وضعیت راههای اصفهان در عصر قاجار از نگاه سفرنامه های خارجیword93

 چکیده

ازآنجا که راههای ارتباطی بر تمام شئونات جامعه تاثیر می گذارد،بررسی و شناخت وضعیت آن و تلاش برای رفع موانع و مشکلات سفر ازموضوعات مهم به شمار می آید.

در این پژوهش کوشیده است تا به روش کتابخانه ای،عنوان یاد شده را در دوره قاجاریه بررسی و تحلیل نماید.یافته ها بر این دلالت دارد که در مقطع زمانی دوره قاجار وضعیت راهها بخصوص راههای اصفهان چندان مناسب نبوده اند و راهها بر بستری از راههای گذشته بوجود آمده اند.

وجود راههای سنگلاخی و صعب العبور در مسیرهای کوهستانی و راههای کویری و شن زار در مسیرهای بیابانی و ناامنی راهها، سفر را درایران بسیار سخت می کرد. از آنجا که وسایل نقلیه ازنوع قاطر- اسب و شتر و به شکل ابتدایی بودند،مدت سفر به درازا می انجامید و بر مشکلات سفر می افزود. شکل گرفتن تاسیسات بین راهها از جمله کاروانسراهااز راهکارهای مناسب جهت مقابله با مشکلات بوده است.این کاروانسراها در راههای منتهی به اصفهان که در مرکز فلات ایران برسر چهارراه ترانزیتی قرار داشت وبا تدبیر و درایت حکومت صفوی که به تجارت و بازرگانی اهمیت می دادند دارای اهمیت است.

سفرنامه نویسان راههای ایران از جمله اصفهان را مورد توجه قرار داده و درباره اهمیت ،مسافت،و تاسیسات بین راهی و ادوات سفر توضیح داده اند. همچنین روشن نمودند که انگلستان و روسیه به دلیل منافع استعمارگرانه خود پاره ای از راههای ایران را حفظ و مرمت و امن نگاه داشتند.

کلید واژه ها: راهها،راههای اصفهان، مشکلات سفر،کاروانسرا، سفرنامه نویسان

فهرست مطالب

عنوان صفحه

مقدمه.... 1

اهداف تحقیق....... 2

روش تحقیق.... 2

محدوده­ی زمانی و مکانی تحقیق...... 2

سازماندهی تحقیق................................ 2

نقد و بررسی منابع.............................. 3

موانع و مشکلات پژوهش............................ 5

فصل اول: کلیات................................. 6

الف- مفهوم راه................................. 7

ب-کارکردهای اقتصادی،فرهنگی و نظامی راهها....... 8

1-اهمیت راه از لحاظ اقتصادی.................... 9

2-اهمیت راه از لحاظ فرهنگی..................... 12

3-اهمیت راه از لحاط نظامی...................... 13

فصل دوم:وضعیت راههای ایران در دوران قاجار...... 15

الف- راههای تایخی ایران........................ 16

ب-انواع راهها در ایران......................... 18

1-راه کاروان­رو................................. 18

2-راه چاپار.................................... 19

ج-دشواری و سختی راهها از دید سفرنامه­نویسان..... 21

1- خراب بودن راهها............................. 22

2-نبودن امنیت لازم در راهها..................... 24

3- فواصل و منازل بین راه....................... 26

د- امنیت راهها و راهکارهای مقابله باراهزنان.... 29

ه- راهسازی در دوره قاجار و موانع بر سر راه آن.. 33

1- فقدان سرمایه و ابزار کافی................... 35

2- مشکلات و موانع جغرافیایی..................... 36

3- بی توجهی عناصر حکومت گر...............................................................................................36

4- فقدان وسایل نقلیه موتوری.................... 37

5- ترس زمامداران ایران از ارتباط با اروپا...... 37

ز- نقش کشورهای بیگانه در ایجاد راههای ارتباطی.. 38

1- نقش روسیه در ایجاد راههای ایران............. 39

2- نقش انگلستان در ایجاد راههای ایران.......... 40

فصل سوم: راههای اصفهان در عصر قاجار............ 42

الف:موقعیت جغرافیایی اصفهان.................... 43

1- محوراصفهان– تهران........................... 46

2- محور اصفهان- شیراز.......................... 46

3- محور اصفهان- یزد............................ 47

4- محور اصفهان- خرم­آباد........................ 47

5- محور اصفهان- شهرکرد......................... 47

ب- راههای خروجی اصفهان......................... 48

1- راه­های خروجی اصفهان از سمت غرب.............. 48

2- راه­های خروجی اصفهان از سمت شمال............. 48

3- راه­های خروجی اصفهان از شمال شرق به جنوب شرق. 49

4-راه­های خروجی اصفهان به سمت جنوب.............. 50

فصل چهارم: چگونگی رفت و آمد در راه­های اصفهان... 51

الف– وسایل حمل و نقل در دوره قاجار............ 53

1- دلیجان...................................... 54

2- محمل­ها...................................... 55

3- عماری....................................... 55

ب- چگونگی سفر در راه­ها و مقررات مربوط به آن.... 57

فصل پنجم: تأسیسات و تجهیزات راه­ها.............. 59

الف- مناره­ها................................... 60

ب- آب انبارها.................................. 61

ج- تلگراف خانه­ها............................... 62

د- کاروانسراها و کارکردهای آن.................. 62

1- تأمین مخارج کاروانسراها..................... 64

2-کاروانسراهای اصفهان در دوره قاجار........... 65

کاروانسرای مهیار............................... 66

کاروانسرای شاهی................................ 66

کاروانسرای طور................................. 66

کاروانسرای کوهپایه............................. 66

کاروانسرای ریوادبستان.......................... 66

کاروانسرای سگزی................................ 67

کاروانسرای سلطان............................... 67

کاروانسرای یزدخواست............................ 67

ر- اهمیت پل­ها ................................. 67

س- قهوه خانه­ها................................. 69

نتیجه­گیری...................................... 71

پیوست ها.....................................................................................................................................73

فهرست منابع و مأخذ...................................................................................................................84

الف-منبع اصلی.............................................................................................................................84

ب-منابع فرعی................................... 87

اسناد و تصاویر.................................

مقدمه

سفرنامه ها یکی از منابع مهم پژوهشهای تاریخی محسوب می شوند. داده های سفرنامه ها از ابعاد مختلف و متنوعی قابل بررسی و ارزیابی هستند،کثرت اطلاعات موجود در سفرنامه ها می تواند مکمل خوبی بر داشته –ها و مطالعات تاریخی باشد. یکی از زوایای مهمی که در سفرنامه ها مورد توجه قرار گرفته است ویژگیهای راه ها و جاده های داخلی ایران بوده است.اطلاعات مفیدی که سیاحان از راههای ایران ارائه می دهند مبنی بر آن است که این راهها بر اساس اصول مهندسی طراحی نگشته اند و برروی راههای باستانی شکل گرفته و سفر را درایران دچار مشکل ساخته است.

بی توجهی حکومت قاجار به موضوع راههاو نداشتن برنامه ای اصولی برای آن به ناامنی ها دامن زده ،کار تجارت و بازرگانی و مسافرت به دیگر نقاط را با مشکل مواجه می سازد.بنابراین دغدغه اصلی اروپاییان در مناسبات با ایران به موضوع راهها و سهولت در انجام تجارت و بازرگانی بر میگردد.و سعی و تلاش آنها مبتنی بر اصلاح جاده ها ازخاکی به شوسه وراه آهن است.هرچند در داخل کشور با این سیاست بیگانگان مقابله می شود ولی مانع ازآن نمی گردد که این کشورها دست ازتلاش بر دارند و منصرف شوند.

تمام سیاحان که قدم به سرزمین ایران گذاشته­اند، چه آنهایی که از نواحی جنوب به سمت مرکز فلات ایران آمده­اند و چه سیاحانی که از راههای شمالی وارد ایران شده اند با مشکلات راهها و سختی های سفر روبرو گشته و سعی در برطرف کردن آن نموده اند.

آنچه باعث تعجب و حیرت اروپائیان می شود، اطلاعاتی است که از شکوه و عظمت ایران عصر صفوی در سفرنامه­های آن دوره بدست آورده­اند و گمان آنها این است که با گذشت زمان ایران تغییرات بیشتری کرده است ولی برعکس ،ایران عصر قاجار به سمت ویرانی و خرابی پیش رفته و وسایل حمل و نقل به شکل بسیار ابتدایی در راههای خاکی و پردست­انداز قرار دارند.وجود تأسیسات بین راهها همچون کاروانسراها حکم ناجی برای سیاحان اروپایی دارد که روزها در راههای صعب­العبور ایران سفر کرده­ و ساعتی استراحت در این مکانها سبب فراموش کردن برخی مشکلات سفر می شود.

به سبب موقعیت اصفهان درمرکز فلات ایران و ارتباط این شهر با سایر نقاط که می تواند بر اقتصاد ایران تاثیر بگذارد، شناخت وضعیت جاده های آن و بر طرف کردن نواقص آن که ازوظایف حکومتها است، حائز اهمیت است.

اهداف تحقیق

این پژوهش همانند دیگر پژوهشهای تاریخی و ایرانشناسی به روشن شدن هر چه بیشتر تاریخ فرهنگ و تمدن ایران کمک می نماید و پژوهشگران را می تواند در راه دست یابی به فهم تحولات و تطورات تاریخی این سرزمین آشنا نماید که هدف اصلی این پژوهش نیز همین است.شناخت موانع و مشکلات درزمینه راهسازی،شناخت عوامل ایجاد ناامنی ها که منجر به عقب ماندگی اقتصادی می شود ازاهداف مهم دیگر این پژوهش است.

روش تحقیق

با توجه به موضوع پژوهش که به بررسی راههای اصفهان در عصر قاجاریه می­پردازد، روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی تحلیلی است و برای مشخص کردن وضعیت راهها و تأثیری که بر اقتصاد شهرها داشته است از روش گردآوری مطالب کتابخانه­ای بهره گرفته­ام.

محدوده­ی زمانی و مکانی تحقیق

این پژوهش از لحاظ محدوده­ی زمانی، دوره­ی قاجاریه را دربرمی­گیرد و از لحاظ محدوده­ی مکانی، اصفهان و حومه آن که شهرها و روستاهای بر سر راه آن می­باشد را شامل می­شود که در مجموع اوضاع راههای ارتباطی و مسائل مربوط به آن را مورد بررسی قرار داده است.

سازماندهی تحقیق

این پژوهش در 5 فصل تنظیم شده است که در فصل اول کلیات پژوهش را شامل می­شود که در دو بخش به موضوعاتی چون مفهوم راه و اهمیت راه از دیدگاههای گوناگون چون اقتصادی، فرهنگی و نظامی مورد بررسی قرار می­دهد.و مشخص می سازد که توسعه و تکامل راهها سبب تعامل و همبستگی اجتماعی و بالا بردن سطح فرهنگ جامعه و در نهایت رشدو پیشرفت اقتصادی جامعه و افزایش رفاه اجتماعی میشود. بنابراین تکامل راه سبب افزایش ضریب امنیت جامعه ازگزند نیروی خارجی خواهد شد

در فصل دوم به بررسی راهها در دوره قاجار درچند بخش می پردازد.موضوعاتی چون انواع راهها که شامل کاروان رو و چاپار است را بررسی میکند و در ادامه به دشواری و سختی راه ازنگاه سفرنامه نویسان می پردازد. امنیت راهها و راهکارهای مناسب جهت مقابله با ناامنی ها و شیوه راهسازی در دوره قاجار و موانع توسعه راهها ازموضوعات دیگر این بخش است و در پایان این فصل به نقش کشورهای بیگانه چون روسیه و انگلستان در ایجاد راههای ایران می پردازد.

از فصل سوم به موضوع اصلی یعنی راههای اصفهان اشاره دارد که نکته­ی قابل ملاحظه در این بخش مربوط به پیشینه­ی راههای اصفهان و راههای خروجی و ورودی اصفهان می­شود که از جهات مختلف مورد بررسی قرار داده و نگاه سیاحان اروپایی به اوضاع راهها را یادآور شده است.

در فصل چهارم چگونگی رفت و آمد در راههای اصفهان و نوع وسایل نقلیه در راهها را نشان می‌دهد و در نهایت فصل پنجم به معرفی مهمترین تاسیسات و تجهیزات دربین راهها می پردازد. درواقع سختی و مشکلات سفر درراههای ایران با وجود تاسیسات رفاهی جبران می شود تا به مسافران راهها سخت نگذرد. سیاحان وجود چنین تاسیسات را در راههای ایران بخصوص درمرکز فلات ایران که ازتنوع راهها برخوردار بودامری لازم و ضروری می شمارند. درکنار راهها مناره ها- آب انبارها- تلگراف خانه ها- قهوه خانه ها – پل ها-ودر نهایت مهمترین تاسیسات کاروانسراها مورد بررسی قرار می گیرد. در نهایت فهرست منابع واسناد و تصاویر که در پژوهش مورد استفاده قرار گرفته­اند.

نقد و بررسی منابع

به تعدادی از مهمترین منابعی که درخصوص اوضاع راهها بخصوص راههای اصفهان در عصر قاجاریه پرداخته است، اشاره می­کنیم. این مجموعه شامل سفرنامه­هایی است که در عصر قاجاریه نگاشته شده بود.

چون موضوع سفرنامه­ها به بررسی همه­جانبه زندگی اقشار مختلف مردم پرداخته است از لحاظ بررسی راهها حائز اهمیت است. بنابراین خود سفرنامه­نویسان به عنوان سفیر کشورهای اروپایی قدم بر راههای ایران گذاشته و آن را با اوضاع اروپا مقایسه کرده­اند، به همین جهت می­تواند راهگشا باشد.

سفرنامه کلودانه یا گلهای سرخ اصفهان یکی از منابع مورد استفاده در پژوهش است که به زبان ساده و روان توسط فضل­الله جلوه ترجمه گردیده، این نویسنده فرانسوی در نخستین سالهای قرن 20 به ایران سفر کرده و از مسیر روسیه وارد ایران شده و پس از تهران- کاشان به سوی اصفهان آمده است. نویسنده بنا نبوده به بررسی اوضاع سیاسی بپردازد. به همین لحاظ تنها مناظر طبیعی و نحوه زندگی مردم و رفتار و روحیات آنها را مدنظر قرار داده و بی­پرده هرآنچه از مشکلات مربوط به غبار آلودگی شهرها- ناامنی و دشواری راهها بوده به صراحت سخن گفته است.

در سفرنامه "به سوی اصفهان" اثر پیرلوتی هم به اوضاع راههای اصفهان پرداخته. این نویسنده فرانسوی همزمان با سلطنت مظفرالدین شاه به ایران آمده و سفر او از خلیج فارس تا دریای خزر ادامه داشته و در مجموع به وصف مناظر، صحاری، کوهها و دشتها و راهها پرداخته، یک سوم سفر پیرلوتی مربوط به اصفهان می­باشد و دلیل نامیده شدن سفرنامه به نام اصفهان به خاطر دلبستگی و شیفتگی نویسنده به اصفهان است.

کتاب از بیانی ساده و شیوا برخوردار بوده و در اکثر مواقع اوضاع ایران را با فرانسه مقایسه کرده است.

در سفرنامه کنت گوبینو، گزارشات نویسنده بسیار متعصبانه است و در برخی مواقع نویسنده به فرهنگها و آداب و رسوم ایرانی توهین کرده، در استفاده از این اثر، بخش راههای شیراز به اصفهان مورد توجه بوده و این اثر توسط ذبیح­الله منصوری به زبانی ساده و روان ترجمه گشته است.

اوژن اوبن هم به عنوان یک سفرنامه­نویس به بررسی اوضاع راههای خوب ایران پرداخته. در سفر 10 ماهه به ایران سعی دارد به غیر از پایتخت یک سیاحت 7 هفته­ای در شهرهای مختلف از جمله اصفهان داشته باشد.

این اثر نیز مانند سایر آثار عصر قاجار به زبانی ساده ترجمه گشته و اطلاعات مفیدی را از اوضاع راهها به دست می­دهد.

یکی دیگر از آثار مورد استفاده سفرنامه ویلسن است که این اثر توسط حسین نوری به زبانی ساده به فارسی ترجمه شده و اطلاعات جالبی در حوزه جغرافیایی و وضع راهها به ما می­دهد. سفر نویسنده از سوی جنوب و از طریق بندرعباس – شیراز- اصفهان و تهران و نهایتاً از راه رشت- بندر انزلی ایران را ترک کرده است.

ورود و خروج سیاحان اروپایی از یک مسیر نبوده و دلالت دارد بر ناامنی و دشواری راههای ایران. چون یکبار مواجه با چنین معضلاتی می­گردند، نمی­خواهند دوباره مسیر را طی کنند. بنابراین از سوی دیگر ایران را ترک می­کنند.

در سفرنامه دکتر ویلز که در 34 فصل به موضوعات سیاسی- اجتماعی و اقتصادی پرداخته در واقع به شکل گزارش،ابعاد مختلف زندگی مردم در شهرهای ایران را مورد بررسی قرار داده و با آداب و رسوم مردم از نزدیک آشنا شده است. این اثر به قلمی سلیس و روان به همه ابعاد پرداخته است.

در انجام پژوهش فصل راهها مدنظر بوده، همچنین فواصل راهها در سفرنامه مورد توجه قرار گرفته است که در پژوهش بسیار کارآمد بوده است.

موانع و مشکلات پژوهش

هیچ پژوهشی نیست که دارای مشکلات خاص خود نباشد.کمبود زمان شاید از مهمترین موانع در انجام پژوهش بوده است.و مشکلات پژوهش به رغم بیشتر ازآنکه به موضوع برگردد به مشکلات شخصی و شغلی این نگارنده وابسته بوده است. چرا که در طول هفته هم بعنوان معلم تدریس می کردم و هم باید به امور پژوهشی می پرداختم.هرگونه ضعف در انجام این پژوهش به این موارد برمیگردد.

 فصل اول

کلیات

 الف: مفهوم راه

به مسیری که دو نقطه را به هم پیوند دهد و باعث ارتباط با آن گردد، راه، خط یا جاده گویند. همه ما اطلاع داریم که برای ارتباط یک نقطه که می­تواند روستا یا شهر باشد با یک نقطه دیگر، وجود جاده­ها و راهها یک نیاز اساسی است.

بنابراین هر جایی از زمین که مردم از آنجا رفت و آمد کنند، محل عبور، گذرگاه، یا راه گویند. (فرهنگ عمید،)

در ایران آنچه را که به عنوان راه می­نامند به معنای واقعی کلمه جاده نیست. فقط معبری است که وسایل نقلیه اعم از گاری یا درشکه در آن بالا و پایین می­پرد و مسافر به شدت تکان خورده و احساس ناراحتی می­کند. (کلودانه، 1370: 321)

همچنین در ایران با عبور و مرور زیاد خاک قسمتی از بیابان کمرنگ و فشرده شده و در نتیجه جاده­ای پدید آمده است. و این راهی است که مسافر را به سوی هدف و مقصد پیش می­برد و تا چشم کار می­کند امتداد دارد. (لوتی، 1372: 29)

پس به نظر می­آید که این راههای تنگ و باریک که به هیچ روی نباید از آن خارج شد طی قرنها به وسیله­ی کاروانهای شبانه ایجاد شده است.

بنابراین اولین افرادی که در مسیری حرکت کرده و با فشردن خاک­ها راهی را ایجاد و به دنبال آن کاروانهایی نیز بر روی آن قدم گذاشته­اند، جاده­ها پدید آمده است. در حرکت کاروانها اگر مسیری غیر از اینها انتخاب می­شد، احتمال گم شدن و از مقصد دور ماندن زیاد بود.

در واقع راهها به شکل کاملاً طبیعی توسط گذشتگان، بدون اینکه کوچکترین اقدامی از لحاظ جاده­سازی در آنها به عمل آید، معمولاً به شکل مستقیم و نزدیکترین راه از یک منزل تا منزلگاه دیگر را شامل می­شد و اگر با کوه، باتلاق یا رودخانه یا هر مانع مشابه دیگر برخورد داشت، انحراف پیدا می­کرد و معمولاً چهارپایان بدون اینکه کسی آنها را تحریک کند سر به زیر در این مسیرها به راه خود ادامه می­دادند. (ویلز، 1384: 54)

ب-کارکردهای اقتصادی،فرهنگی،نظامی راهها

توسعه و تکامل راههای کشور، از لحاظ اجتماعی می­توانند بین اقشار مختلف جامعه یک نوع تعامل ایجاد ­کند همبستگی و تعامل اجتماعی در گرو پیوند و ارتباط آسان و سریع از طریق راههای کشور است. سهل­العبور بودن راهها و کاهش فاصله­ها و سرعت در روند حمل و نقل می­تواند سبب پیوند و همبستگی ملی در میان اقشار مختلف یک جامعه باشد.