اشاره می کند. (همان:99)

جمال میرصادقی،در صفحات 137تا144«داستان نویس های نام آور معاصر ایران»به بررسی کلی شوهر آهوخانم می پردازد.وی معتقد است شوهر آهوخانم از نظر ساختار و معنا ویژگی های رمان غربی را داراست و از نظر زبان عالمانه و فضل فروشی شامل خصوصیات قصه های بلند فارسی است.(میرصادقی، 1382: 137) در کتاب «عناصر داستان» پس از توضیح زاویه دید دانای کل ،شوهر آهوخانم را از جمله رمان هایی می داند که به این زاویه دید روایت شده است. (میرصادقی،1376: 398)

لعلی دستغیب در «کالبد شکافی رمان فارسی» رمان شوهر آهوخانم را در صفحات متعدد مورد نقد و ارزیابی محتوایی قرار داده است.وی شوهر آهوخانم را اثری رئالیستی می داند و می نویسد :«رویدادهای آن به فراروند بسط شهرها و افزایش جمعیت و گسترش بورژاوازی بازرگانی سال های 1313تا1320 پیوند تنگاتنگ دارد. (دستغیب،1383: 104)

محمد حنیف،شوهر آهوخانم را یکی از رمان های موفق ادبیات داستانی ایران می داند (حنیف،1379: 116) وی می نویسد: « علی محمد افغانی در رمان شوهر آهوخانم از روش های گوناگونی برای پرداخت شخصیت هایش سود جسته است .1-توصیف مستقیم 2-توصیف در خلال گفت و گو 3-توصیف در خلال حرکت.» (همان:116)

حسن میرعابدینی در جلد دوم «صدسال داستان نویسی ایران» زیرعنوان اجتماع نگاری های شتابزده به بررسی کلی شوهر آهوخانم در صفحات 398-393 می پردازد و از آن تحت عنوان برجسته ترین رمان اجتماعی دهه چهل یاد می کند.

محسن ذوالفقاری در کتاب «تحلیل سیر نقد داستان در ایران» در صفحات 119-115 به نقل از سیروس پرهام، فریدون آموزگار، احمد مسعودی و جمالزاده می پردازد.

مقالاتی اندک نیز در نشریات و محیط های اینترنتی در دسترس هستند که جسته و گریخته برخی از عناصر داستانی شوهر آهوخانم را ارزیابی کرده و به بررسی زبان ،سبک و ساختمان فنی رمان پرداخته است، اما هیچیک به گونه ای در خور عناصر داستانی، سبک و ساختمان فنی رمان مذکور را ارزیای نکرده است.

بزرگ علوی در مقاله ای با عنوان«شوهر آهوخانم»در مجله کاوه می نویسد:«هر زمان به وسیله گفت وگوها، افکار و احساساتشان بیان می شود یا وقتی وضع روحیشان به وسیله نویسنده وصف می شود همیشه بیان تصنعی خواننده را آزار می دهد.» (علوی،1343: 140)

جمالزاده درمجله نگین با نقل از دیگران عیب شوهر آهوخانم را زیر پا گذاشتن قواعد دستور زبان می داند. (جمالزاده،1346: 48)

احمدمسعودی در مجله بازار رشت از ضعف شخصیت پردازی نویسنده سخن می گوید و معتقد است «این سید که 887صفحه از ادبیات ایران را اشغال کرده است اسیر پایین تنه است در حالی که نویسنده او را تبرئه کرده است.» (مسعودی،1346: 2)

دکتراسدالله واحد در مقاله اینترنتی «شوهر آهو خانم و مکتب های ادبی»در سایت ادبی به تحلیل و بررسی مکتب های موجود در شوهر آهوخانم پرداخته است.

نادیاعزیزی،دانشجوی دانشگاه آزاد اسلامی تهران در سال 1379 پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی خود را با عنوان«نقش دلاویز»نوشته است و در آن به نقد و بررسی آثار علی محمد افغانی از نظر اوضاع سیاسی،اجتماعی،گویشی،عقاید و باورها،خرافات،زیبایی های کلامی و گفتاری، روانشناسی و ضرب المثل پرداخته است.

سحر کریمی مهر نیز مصاحبه ای با علی محمد افغانی انجام داده است و حاصل آن را درمقاله ای با عنوان «گفت و گو با علی محمد افغانی» در پایگاه اینترنتی بلوط جمع آوری کرده است.

همانطور که مشاهده شد در هیچ یک از این پژوهش های مذکور و در هیچ پژوهش دیگری ،به صورت تخصصی ویژگی های شوهر آهوخانم پرداخت نشده است. بنابراین با توجه به جایگاه خاصی که نویسنده شوهر آهوخانم در داستان نویسی معاصر احراز کرده است، تحلیل و بررسی اثرش بسیار ضروری می نماید. از این رو نگارنده در این نوشتار بر آن است تا نوع رمان، مکتب ادبی و سبک شوهر آهوخانم را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد و بیشتر عناصر داستانی را جداگانه بر اساس معیارهای رمان شناسی معاصر در بوته نقد و بررسی قرار دهد.

 1-1- درباره رمان

«تعریف رمان در فرهنگ و بستر چنین آمده است : نثر روایی خلاقانه ای با طول شایان توجه و پیچیدگی خاص که با تجربه انسانی همراه با تخییل سروکار داشته باشد و از طریق توالی حوادث بیان شود و در آن گروهی از شخصیت ها در صحنه مشخصی شرکت داشته باشند. » (میرصادقی،24:1376)

ویلیام هزلیت، منتقد و نویسنده انگلیسی در قرن نوزده رمان را چنین تعریف کرده است :

«رمان ، داستانی است که براساس تقلیدی نزدیک به واقعیت، از آدمی،عادات و حالات بشری نوشته شده باشد و به نحوی از انحاء شالوده جامعه را در خود تصویر و منعکس می کند.» (عبدالهیان،1381 :48)

«رمان اثری داستانی است که دارای حجمی نسبتأ طولانی است و به همین دلیل کلیه عناصر داستان در این نوع پیچیده تر و متنوع تراند. وقایع بیشتر و گره خورده تراند و در کنار حادثه اصلی ،حوادث فرعی متعددی مطرح میشود.» (همان:48)

«رمان مهمترین و معروف ترین شکل تبلور یافته ادبی روزگار ماست.»(میرصادقی،1376: 23) تاریخ پیدایش و طلوع آن در فرهنگ ادبی جهان از 250 سال تجاوز نمی کند و در حقیقت نخستین بار در حدود چهار قرن پیش ، یعنی قرن18، بعد از رنسانس و انقلاب صنعتی در کشور اسپانیا ظهور یافت. (عبدالهیان،1381 : 19)بیشتر صاحب نظران سرآغاز رمان اروپا را در رمان بلند دن کیشوت اثر سروانتس، نویسنده و شاعر اسپانیایی ، (1617،1547) در خلال سالهای 1605 تا1615 می دانند.

« پس از آن با رمان شاهزاده خانم کلو، نوشته مادام دو لافایت ، نویسنده فرانسوی (1693-1634) و ژیل بلاس، اثر مشهور آن رنه لوساژ، نویسنده فرانسوی (1747-1668) ، بنیاد آن ریخته شد. در پی آن نویسندگانی چون دانیل دفو، نویسنده انگلیسی (1731-1660) و ساموئل ریچاردسن، نویسنده انگلیسی (1761-1689) و هنری فیلدینگ ، نویسنده انگلیسی (1754-1707) و والتراسکات، نویسنده اسکاتلندی (1832-1771) آن را به تکامل رساندند.» (میرصادقی،1376 :23)

رمان آنجا که میدان نمایش سرنوشت بشر و تجربه های شخصی و اجتماعی اوست بی تردید بزرگترین رمان نویسان را در قلمرو واقع گرایان قرن نوزده چون ، بالزاک ، تولستوی و داستایوسکی به جهان عرضه داشته است . رمان نویسان قرن بیست اگر چه نتوانستند به جایگاه بلند پیشکسوتان خود نائل شوند اما نوع رمان را متحّول ساختند.

با افول دوران فئودال و ظهور جامعه بورژوایی ، در پی تحولات فکری و به دلیل احتیاج انسان فرا تاریخی عصر جدید به نوع ادبی تازه،«یعنی دوره ای که جهت گیری عمومی فکری آن به علت طرد–یاحداقل کوشش در جهت طرد مفاهیم کلی ،پیوند خود را با میراث کلاسیک و قرون وسطایی اش گسسته بود»(پاینده،1374: 16)رمانس از دنیای ادبیات رخت بربست و به جای آن رمان میداندار ادبیات داستانی گردید.

« رمانس ، قصه خیالی منثور یا منظومی است که بر وقایع غیرعادی و شگفت انگیز توجه کند و ماجراهای عجیب و غریب و عشقبازی های اغراق آمیز یا اعمال سلحشوران را به نمایش گذارد. » (میرصادقی، 1376 : 22)

در اینجا برای شناخت خصوصیات اصلی رمانبه تقابل میان رمان و رمانس می پردازیم :

1-شخصیت پردازی :«آدم های رمان، اغلب آدم های عادی و حقیر و ساده ای هستند از کلیه طبقات اجتماعی که در اطراف هر نویسنده به فراوانی دیده می شوند. این شخصیت ها دیگر اعمال قهرمانانه انجام نمی دهند و قیافه آن ها به خوبی و وضوح و همسان با خلقیاتشان توصیف می شود تا در ذهن خواننده تصویری واضح داشته باشد.»(عبدالهیان،1381: 20) در حالی که در رمانس «بیشتر قهرمانان از خاندان شاهی انتخاب می شوند.»(همان:14) «قیافه ظاهری آنها با هم تفاوت چندانی ندارد و همه خصوصیاتی که برای زن وصف شده دقیقاً برای مردان یا پسران جوان نیز گفته شده است .» (همان:16)

2-موضوع :«نویسندگان رمان حوادث زندگی عادی ، بدی های جوامع و انتقاد و راه اصطلاح را در آثار خود نشان می دهند حال آنکه موضوعات اصلی رمانس، عشق و ناکامی ، جنگ و قدرت نمایی، ثروت و مال اندوزی ، نیکی و عواقب آن است .» (همان:20)

« چون موضوع رمان، فرد در جامعه است و رمان نویس می کوشد تصویری حتی الامکان جامع از زندگی فرد در جامعه به دست دهد و همواره در سرشت انسان و زندگی فردی و اجتماعی ، پندارها و گفتارها و کردارهایی هست که نظامهای اخلاقی آنها را مذموم یا گناه آلود به شمار می آورند یکی از ویژگی های رمان نشان دادن آن پندارها و گفتارها و کردارهای مذموم و گناه آلود است .» (ایرانی،1380: 123)

3-پیرنگ :«پیرنگ پیش از رمان، مبتنی بر هم زمانی غیر محتمل حوادث و یا تغییر قیافه شخصیتها بود، حال آنکه در پیرنگ رمان به واسطه عامل زمان، ارتباطی علّی بین وقایع برقراری شود و همین امر ساختار رمان را بس منسجم تر می سازد و شاید از این هم مهمتر تأثیری باشد که تأکید رمان برفرآیند رمان، در شخصیت پردازی باقی می گذارد.» (پاینده،1374: 34) بنابراین پیرنگ منسجم، قوی و پیچیده جز در رمان شخصیت، یکی از مهمترین عناصر داستانی و از کلیدهای طلایی موفقیت رمان به شمار می رود .

4-حقیقت مانندی :«رمانس بازتابی از مسائل احساسی و درونی آدمی است و همچون رمان داستان افراد را بیان می کند اما به شیوه خیالی و ذهنی به آنها می پردازد درحالی که رمان نویس در رمان چون عینی تر و واقعی تر داستان را پرداخت می کند، می تواند به درون ذهن اشخاص نفوذ کند.» (سلیمانی،1369: 147) بنابراین رمان نویس با نفوذ به دنیای درون فرد و احساسات خصوصی و کاویدن روح بشر و تجزیه و تحلیل دقیق و عمیق شخصیت و تصویر و تشریح جزئیات هر حادثه و حالت،احساس واقعیت را در ذهن خواننده به وجود می آورد تا خواننده شاهد و ناظر وقایع داستان بشود و با شخصیت های داستان همذات پنداری کند. (میرصادقی،1381: 390)

5-هدف : «رمانس بیشتر درباره دلیری پهلوانان و ماجراهای عاشقانه و شگفت انگیز و اغراق آمیز است که تنها جنبه سرگرم کنندگی دارند .»(همان: 392) اما«هدف رمان، علاوه بر رسیدن به زیبایی ، آموزندگی و تعلیمی بودن آن است» (عبدالهیان،1381: 21)

6- پایان :«در رمان برخلاف رمانس نمی توان پایان داستان را پیش بینی کرد. نویسنده تا جایی که می تواند، سعی می کند، بر گیرایی رمان بیفزاید و اضطراب خواننده را بیشتر کند . گاه تا سطر آخر داستان ، نتیجه مشخص نمی شود.» (همان:20)

با توجه به آنچه در بالا براساس نظریات متخصصان فن آورده شد، اختلاف اساسی «رمان» و «رمانس» در نحوه شخصیت پردازی ،حقیقت مانندی و در پیرنگ ، موضوع و هدف این دواست.

 2-1-رمان فارسی

داستان نویسی فارسی (رمان و داستان کوتاه ) پدیده هنری بدیعی بود که به تقریب اندکی پیش از انقلاب مشروطیت به عنوان میراث ادبی از اروپا وارد ایران شد(میرصادقی،1382: 11) و« در جای ادبیات داستانی سنتی که تأثیر و اهمیت خود را بر اثر تحولات اجتماعی از دست داده بود، نشست و چون با اوضاع و احوال جدید جامعه ایران، هماهنگی داشت و تلاش و درگیری انسان امروز را تصویر می کرد و حامی مردمان ستمدیده و محروم و زیردست بود، پذیرشی روز افزون یافت و وسیله ای شد برای پرداختن به ناهنجاری های اجتماعی و افشاگری های سیاسی .» (عبدالهیان،1381: 19)

رحیمیان در کتاب «ادبیات معاصر نثر» نثر معاصر را به چهار دوره تقسیم میکند:(رحیمیان،1384: 71-147-217)

1-نثر دوره مشروطه(1300-1285):

در این دوره در نتیجه تحولات سیاسی و اجتماعی و بحران هایی که در اواخر قاجاریه به وجود آمد، شرایط لازم برای پدید آمدن نخستین رمان های ایرانی فراهم شد.(عبدالهیان،1381 : 24)

عبدالهیان در «کارنامه نثر معاصر» این شرایط را چنین ذکر می کند:

1-ترجمه داستان های غربی : «این ترجمه ها که توسط شاهزاده ها و در باریان قاجار صورت می گرفت، جنبه سرگرم کنندگی داشت و از نوع رمان های حادثه ای بود، با این حال علاوه بر آشنایی مردم با جامعه غرب، تأثیر بسیاری بر ساده شدن زبان نگارش گذاشتند.» (میرصادقی،1382: 15)

2- سفرنامه های خیالی :« که در فاصله قبل از مشروطه تا کودتای رضاخان نوشته شدند و زبان را به زبان مناسب برای رمان تبدیل کردند این سفرنامه ها در واقع رمان های ناقصی اند که بین رمان و رمانس در نوسانند اما در بیداری ایرانیان در انقلاب مشروطه تأثیر بسیار داشته اند. چنانچه روشنفکران این دوره قالب سفرنامه را برای بیان اوضاع سیاسی و اجتماعی داخل کشور به کار می بردند. جهل و خرافه پرستی عوام و نادانی و فرصت طلبی طبقه حاکم و مواجهه فرودستان و ستمدیدگان با حق کشی ها و زورگویی های بزرگان موضوع اصلی این سفرنامه هاست .» (عبدالهیان،1381: 25)

3- آثار کوتاه شبه داستانی : «این آثار مجموعه مقالاتی بودند که در روزنامه ها و مجلات آن دوره چاپ می شدند و بسیار شبیه به داستان های کوتاه بعدی بودند. » (همان:26)

4- رمان های تاریخی : «این رمان های آغازین که حدفاصلی است میان قصه های بلند و رمان های واقعی . به این دلیل که مربوط به فضای قدیمی و حوادث گذشته و قهرمانان و اعمال و زمان و مکان آن دوره هاست و توأم با نوعی قهرمان سازی و گذشته گرایی است از سوی رمان نویسان توانا و واقع بین جدی گرفته نشد. نگارش رمان تاریخی بیشتر به تقلید از اروپاییان رواج یافت ولی نمونه هایی از این نوع در ادبیات ما سابقه ای دیرین دارد. در این دوران، رمان تاریخی، و سیله ای برای بیان و تبلیغ روش زندگی مردان بزرگی بود که در گذشته ها منجی ایران بودند.»(همان:27) از جمله ستارگان فریب خورده که نخستین رمان تاریخی است.

2-نثر دوره کودتا (1320-1300)

میرعابدینی در«صد سال داستان نویسی»به دو جریان ادبی در این دوره اشاره می کند :

الف-رمان های تاریخی :رمان های تاریخی که نوع ادبی شاخص دوره قبل بوددراین سالها نیز به حیات خود ادامه می دهد.رمان های تاریخی در این دوره«بر اساس بزرگنمایی اغراق آمیز یک شخصیت تاریخی نوشته شده است،بی آنکه این شخصیت را مرتبط باخاستگاه و سمت گیری اجتماعی و شرایط تاریخی پیدایش او و مسیر عمده تکامل اجتماعی بررسی کنند .به طور کلی نویسندگان از دیدگاهی اصولی به سیر حرکت جامعه نمی نگرند و بر مبنای سنت تاریخ نگاری کهن گام بر می دارند.» (میرعابدینی،1377: 47)

ب-رمان های اجتماعی : سال 1300 به سبب تغییراتی که در طرز زندگی مردم و تحولاتی که در حکومت حادث شد، اغلب داستان نویسان به نگارش رمان های اجتماعی روی آوردند« که در آن ها لبه حمله مستقیم به اوضاع و احوال آشفته و بی سر و سامان و عقب ماندگی های ایران و خودکامگی های زمامداران وقت و فاجعه هایی که در این اوضاع و احوال روی می داد بود.»(میرصادقی،1382: 19)« به طور کلی رمان های اجتماعی و واقع گرایانه ای که در این دوره نوشته می شد از الگوی رمان نویسی قرن هایی 18و19 غربی پیروی می کرد.» (دستغیب،1383: 74)اما« خط سیر رمان نویسی فارسی ، خط سیر همواری نبوده است، چنانچه بعد از کودتای رضاشاه و استیلای دیکتاتوری بر جامعه ایرانی، به دلیل اختناق و سختگیری با اهل اندیشه و قلم، رمان های بی بو و خاصیت سطحی عاشقانه تحت تأثیر و به تقلید رمان های احساساتی و رمانتیک فرنگی باب شد که پر از آه و ناله های سوزناک رمانتیک است. این رمانها اغلب گرفتار نقص و ایرادهای فنی و ساختاری و ضعف ها و اغراق های معنایی بودند و از نظر هنری فاقد ارزش و عمرشان کوتاه بود.»(میرصادقی،1382: 20)

3-نثر دوره آرمانگرایی(1332-1320) :

وضعیت پرتلاطم سالهای پس از شهریور بیست «اعتراض های مردمی،تشکل های سیاسی و روشنفکری،حکومت نظامی ها،یورش ها،بازداشت ها و تیر باران ها چهرهای متفاوت به این دوره می بخشد.» (میرعابدینی،1377: 129) «آثار پدید آمده در این دوره از ژورنالیسم و آوازه گری صدمه می بیند و با این که داستان های بسیاری نوشته می شود ،اثر با ارزش-از لحاظ نگرش تاریخی و زیبایی شناسی-در میان آن ها نیست » (همان:132)

در این دوره سه جریان ادبی رواج دارد:

الف-رمان های تاریخی:«در این دوره توجه عمده نویسنده صرف درگیر کردن خواننده با رویدادهای ناشناخته،به منظور سرگرم کردن او میشود.این رمانها خواننده را به جهان شگفت و رؤیایی پهلوانان پیروز و بانوان زیباروی و عاشق پیشه می برد دنیایی به دور از یکنواختی ها و مشکلات دنیای واقعی که در آن خواننده از طریق همانند سازی خود با قهرمانان رمان،گریزگاهی می یابد.» (میرعابدینی،1377 :135)

ب-رمان های اجتماعی:«در این دوره رمان های اجتماعی دیگر ژانر مطرحی در ادبیات ایران به شمار نمی رود و به پاورقی مجلات و زایده مقالات بدل می شود.» (همان،152)

ج-گسترش پاورقی نویسی:«پاورقی نویسان در این دوره تنها به جذب خواننده و کسب درآمد از طریق نوشتن می اندیشند و هدفی جز سرگرم کردن مردم ندارند.» (همان:141)

به طور کلی«تأثیر مقاله نویسی و بیان توضیحی و توصیفی در رمان های این دوره آشکارا دیده می شود و گاهی صحنه های رمان به گزارش فاضلانه و عالمانه و مقاله سیاسی و اجتماعی تبدیل می شود. نویسنده فضل فروشی می کند یا به انتقاد مستقیم از اوضاع و احوال جامعه می پردازد و زعمای جاهل و حاکمان ظالم را به باد ناسزا می گیرد و رمان به رساله ای آموزشی، اخلاقی و انتقادی تبدیل می شود و عناصر حیاتی و تکنیکی آن به هم می ریزد.»(میرصادقی،1382: 15 ) « به همین دلیل است که این رمان ها نتوانستند پایه گذار ادبیات داستانی نوین باشند و خلف شایسته ای بعد از خود به وجود آورند و حاصل این رمان ها ، رمان های احساساتی و خیالپردازانه و رمان های بازاری و پاورقی مجله هاست .هم از این روی ، رمان نویسی در این دوره محل توجه نویسندگان پیشرو نبود. نویسندگانی که داعیه نوآوری و فراروی از معیارهای کهنه و تکراری داشتند بیشتر به نوشتن داستان کوتاه تمایل نشان دادند، از این رو، اولین رمان هایی که به زبان فارسی نوشته شده به علت فقر معنایی و اشکالات ساختاری نتوانسته پایه و اساسی برای داستان نویسی ایران باشد و برخلاف بیشتر کشورهای جهان، شالوده ادبیات داستانی نوین فارسی بر داستان کوتاه گذاشته شد، نه بر رمان های فارسی نخستین.»(همان)

4-نثر دوره درونگرایی(1357-1332):

میر عابدینی در «صدسال داستان نویسی»این دوره را به دو دهه تقسیم می کند :

1-دهه چهل :از سال 1340-1332

کودتای 28 مرداد 1332،گسست دیگری در تاریخ و فرهنگ ایران پدید می آورد .رژیم کودتا می کوشد با ایجاد سازمان های سرکوبگر، هر نوع ارتباط اجتماعی را از بین ببرد.از این رو در فاصله سال های 37-1332 «یأس و سر گشتگی ادبیات ایران را در می نوردد. الهام از افسانه ها و اساطیر جای الهام از مردم و واقعیت ها را می گیرد و تکرار ایده های ملال انگیز و آکنده از شکست و ندامت، به صورتی کلیشه ای در آثار مختلف، ادبیات این سال ها را گرفتار یکنواختی عجیبی می کند. مرگ اندیشی و لذت جویی اصلی ترین مشغله ی ذهنی روشنفکران نسل شکست می شود و ادبیات از فلسفه بافی های بدبینانه تا داستان های شهوانی سیری نزولی طی می کند.» (میرعابدینی،1377، 377) به طور کلی در این دهه چند جریان ادبی حاکم است :

1-پاورقی نویسی: «پاورقی نویسان که بسیاری از خوانندگان خود را در رقابت با فیلم های تاریخی و حادثه ای از دست داده اند،درتلاش برای ادامه حیات،به حادثه سازی های بی منطق و بر انگیختن احساس های کاذب روی می آورند و روند تخریب این نوع ادبی را سرعت می بخشند.»(میرعابدینی،1377: 279)به طوری که میتوان دهه چهل را«پایان دوران رونق و رواج پاورقی نویسی دانست»(همان:293)

2-ترجمه: «سانسور سالهای پس از کودتا از رشد داستان نویسی پیشرو ایرانی جلوگیری می کند.چاپ آثار ارزشمند خالی از اشکال نیست و نویسنده که نمی تواند مسائل اساسی اجتماعی را مطرح کند و بسیاری اوقات قدرت آفرینش اثر هنری جامعی را هم ندارد به ترجمه روی می آورد.»(همان:295)

3-داستان های زندگی نامه ای: یکی از مهمترین مضامین داستان های ایرانی در این دوره تشریح چگونگی شکت روشنفکران است که با «غربزدگی» آل احمد آغاز می شود .(همان،301)

4-افسانه های اجتماعی: سنگینی بار شکست، رنج از گذشته و احساس دلهره نسبت به آینده، نویسندگان این دوره را به انواع گریزها فرا می خواند .آن ها می کوشند با افسانه های تمثیلی خوانندگان خود را تسلی دهند . از این رو گرایش به ادبیات رمانتیک افسانه ای، یکی از راه های انتقاد از شرایط غالب بر جامعه و گریز از ناملایمات محسوب می شود.(همان ،330)

5-داستان های اسطوره ای: به طور کلی در این دوره روشنفکران که آرمان هایشان را بر باد رفته می دیدند ، دچار سردر گمی فکری شدند و احساس سرخوردگی می کردند .این همه ،سبب بیزاری از خود و زمانه می شد.از این رو احساس ناامنی و تنهایی بر ادبیات این سال ها سایه می افکند و گریز به رؤیا، افسانه ها و خاطرات کودکی عمومیت می یابد. در واقع این نسل گریزان ضمن بیزاری از وضع موجود می کوشد به طریقی با آن کنار بیاید در نتیجه اختناق حاکم بر جامعه ،او را به مرگ اندیشی، بی مسئولیتی و لذت جویی فرا می خواند . علاوه بر این گروهی از روشنفکران نیز با دادن جنبه ای اسطوره ای به درد های اجتماعی ،آن ها را در عرفان می پیچند و دردهای ازلی و ابدی بشر می پندارند. (همان،344)

6-اجتماع نگاری های شتابزده: از حدود سال های 38-1337 دیوارهای خفقان ناشی از کودتا ترک می خورد، نیروهای اجتماعی از منگی یک ضربه بزرگ و وحشت کابوس گذشته بیرون می آید .موج اجتماع نگاری های شتابزده با هدف توصیف زندگی روزمره دوباره آغاز می شود. از این رو آخرین سال های دهه سی، نقطه عطفی در داستان نویسی ایران به شمار می رود و آغازگر دوره شکوفایی چند ساله آن می شود. (همان،387) از جمله رمان های اجتماعی که در این دوره نوشته می شود، رمان شوهر آهوخانم، اثر علی محمد افغانی است که راه را برای پیدایش رمان های اجتماعی دیگر هموار می کند. (همان،393)

2-دهه پنجاه:از سال 1357-1340

«ادبیات سالهای 57-40 ،ادبیات بیداری و به خود آیی است و هدف عمده اش برقراری ارتباطی هوشیارانه با واقعیت و تاریخ است. » (همان:406)

«آثاری که در این دوره پدید می آیند از لحاظ کمیت و تنوع ،غنای اندیشه و انسجام ساخت ،قابل توجه اند.» (همان:408)از این روی میر صادقی این دوره را دوره رشد و شکوفایی می نامد.(میرصادقی،1382: 25 ) « فراوانی روزنامه ها و مجله ها و تبادل آراء و عقاید و ازدیاد کتابفروشی ها و ترجمه آثار نویسنده های بزرگ جهان ، به خصوص آثار داستان نویس های روسی و آمریکایی و آشنایی روزافزون نویسندگان ایرانی با جنبه های فنی داستان نویسی و شکل گیری کانون نویسندگان ایران،ادبیات داستانی فارسی را متحول و شکوفا کرد.» (همان:25)