بررسی تطبیقی غزل‌های سعدی شیرازی و غزل‌های کمال خجندیword
چکیده
بررسی تطبیقی غزل‌های سعدی وغزل‌های کمال خجندی
یکی از قالب‌های شعری بسیار مهم در طول تاریخ شعر فارسی برای بیان مضامین مختلف از جمله مضمون‌های عارفانه و عاشقانه قالب شعری، غزل است، که پس از گذراندن دگرگونی‌های بسیار در قرن هفتم به اوج اعتلای خود رسیده است. سعدی یکی از بزرگترین شاعران غزل‌سرای فارسی و بنیان‌گذار مدرسه‌ی بزرگی در غزل‌سرایی در قرن هفتم هجری است که پس از وی شاعران زیادی شاگردان شیوه‌ی غزل‌سرایی وی شدند؛ به ویژه شاعران غزل‌سرای قرن هشتم از جمله حافظ شیرازی، خواجوی کرمانی، عماد فقیه، کمال خجندی و... .از وی تأثیر به سزایی پذیرفتند. از موفق‌ترین شاگردان این مدرسه ، کمال‌الدین مسعود خجندی معروف به «کمال خجندی » و متخلص به «کمال» شاعر و عارف بزرگ قرن هشتم و از معاصران حافظ شیرازی است. در این پژوهش غزل‌های «کمال خجندی» با غزل‌های «سعدی» مقایسه و تطبیق شده‌اند. از اهداف مهم این تحقیق بررسی شیوه‌های تأثیرپذیری کمال از سعدی است. و از مهم‌ترین نتایج به دست آمده‌ی این پژوهش این است که تأثیرپذیری‌های کمال خجندی از غزل سعدی در حوزه‌های گوناگون؛ مضامین و محتوا، ساختار کلام، ترکیب‌ها و عبارات، موسیقی کلام، وزن و قافیه و ردیف فراوان است.
یافته‌های این پایان نامه در هفت فصل به شرح زیر فراهم شده است: در فصل اول، به طرح مباحث کلّی تحقیق شامل: مقدمه، اهمیت، هدف، پیشینه و روش تحقیق پرداخته شده است؛ فصل دوم به معرفی کمال‌الدین خجندی اختصاص یافته و براساس منابع معتبر در مورد زندگانی و شرح اوضاع و احوال او سخن به میان آمده است. در فصل سوم به مشترکات موسیقایی (وزن، قافیه و ردیف) در غزل‌های سعدی وکمال خجندی پرداخته شده است. در فصل چهارم و پنجم به مقایسه‌ی مضامین، واژگان، ساختار کلام و ترکیبات و تعابیر سعدی وکمال خجندی پرداخته‌ایم. فصل ششم به بررسی عناصر بدیعی و بیانی مشترک در غزل‌های سعدی و کمال خجندی اختصاص داده شده است و در فصل هفتم نتایج حاصل از این پژوهش فراهم آمده‌است.
کلید واژه‌ها: سعدی، کمال‌خجندی، غزل، شباهت، تأثیرپذیری
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول : مقدمه
1-1-نگاهی گذرا به سیر غزل 2
1-2-کیفیت غزل کمال خجندی.. 4
1-3-ااهمیت و ضرورت تحقیق.. 4
1-4-اهداف تحقیق .. 5
1-5-پیشینه‌ی تحقیق.. 5
1-6-سوالات تحقیق............................ 7
1-7-روش تحقیق.............................. 7
فصل دوم: گذری بر احوال شیخ کمال خجندی
2-1- گذری یر احوال کمال خجندی.............. 9
2-1-1- کمال الدین خجندی در تذکره‌ها و سایر کتب 9
2-1-2- زمان ولادت شیخ کمال خجندی............ 10
2-1-3- خانواده و نزدیکان .................. 10
2-1-4- دوران زندگانی شیخ کمال خجندی ....... 10
2-1-5- سال وفات شیخ کمال خجندی............. 14
2-1-6- شیوه‌ی طریقت کمال خجندی.............. 14
2-2- چند ویژگی بارز در شعر کمال خجندی...... 16
2-2-1- چند ویژگی اجنماعی................... 16
2-2-1-1- کمال و مکتب رند و زهد‌ستیزی........ 16
2-2-1-2- تمثیل و ضرب‌المثل در شعر کمال خجندی19
2-2-1- جایگاه رقیب در شعر در شعر کمال خجندی 20
2-2-2- دو صنعت مهم در شعر کمال............. 21
2-2-2-1- کمال و صنعت سؤال و جواب........... 21
عنوان صفحه
2-2-2-2- حرفء‌گرایی و آرایش‌های واکی در شعر کمال خجندی22
2-3- تاثیر پذیری شعر کمال از دیگر شاعران و تاثیر گذاری شعر او بر آنها................................. 23
2-3-1- کمال و فردوسی....................... 24
2-3-2- کمال و سنایی........................ 24
2-3-3- کمال و انوری........................ 25
2-3-4- کمال و نظامی........................ 26
2-3-5- کمال و مولانا........................ 27
2-3-6- کمال و همام تبریزی.................. 27
2-3-7- کمال و حسن دهلوی.................... 28
2-3-8-- کمال و حافظ........................ 28
2-3-9- کمال و شاه نعمت‌اللّه‌ولی................. 29
2-3-10- کمال و جامی........................ 32
2-4-کمال و سعدی و شهر شیراز................ 34
2-5-سخنی چند در مورد سعدی.................. 35
فصل سوم : مشترکات موسیقیایی(وزن و قافیه و ردیف) در غزلیّات سعدی و کمال خجندی
-مشترکات موسیقیایی (وزن و قافیه و ردیف) در غزلیّات سعدی و کمال خجندی.................................. 38
3-1-وزن، قافیه و ردیف مشترک................. 42
3-1-1--بحر رمل.............................. 43
3-1-2-بحر هزج............................... 54
3-1-3-بحر مضارع............................. 64
3-1-4-بحر مجتث.............................. 70
3-1-5-بحر رجز............................... 74
3-1-6-بحر خفیف.............................. 77
3-1-7--بحر منسرح ........................... 79
3-2-قافیه‌های مشترک.......................... 81
3-3-ردیف‌های مشترک........................... 89
عنوان صفحه
فصل چهارم: مشترکات ساختاری بررسی ترکیبات و عبارات مشترک
در غزل‌های سعدی و کمال خجندی................ 92
ترکیبات و عبارات مشترک در غزل‌های سعدی و کمال خجندی 93
4-1-آوردن یک مصراع بدون تغییر یا با اندکی تغییر جزئی93
4-1-1- ما نیز یکی باشیم از جمله‌ی قربان‌ها.... 94
4-1-2- دیده از دیدار خوبان بر‌گرفتن مشکل است. 94
4-1-3- روزه‌داران ماه نو بینند و ما ابروی دوست 94
4-1-4- همتی کان به تو مصروف بود قاصر نیست... 95
4-1-6-جان ندارد هر که جانانیش نیست.......... 96
4-1-6- آفرین خدای بر جانت................... 96
4-1-7- خوش می‌روی به نها، تنها فدای جانت..... 96
4-1-8- با رستم دستان بزند هر که در‌افتاد..... 96
4-1-9- اگر چراغ بمیرد صبا چه غم دارد........ 97
4-1-10- با کسی گوی که در دست عنانی دارد..... 97
4-1-11- طوطی شکر شکست که صاحب کلام شد........ 97
4-1-12- شادی مکن که با تو همین ماجرا رود.... 98
4-1-13- هر کسی در حرم عشق تو محرم نشود...... 98
4-1-14-آتشی هست که دود از سر آن می‌آید....... 99
4-1-15 شکر از مصر و سعدی از شیراز........... 99
4-1-16-در پای متارکت فشانم.................. 100
4-1-17- بر دیده ی روشنت نشانم............... 100
4-1-18- غوغا بود دو پادشه اندر ولایتی........ 101
4-1-19-ما بی تو به دل بر نزدیم آب صبوری..... 101
4-4-20-چون سنگ‌دلان دل ننهادیم به دوری........ 102
4-1-22- طوطی خموش به چو و گفتار می‌کنی....... 102
4-1-23-اینجا شکری هست که چندین مگسانند...... 102
4-1-24- اگر مقابله بینم که تیر می‌آید........ 103
4-1-25- یار در خانه و ما گرد جهان گردیدیم... 103
4-1-26- سالک راه و گزین همه حالم نشود....... 103
عنوان صفحه
4-1-27- مشنو ای دوست که غیر از تو مرا یاری هست 104
4-2--ترکیبات و عبارات مشترک در غزل‌های هم‌وزن. 105
4-2-1- ای که گفتی........................... 105
4-2-2- دوش بی روی تو........................ 105
4-2-3- سلسبیل و کافور....................... 106
4-2-4- سودای بی‌حاصل......................... 106
4-2-5- شمایل موزون، طبع موزون............... 106
4-2-6- قصه دراز کردن........................ 107
4-2-7- غمزه‌ی جادوی دوست..................... 107
4-3- ترکیبات و تعبیرات مشترک در غزل‌های غیر هم‌وزن107
4-3-1- آفت و تأخیر.......................... 108
4-3-2- از من مپرس- از او بپرس............... 108
4-3-3- انگشت‌نمایی........................... 108
4-3-4- باز آ که در فراق تو.................. 109
4-3-5- آتش تیز کردن......................... 109
4-3-6- به کنارافتادن........................ 109
4-3-7- پای در گل بودن....................... 110
4-3-8- پای در دیده نهادن.................... 110
4-3-9- پروانه صفت........................... 110
4-3-10- پنجه با ساعد سیمین افکندن........... 110
4-3-11- ترک جان گفتن........................ 111
4-3-12- جرم از طرف ماست..................... 111
4-3-13- چشم رضا............................. 111
4-3-14- حلقه در گوش بودن ................... 112
4-3-15- دل خون شدن.......................... 112
4-3-16- دلق مرقع............................ 112
4-3-17- عشق‌بازی آغاز نهادن ................. 112
4-3-18-عشق و توبه، آبگینه و سنگ............. 113
4-3-19- گو مباش............................. 113
4-3-20- دور بودن چشم بد از معشوق............ 113
عنوان صفحه
4-3-21- ساقیا باده بده...................... 113
4-3-22- شب را سحر نبودن..................... 114
4-3-23- گوی لطافت ربودن..................... 114
4-3-24- ملامت‌‌گوی بی‌حاصل...................... 114
4-3-25- مفلس و خیال گنح..................... 115
4-3-26- نه من و بس.......................... 115
4-4- عبارت‌های عربی مشترک.............. .........115
4-4-1- اللّه اللّه........................... ..........115
4-4-2- المنته للْه........................ .......116
4-4-3- عفاک اللّه ........................ ........116
4-4-4- علی الخصوص........................ ..116
4-4-5-علی الصباح......................... ...117
فصل پنجم: مشترکات محتوایی در غزل‌های سعدی و کمال خنجدی
5-1- مشترکات محتوایی در غزل‌های سعدی و کمال خنجدی...119
5-1-1- از دوست به دشمن شکایت نبردن....... ...120
5-1-2- آزادی عاشق در بند معشوق بودن است . ...120
5-1-3- ازلی بودن عشق .................... ...121
5-1-4- آفت به همراه داشتن تأخیر........... 122
5-1-5- با وجود یار از همه عالم فراغ داشتن. 122
5-1-6- بر کنار از بلا حال گرفتار بلا را نمی‌داند ...1123
5-1-7- به پایان آمدن دفتر و باقی بودن حکایت123
5-1-8- بی پروایی عاشق.................... ...117
5-1-9- بی وفایی معشوق و وفاداری عاشق..... ..124
5-1-10- تبدیل شدن خاک عاشق به سبو.......... 124
5-1-11- تسلیم کامل در برابر معشوق......... ..125
5-1-12- تقدیر گرایی....................... .125
5-1-13- جان افشاندن به پای دوست .......... .127
5-1-14- جمال یار نشانه‌ی صنع الهی است...... .127
5-1-15- چشم دوختن به تیر معشوق ........... .128
عنوان صفحه
5-1-16- حاجت نبودن به شمع با وجود چهره‌ی یار128
5-1-17- حاجت مشاطه نیست روی دلارام را....... 129
5-1-18-حاصل جهان صحبت یار و در نظر بودن اوست129
5-1-19- حقیر بودن دل به عنوان خانه‌ی معشوق.. 130
5-1-20- حقیر بودن جان به عنوان تحفه‌ای برای جانان130
5-1-21- خاموش نبودن بلبل در ایام گل........ 131
5-1-22- خجلت بردن گل از دیدن رخ یار........ 132
5-1-23- خجلت بردن ماه از دیدن روی یار...... 132
5-1-24- خراج بر خراب نوشتن................. 133
5-1-25- خیال یار پیوسته در نظر بودن........ 133
5-1-26- درد یار را درمان دانستن............ 134
5-1-27- دل‌ربایی غمزه....................... 134
5-1-28- دوستان به جای بوستان............... 135
5-1-29- ذره سان بودن عاشق در مقابل خورشید معشوق136
5-1-30- رنج کشیدن و گنج یافتن.............. 137
5-1-31- رنگ رخساره خبر از حال درون می‌دهد... 137
5-1-32- زلف و خال یار را دام و دانه پنداشتن138
5-1-33- زنده شدن مرده با آمدن یار ......... 138
5-1-34- ساختن تصاویر زیبا به وسیله‌ی وصف‌های متعدد ابروی یار .......................................... 139
5-1-35- شهد پنداشتن زهر از دست خوبان ...... 139
5-1-36- صبر از معشوق نداشتن................ 140
5-1-37- طاقت فراق نداشتن................... 141
5-1-38- غماز بودن اشک...................... 141
5-1-39- غنیمت شمردن وقت ................... 142
5-1-40- فایده‌ی بینایی دیدن یار است......... 143
5-1-41- فراوانی اشک........................ 143
5-1-42- فتنه‌گری معشوق...................... 144
5-1-43- قدر روز وصال را دانستن............. 144
5-1-44- کشته‌ی عشق تاوان ندارد.............. 145
5-1-45- کشته‌ی عشق زنده‌ی جاوید.............. 145
عنوان صفحه
5-1-46- گرفتاری دل عاشق در زلف معشوق....... 146
5-1-47- لازم بودن مال و زر برای وصال........ 146
5-1-48- مست رخ ساقی بودن به جای می......... 147
5-1-49- ملازمت و پیوستگی عاشق بر آستان معشوق تا وقت جان دادن...................................... 147
5-1-50- ناچیز بودن دهان معشوق ............. 148
5-1-51- نشنیدن پند به خاطر گوش دادن به نوای موسیقی 149
5-1-52- نصیحت نپذیرفتن..................... 149
5-1-53- نقش رخ یار خط مسخ بر خوبان چین کشد. 150
5-1-54- نظر بازی........................... 150
5-1-55- وارد شدن بخت با ورود یار .......... 153
5-1-56- یار و صحبت او برتر از بهشت بدین است154
5-2- اختلاف نظر در محتوا................... 154ُ
فصل ششم: مشترکات بدیعی و بیانی در غزلیّات سعدی و کمال خجندی
6- مشترکات بدیعی و بیانی در غزلیات سعدی و کمال خجندی160
6-1- صنایع بدیع لفظی...................... 161
6-1-1-0جناس تام............................ 161
6-1-2-0تکرار .............................. 163
6-1-3-0موازنه و مماثله..................... 164
6-2-0صنایع بدیع معنوی .................... 164
6-2-1-0تضاد................................ 164
6-2-2-0ایهام .............................. 166
6-2-3-مراعات النظیر....................... 168
6-2-4-تجاهل العارف........................ 169
6-2-5-حس‌آمیزی............................. 171
6-2-6- متناقض نمایی....................... 172
6-2-7- اغراق.............................. 173
6-2-8-تلمیح............................... 174
6-3- صنایع بیانی.......................... 175
6-3-1- تشبیه ............................. 175
عنوان صفحه
6-3-2- تشبیه مرکب......................... 177
6-3-3- تشبیه مضمر......................... 177
6-3-4- تشبیه تفضیل........................ 178
6-3-5- اضافه‌ی تشبیهی...................... 178
6-3-6- استعاره............................ 180
6-4-7- تمثیل.............................. 181
6-3-8- مجاز............................... 182
6-3-9- کنایه ............................. 184
فصل هفتم : نتیجه گیری
نتیجه‌گیری................................. 187
پیشنهادها ................................ 190
منابع و مآخذ.............................. 191
فصل اوّل
مقدمه
یکی از مهم‌ترین قالب‌های شعری در طول دوره‌های پرمایه‌ی ادب فارسی برای بیان مفاهیم غنایی و عرفانی قالب شعری غزل است.«غزل فارسی در اوایل سده‌ی چهارم هجری شکل گرفت؛ در ابتدا ساده و در وصف موضوعی تغزلی بود در قرن ششم دست‌خوش تطور شد این دوره‌ی رونق غزل و تبدیل آن به مهم‌ترین سیاق شعر غنایی بود.» (عبادیان، 1372: 77) با روی کار آمدن سلجوقیان در دهه‌ی سوم قرن پنجم و سقوط غزنویان، کم کم از رونق قصیده کاسته شد.«بی‌توجهی شاهان سلجوقی در اوایل کار به شاعران (نسبت به دوره‌ی غزنوی) باعث شد که شاعران کم و بیش هم به غزل توجه کنند یعنی به جای مدح ممدوح به مدح معشوق و به جای توصیف طبیعت به بیان عواطف و احساسات خود بپردازند.»(شمیسا،1382: 210) غزل فارسی در قرن ششم و با ظهور سنایی غزنوی شکل و مسیر مستقلی پیدا کرد. سنایی نخستین شاعری بود، که سرودن غزل را به‌صورت جدّی آغاز کرد از این‌رو غزل‌های او در سیر تحول غزل فارسی نقشی پررنگ و بنیادین دارند و شاعران بزرگی چون عطّار و مولانا از پیروان شیوه‌ی غزل‌سرایی او هستند.
1-1- نگاهی گذرا به سیر غزل
همان‌گونه که گفتیم سنایی نخستین کسی است، که در قرن ششم سرایش غزل را به‌طور جدّی آغاز کرد غزل‌های او دو مسیر در سیر تکامل غزل ایجاد کرد که هر کدام سیر جداگانه‌ای داشتند و بعد از او در قرن هفتم و هشتم به کمال رسیدند.
غزلیّات او کلاً دو نوع است یک دسته همان رنگ و بوی تغزل را دارد و همان است که بعداً در سیر تکاملی از طریق اشعار انوری و جمال و کمال و در سعدی به اوج خود می‌رسد و دسته‌ی دیگر اشعاری است اخلاقی یا به اصطلاح عارفانه که بعد در سیر تکاملی خود از طریق اشعار خاقانی و نظامی و عطّار در مولوی به اوج می‌رسد. (شمیسا، 1382: 211)
سیر تکاملی غزل عاشقانه با ظهور شاعر شیرین سخن و بلندآوازه- سعدی شیرازی -به اوج کمال خود رسید. در غزل‌های او عشق و دلدادگی به بهترین نحو نموده شده است و در آن دریایی از احساسات پاک و عشق ناب و ستایش زیبایی موج می‌زند، دریایی که از روحی لطیف، حساس و عاشق سرچشمه می‌گیرد. هرچه هست عشق و ستایش جمال است. سخنانش را سهل و ممتنع گفته‌اند چرا که در عین سادگی تقلیدناپذیرند. غزل سعدی نمونه‌ی تمام عیار غزل فارسی است.
غزل سعدی کیفیت‌های هنری اصیل و زنده‌ای دارد که سیر غزل در طی دویست و اندی سال بدان دست یافته بود. این غزل خاص ترکیب سادگی و روانی و یک‌دستی با پختگی و غنای اندیشه است؛ احساس و عشقی که در آن توصیف می‌شود احساس و عشقی است که با تار و پود خصیصه‌های نوع انسان آمیخته شده است. زیبایی توصیف شده در غزل سعدی، زیبایی آرمانی است که خصوصیت انسانی فراگیر دارد؛ این عشق و زیبایی مبشر دوستی و آرمان‌خواهی انسان اجتماعی و در عین حال فردیّت یافته‌ی ایرانی است. (عبادیان، 1372: 81- 82)
سعدی مدرسه‌ی بزرگی در غزل‌سرایی فارسی بنیان نهاد که شاعران زیادی پس از وی شاگردان این مدرسه شدند. شاعرانی چون: مجد همگر، همام تبریزی، امیرخسرو دهلوی، خواجوی کرمانی، کمال‌الدین خجندی و....از شاگردان این مدرسه به شمار می‌آیند. در میان این شاعران کمال‌الدین مسعود خجندی -شاعر و عارف بزرگ قرن هشتم- هنوز آن‌گونه که شایسته است شناخته نشده است. گویی با وجود خورشیدهای تابانی چون حافظ و سعدی منجمان آسمان شعر و ادب فارسی از شناخت ستارگان درخشانی هم‌چون کمال در آسمان شعر و ادب قرن‌های هفتم و هشتم که یکی از مهم‌ترین و درخشان‌ترین دوره‌های شعر و ادب فارسی است، غافل مانده‌اند و چهره‌های این شاعران بزرگ در پشت ابرهای کم‌توجهی پنهان مانده است. این شاعر غزل‌سرا در غزل‌های خود که تعداد آن به هزار غزل می‌رسد بیش از همه تحت تأثیر سعدی است. «هیچ یک از شعرای گذشته در تکوین هنر غزل‌سرایی کمال خجندی مانند سعدی مؤثر نبوده‌اند. غزل کمال از جهات گوناگون با غزل سعدی پیوستگی راست، کارساز و شناختنی دارد.» (مؤید شیرازی ،1375: 267)
1-2- کیفیت غزل کمال خجندی
کمال در دایره‌ی سیر غزل فارسی از جمله شاعران گروه تلفیق به شمار می‌آید. غزل‌های او آمیزه‌ای از عشق و عرفان است. در غزل او تشبیهات و تصاویر زیبا، استعاره‌های بدیع، ایهام‌های پرجاذبه و تمثیل‌های جذابی وجود دارد و در عین حال زبانش ساده است و سادگی غزل سعدی را به یاد می‌آورد بخصوص که وی بیش از همه تحت تأثیر سعدی است و گاه حتی عین عبارت‌های سعدی را در شعر خود به کار می‌برد.
کمال دوام‌دهنده‌ی سبک سهل و ممتنع است. سخن‌های شیرین، عبارت‌های ریخته، تعبیرهای خلقی، الفاظ زیبا، کلمه‌های متناسب، تشبیه و استعاره‌های نادر، تجنیس و مبالغه‌های دلفریب، ضرب‌المثل و مقال و تعبیرهای شیره‌دار مردمی را چنان ماهرانه به کار می‌برد که شعر او را در نهایت نمکین و خوش‌آهنگ می‌گرداند. (افصح زاده، 1375: 131)
افصح‌زاده همچنین لطف سخن، عمق معنی، دقت در مضمون آفرینی و خوش‌آهنگی را از خصوصیت‌های عمده‌ی شعر کمال برمی‌شمرد. (همان، 85)
سید محمد حسینی در مقاله‌ای با عنوان «تلمیح و ایهام در شعر کمال خجندی» ضمن اشاره به حجم بالای غزل‌های کمال، محتوا و بار هنری این غزل‌ها را در مقایسه با غزل‌های سعدی، حافظ و مولانا چندان نغز و گرانبار نمی‌داند امّا، معتقد است در دیوان کمال غزل‌هایی یافت می‌شود، که برخی از ابیات آنها بسیار زیبا و دل‌انگیز است. (حسینی،1377: 65)
1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق
از آن‌جا که هرکدام از شاعران و نویسندگان فارسی‌زبان بسان حلقه‌های یک زنجیر به شمار می‌آیند و پژوهش روی آثار همه‌ی آنها از لحاظ سبک‌شناسی، تاریخ ادبیات و تحول شعر فارسی ضروری می‌نماید، نوآوری این تحقیق از آن جهت است که شعر شاعرانی چون کمال خجندی را باید در مقایسه با شاعران دیگر خصوصاً شاعری چون سعدی که در اوج قلّه‌ی رفیع ادب فارسی قرار دارد، سنجید تا جایگاه شاعری و ارزشمندی شعر او تبیین و تعیین گردد.
1-4- اهداف تحقیق
- بررسی میزان تأثیرپذیری کمال از سعدی
- بررسی مضامین وام گرفته‌ی کمال از سعدی
- بررسی جایگاه شعری کمال خجندی در میان شاعران غزل‌سرای دیگر
- بررسی شیوه‌های تأثیرپذیری کمال از سعدی
1-5- پیشینه‌ی تحقیق
تحقیقاتی که تاکنون در حوزه‌ی اشعار این دو شاعر صورت گرفته به‌طور کامل با موضوع این پایان‌نامه مطابقت ندارد در تحقیقاتی که پیش از این در زمینه‌ی این موضوع انجام پذیرفته و شرح آنها ذکر خواهد شد به بررسی شعر یکی از شاعران مورد بحث و یا مقایسه‌ی شعر آن شاعر با شعر شاعران دیگر پرداخته شده است و یا تحقیقاتی به‌صورت مختصر انجام شده و گسترش و شرح بیشتری را می‌طلبد که خلاصه‌ای از آنها آورده شده است.
- بهرامی، جواد، (1391). «بررسی صنایع معنوی بدیع در غزل‌های کمال خجندی»
در این پایان‌نامه آرایه‌های معنوی بدیع از قبیل تشبیه، تناسب، ایهام، ترتیب کلام و تحلیل و توجیه و خاتمه در دیوان کمال خجندی مورد بررسی قرار گرفته است و برای هر کدام از این آرایه‌ها نمونه‌های زیبایی از اشعار کمال خجندی بیان گردیده است.
- جواهری، حسین. (1373). «شرح لغات و ترکیبات دیوان کمال خجندی»
در این پایان‌نامه نویسنده به شرح لغات و ترکیبات دشوار غزلیّات کمال خجندی پرداخته است و هدف این پایان‌نامه آسان تمودن درک مفاهیم دشوار غزلیّات این شاعر به وسیله‌ی شرح لغات و اصلاحات بوده است.
زمانی، مرضیه، (1390). «بررسی تطبیقی صد غزل سعدی شیرازی با صد غزل خواجوی کرمانی»
هدف این پایان‌نامه بررسی مشابهات موجود میان صد غزل سعدی و صد غزل خواجوی کرمانی بوده است.و در طی آن میزان تأثیرپذیری غزل خواجو از غزل سعدی مشخص گردیده است.
-. صدری‌نیا، باقر، (1378). «سیمای کمال در آینه‌ی تذکره‌ها»
در این مقاله نویسنده به تحلیل نظریه‌های مختلف تذکره‌نویسان در مورد زندگانی و احوال کمال پرداخته و سعی کرده صحیح‌ترین نظرها را به وسیله‌ی استدلال‌های قوی شناسایی کند و نشان دهد..
- معدن‌کن، معصومه، (1376). «ویژگیهای ممتاز شعر کمال خجندی»
در این مقاله نویسنده به بررسی محتوایی غزل‌های کمال خجندی پرداخته و غزل‌های این شاعر را از لحاظ محتوایی به چهار گونه‌ی مححقانه، حکمی، عاشقانه و رندانه تقسیم کرده است. و ویژگی‌هایی چون: تازگی، نوآوری، آوردن حسن مطلع، وصف زیبایی طبیعت و تشبیه را از عوامل ممتاز بودن شعر کمال خجندی برشمرده است.
