نقد جامعه شناختی در دیوان اشعار سید اشرف الدین گیلانی (نسیم شمال)WORD

فهرست مطالب

شماره و عنوان مطالب صفحه

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- مقدمه........................................ 1

1-2- بیان مسئله................................... 3

1-3- اهداف کلی تحقیق.............................. 5

1-3-1- سؤالات تحقیق................................ 6

1-3-1- متغیّرهای تحقیق............................. 6

1-3-2-1- رسالت ادبیات در مقابله جامعه و بالعکس.... 7

1-3-2-2- سیاست و حکومت............................ 8

1-3-2-3- نهادهای اجتماعی.......................... 8

1-3-2-4-فرهنگ..................................... 9

1-3-2-5- ارزش­های اجتماعی.......................... 9

1-3-2-6- هنجارهای اجتماعی......................... 9

1-3-2-7- ادبیات طنز............................... 9

1-4- ضرورت و اهمیت پژوهش.......................... 10

1-5- پیشینه­ی پژوهش................................ 11

1-6- روش اجرای تحقیق.............................. 14

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق

2-1- شرح حال «نسیم شمال».......................... 16

2-2- آثار نسیم شمال............................... 18

2-2-1- نسیم شمال و ملانصرالدین..................... 18

2-2-2- دلایل موفقیت نسیم شمال...................... 19

2-3- برگ آخر از زندگی نسیم شمال................... 21

2-4- رابطه جامعه با ادبیات........................ 22

2-5- جامعه و زندگی اجتماعی........................ 23

2-6- جامعه­شناسی................................... 25

2-7- اصالت جامعه­شناسی ادبیات...................... 25

2-8- نقد جامعه­شناختی ادبیات....................... 25

2-8-1- فایده­های نقد جامعه­شناختی ادبیات............ 26

2-9- پیوند ادبیات با جامعه در عصر مشروطه.......... 26

2-9-1- ادبیات مشروطه.............................. 27

2-10- ویژگی­های مهم ادبیات مشروطه.................. 27

2-10-1-ویژگی شعر مشروطه........................... 28

2-11- اصول اندیشه، زبانی و ادبی شعر مشروطه........ 29

2-11-1- اومانیسم.................................. 29

2-11-2- رئالیسم................................... 30

2-11-3- ناسیونالیسم............................... 31

2-11-4- پرهیز از لفاظی زبانی...................... 31

2-11-5- عدم اتکا بر آرایه­ها و صنایع ادبی.......... 32

2-12- ادبیات و تاریخ.............................. 33

2-13- تعریف طنز................................... 34

2-13-1- طنز در دوره­ی مشروطه....................... 34

2-13-2- شعر نسیم، طنزی ملایم اما کوبنده............ 35

2-14- ادبیات عامیانه.............................. 36

2-14-1- مثل­ها..................................... 37

فصل سوم: بحث و بررسی

3-1- مضامین اشعار نسیم شمال....................... 40

3-1-1- محتوای اجتماعی............................. 41

3-1-1-1- ریا و تظاهر.............................. 42

3-1-1-2- دین...................................... 43

3-1-1-2-1- دعوت به اتحاد اسلام..................... 52

3-1-1-2-2- روشنفکری ضدّ مذهب....................... 53

3-1-1-3- تعلیم و تربیت............................ 55

3-1-1-4- زن و اهمیت و جایگاه او در خانواده و اجتماع 56

3-1-1-4-1- حق تحصیل زنان.......................... 57

3-1-4-2- ظلم و ستم نسبت به زنان................... 61

3-1-1-4-3- تأکید بر عفت، حجاب زنان................ 62

3-2-1- محتوای سیاسی............................... 63

3-2-1-1- اصطلاحات اجتماعی.......................... 64

3-2-1-2- مفهوم آزادی در اشعار نسیم شمال........... 65

3-2-1-2-1- آزادی بیان............................. 66

3-2-1-2-2- آزادی مطبوعات.......................... 69

3-2-1-2-3- آزادی زنان............................. 71

3-2-1-2-4- آزادی: رهایی از استبداد داخلی.......... 73

3-2-1-2-5- آزادی: رهایی از استعمار و تجاوز اجنبی.. 78

3-2-1-2-6- آزادی انتخابات......................... 81

3-2-1-3- واژه وطن در ادبیات فارسی................. 82

3-2-1-3-1- مفهوم وطن در بعد سیاسی و حکومتی در دوره­ی مشروطه83

3-2-1-3-2- وطن در شعر دوره­ی مشروطه................ 84

3-2-1-3-2-1- وطن در اشعار نسیم شمال............... 84

3-2-1-4- مشروطه و بازتاب آن....................... 86

3-2-1-4-1- بازتاب مشروطه در اشعار نسیم شمال....... 88

3-2-1-4-1-1- بزرگداشت مشروطه و آثار و نتایج آن.... 88

3-2-1-4-1-1-1- تأیید و تکریم نظام مشروطه و حاکمیت قانون 88

3-2-1-4-1-1-2- اجرای عدالت و رفع ستم.............. 89

3-2-1-4-1-1-3- آسایش و سعادت مردم................. 90

3-2-1-4-1-1-4- استقبال از مجلس شورا............... 90

3-2-1-4-1-1-1-5- تشویق مردم به انتخاب وکلای لایق.... 91

3-2-1-4-1-2- ناامیدی از استقرار مشروطه و انتقاد از مخالفان آن.................................................... 93

3-2-1-4-1-2-1- ناامیدی از استقرار مشروطه و انتقاد از وضع نابسامان کشور....................................... 93

3-2-1-4-1-2-2- انتقاد از انحراف مشروطه............ 93

3-2-1-5- انتقاد از غوغای جمهوری خواهی............. 95

3-2-1-6- توجه به مسائل جهانی...................... 97

3-3-1- محتوای اقتصادی............................. 99

3-3-1-1- فقر و فاصله طبقاتی....................... 102

3-3-1-2- مشاغل.................................... 104

3-3-1-3- کسادی بازار.............................. 105

3-3-1-4- فساد مالی................................ 105

3-3-1-5- وابستگی اقتصادی ایران به غرب............. 106

3-4-1- مضامین فرهنگی.............................. 108

3-4-1-1- تعدد همسر................................ 108

3-4-1-2- آداب و رسوم در ایام مشهور................ 110

3-4-1-3- غربزدگی.................................. 112

3-4-1-4- بی­سوادی.................................. 113

3-4-1-5- رواج خرافه و نادانی در دوره­ی مشروطه...... 114

3-4-1-5-1- جهل و خرافه ستیزی در دیوان اشعار ایرج میرزا115

3-4-1-5-2- جهل و خرافه ستیزی در دیوان اشعار ملک الشعرای بهار.................................................... 115

3-4-1-5-3- جهل و خرافه ستیزی در اندیشه­ی نسیم شمال. 117

فصل چهارم: نتیجه گیری

4-1- نتیجه­گیری.................................... 121

فهرست منابع و مآخذ................................ 124

فصل اول

کلیات پژوهش

1ـ1ـ مقدّمه

جامعه­شناسی ادبیات، شاخه­ای چند رشته­ای از علوم اجتماعی است که به موضوعاتی چون شناخت آداب و رسوم جامعه و بررسی نگرش اجتماعی شاعران و نویسندگان دوره­های گوناگونی می­پردازد. و رویکردی انتقادی به آن، به معنای یافتن نشانه­ها و نمودهای آگاهی جمع و تحولات پیرامون آن در رابطه با دیگر تحولات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در مکان و زمان­های مختلف است.

ادبیّات دارای ماهیتی اجتماعی است زیرا که هیچ شاعر و نویسنده­ای در خلأ زندگی نمی­کند، نمی­اندیشد و سخن نمی­گوید. سخن آنان خودآگاه یا نا خودآگاه و مستقیم یا نامستقیم از زمینه­های اجتماعی می­جوشد؛ اگر چه تأثیر عوامل و عناصر اجتماعی در شعر و نوشته­ی شاعران و نویسندگان می­تواند متفاوت باشد. آرنولد هاوزد (1976) معتقد است که برای درک آثار هنری کافی است که شرایط اقتصادی و اجتماعی را که اثر هنری در آن متولد شده بشناسیم. در این رویکرد، پایگاه اجتماعی هنرمند از اهمیت ویژه­ای برخوردار است و به همراه شرایط جامعه در آثار هنری نقش تعیین­کننده دارد (راو راد، 1382: 12-14).

همان­طور که می­دانیم یکی از دوره­های سرنوشت­ساز تاریخی ایران عصر مشروطه است دوره­ای که در آن در تازه­ای بر روی ادبیات فارسی گشوده می­شود؛ ادبیات با سیاست و مسائل اجتماعی و مفاهیم جدیدی که تا آن زمان سابقه­ای به این گستردگی نداشته همچون جانبداری از عدالت، آزادی، نکوهش استبداد، نفرت از بیگانگان، وطنی­پرستی پیوند می­خورد. در ادبیات قلم برای نخستین بار برای روبه رو شدن با عامه مردم به کار می­افتد. و اشعار کسانی همچون عارف، نسیم شمال و عشقی به خاطر بیان درد مردم و جامعه زمان خود در قلب مردم نفوذ پیدا می­کند.

تاریخ پر فراز و نشیب ایران، همراه با جنگ و صلح، ظلم و عدالت، شادی، اندوه، امید و ناامــیدی

است. در طی تاریخ ایران، مردمانی زیسته­اند که همواره با اسلحه و یا با اندیشه و قلم خود به مقاومت و مبارزه پرداخته­اند که در این میان شاعران و نویسندگان جامعه­شناس، مردم دوست، خوش درخشیده­اند.

سید اشرف الدین حسینی از جمله شاعران بزرگی بود که سروده­های او بیانگر رویدادی سیاسی و یا در بردارنده­ی طنزی اجتماعی و فرهنگی بود که در مجموع، نمایشگر وقایع جاری سرزمینمان از ابتدای عصر مشروطه تا دوران رضاخانی بود.

نسیم شمال از جمله شاعران بزرگی بود که ادبیات را با جامعه و مردم به مفهوم واقعی آن گره زده بود. با اشعاری که علاوه بر سادگی و شیرینی و تاحدی طنز گونه بودن اما سرشار از احساسات پاک میهن­پرستانه­ی و بشردوستانه به روشن کردن افکار عموم افراد جامعه می­پرداخت.

1ـ2ـ بیان مسئله

جامعه­شناسی ادبیات بخشی از جامعه­شناسی هنر است که مطالعات خود را روی محتوای اثر و جوهر اجتماعی آن و روابط متقابل ادبیات و جامعه متمرکز می­سازد. دانش مزبور با معتبر شمردن قواعد و قراردادهای زیباشناختی، با بررسی خرده­فرهنگ و پایگاه اجتماعی هنرمند، می­کوشد تأثیراتی را که فعالیت­ها و آثار هنری در روند امور و نهادهای اجتماعی و سیاسی و فرهنگی برجای می­گذارند، و همچنین تأثیراتی که هنر و فعالیت­های هنری متقابلاً از آنها می­پذیرد روشن سازد و نقش مهمی را که ساختار اجتماعی در این میان ایفا می­کند نشان می­دهد (ترابی، 1379: 30).

در واقع جامعه­شناسی ادبیات یکی از جدیدترین حیطه­ها در جامعه­شناسی است. در این حوزه اوضاع و احوال دینی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی جامعه در ارتباط با ادبیات مورد بررسی قرار می­گیرد.

آثار ادبی به طور نامحسوس و غیر مستقیم، آرمان­ها، تفکرات شیوه زندگی هر ملت را در طول تاریخ نشان می­دهد و تصاویری هنرمندانه از واقعیات اجتماعی عرضه می­دارد. نگاه جامعه­شناختی به ادبیات می­تواند وضعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هر دوره را تا حدودی نمایان سازد (جلالی­پور و محمدی، 1389: 395).

برای بررسی جامعه­شناسی ادبیات یک دوره زمانی خاص و مهم ایران که دوره مشروطیت و پیامدهای مربوط به آن است انتخاب شده است. دوره مشروطه یکی از دوره­های پر فراز و نشیب تاریخ ایران است. تقریباً بعضی چیزها، در حال دگرگونی و تغییر است و بعضی از ارزش­ها فرو ریخته و ارزش­ها و موضوعات جدید تبلیغ می­شود تا در فرهنگ جامعه ایرانی جای خود را باز کند. سیاست دوره مشروطه تغییری چشم­گیر با دوره­های ما قبل دارد و ایرانیان اولین تجربه خود را در نظام جدید، با عناوینی چون قانون، افکار عمومی جامعه، آزادی و مساوات و استبدادستیزی به محک می­کشند (همان، 396).

با افزایش روابط ایران با دولت­های اروپایی آرا و اندیشه­های روشن­فکران و آزادی­خواهان آن سرزمین­ها، اهل قلم و اندیشه ایران را تحت تأثیر قرار داده است. آنها با اعتقادات جدید که استبداد سلطنتی، محافظه­کاری سیاسی را مردود می­شمردند و اصول برابری و آزادی و برادری را می­ستودند، آشنا شدند. از طرفی دیگر نفوذ اقتصادی اروپا و بی­کفایتی پادشاهان قاجار منجر به آشفتگی اقتصادی و اجتماعی ایران شد (همان، 374).

یکی از مهم­ترین ویژگی­های ادبیات و شعر مشروطه، تأثیرپذیری آن از جریانات اجتماعی و سیاسی است که تحت تأثیر اوضاع و شرایط حاکم بر جامعه، شعر وارد حوزه زندگی مردم می­شود و نحوه زندگی ملت را به تصویر می­کشد. جامعه ایران در حال و هوای انقلاب تغییر و تحول اساسی است و روشن­فکران تلاش دارند، سنت­های جدید، جایگزین سنت­های کهنه گردد. در این راستا نیز ادبیات اعتراض «انتقاد» شکل می­گیرد که خصیصه بارز آن جامعه­گرایی و واقع­گرایی است. از رهگذر بررسی اشعار این دوره به راحتی می­توان اوضاع جامعه آن زمان را ترسیم نمود و افق فکری شاعران و نوع تلقی آنان را نسبت به مسائل اجتماعی و فرهنگی جویا شد.

در تاریخ پر فراز و نشیب ایران مردمانی زیسته­اند که همواره با اسلحه و یا با اندیشه و قلم خود به مقاومت و مبارزه پرداخته­اند. سید اشرف­الدین حسینی گیلانی (نسیم شمال) ستاره­ای در دوره مشروطیت طلوع کرد و خوش درخشید. اشعارش که از احساسات و عواطف شدید میهن دوستانه و عشق به آزادی و مردم سرچشمه گرفته بود، بی­تردید در بیداری توده­ها و آشنایی آنان با حقوق خود، تأثیر ژرف داشت (کریمی موغاری،7:1382).

در دوره­ی مشروطه شاهد رشد مطبوعات که حاصل از ارتباط متفکران ایرانی با جامعه اروپایی بود، هستیم، از جمله نشریه­های مطرح در این دوره نسیم شمال بود که نخستین شماره آن در دوم شعبان 1325 ق در رشت چاپ شد و نفوذ زیادی در میان مردم پیدا کرد که در واقع اشعار و حرف دل­های سید بزرگوار حسینی بود که منتشر می­شد. هر یک از سروده­های او بیانگر رویدادی سیاسی و یا در بردارنده­ی طنزی اجتماعی و فرهنگی بود که در مجموع، که در مجموع نمایشگر وقایع سرزمین ایران از ابتدای عصر مشروطیت تا دوران رضاخانی بود (محمدخانی، 1384: 60).

اشعار سید اشرف­الدین علاوه بر سادگی و شیرینی، سرشار از احساسات پاک میهن­پرستانه و بشردوستانه بود. از رهگذر این اشعار است که می­توان به شیوه مبارزه سیاسی و اقدامات دلیرانه او در آگاهی بخشی به عموم افراد جامعه و روشنگری و افشاگریش پی برد.

در این دوره ادبیات شاهد مفاهیمی جدید چون «وطن»، «دولت»، «ملت»، «آزادی»، «قانون» و ... هستیم. اگر چه برخی از این کلمات قبلاً نیز در اشعار به چشم می­خورد، اما با کاربرد مدرن آنها که برآمده از اندیشه­های نوین مشروطه­خواهی و حاکمیت مردم است بر می­خوریم. دیوان «نسیم شمال» از آن جهت انتخاب شد که تصور می­شود با توجه به کم­سوادی غالب ایرانیان در آن زمان، مردم اشعاری را که آهنگین بوده و به خصوص سبک ساده داشته بهتر به حافظه سپرده و تحت تأثیر اندیشه­ی آن قرار می­گرفتند.

سید اشرف­الدین گیلانی از میان مردم و از خطه شمال برخاسته بود، تمام عمر با مردم و در میان مردم زیست و از احوال و دغدغه­های زندگی آنان اطلاع کامل داشت و به همین دلیل به خوبی توانست با آنان ارتباط برقرار نماید (جلالی­پور و محمدی، 395:1389).