صور خیال در غزلیّات نظیری نیشابوری

چکیده

نظیری نیشابوری از شاعران برجسته‌ی سال‌های آغازین قرن یازدهم هجری است که دیوان وی را مجموعه غزلیات، قصاید، قطعات، ترجیعات و رباعیات تشکیل می‌دهد در دیوان وی 564 غزل وجود دارد که از جنبه‌های مختلف شایسته‌ی بررسی و توجه بیشتر هستند. یکی از این جنبه‌ها حوزه‌ی بیان است که اهمیت آن بر هیچ کس پوشیده نیست، غزل نظیری نیشابوری از هر جهت شایسته‌ی تحلیل و بررسی است اما خصیصه‌ی ادبی مخصوصاً حوزه‌ی بیان آن متمایزتر است و به غزلیات وی رنگ و بوی خاصی بخشیده که در این پایان‌نامه به بررسی آنها پرداخته شده است. این پایان‌نامه در پنج فصل بررسی و تنظیم شده که فصل اول شامل کلیات و تعاریف است که به شرح و بیان مساله، ضرورت و اهمیت موضوع، اهداف تحقیق، کاربرد نتایج تحقیق، پیشینه‌ی علمی موضوع، فرضیه یا سئوال‌های تحقیق و شرح روش تحقیق می‌پردازد، فصل دوم به زندگی‌نامه‌ی نظیری نیشابوری، آثار، دانش و آگاهی او و تاثیر و تأثرش بر شعرای قبل و بعد از خود تنظیم شده است. اما تنه‌ی اصلی این پایان نامه از فصل سوم شروع می‌شود که از سه بخش تشبیه، اسلوب معادله، تمثیل ، فصل چهارم استعاره و فصل پنجم کنایه و مجاز تشکیل شده است. مبنای کار تقسیم‌بندی تنه‌ی اصلی پایان‌نامه همان تقسیم‌بندی رایج در علم بیان است با این تفاوت که اسلوب معادله و تمثیل را با توجه به زیرساخت تشبیه بودن‌شان زیرمجموعه‌ی تشبیه آوردیم. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که آرایه‌های مذکور به غزلیات نظیری نیشابوری غنای خاصی بخشیده است.

واژه‌های کلیدی: نظیری نیشابوری، صورخیال، تشبیه، استعاره، تمثیل

فهرست مطالب

عنوان صفحه

مقدمه1

فصل او ل:کلیات تحقیق

1-1. شرح و بیان مسأله‌ی پژوهش4

1-2. ضرورت و اهمیّت موضوع تحقیق5

1-3. اهداف تحقیق5

1-4. سوالات تحقیق5

1-5. پیشینه‌ی علمی موضوع تحقیق5

1-6. روش تحقیق6

فصل دوم:شرح احوال و زندگانی نظیری نیشابوری

2-1. زندگی نظیری نیشابوری8

2-2. نگاه نظیری نیشابوری به شاعران متقدم11

2-3. سبک شعری نظیری نیشابوری12

2-4. ویژگی‌های سبک هندی13

2-5. ویژگی‌های بیان نظیری نیشابوری15

فصل سوم:تشبیه، تمثیل و اسلوب معادله

3-1. تشبیه18

3-2. تقسیم‌بندی تشبیه براساس مفرد و مرکب بودن25

3-3. انواع تشبیه بر پایه‌ی وحدت و تعدد طرفین32

3-4. تشبیه بلیغ35

3-5. تمثیل و اسلوب معادله36

فصل چهارم:استعاره

4-1. استعاره43

4-2. بخش اول: استعاره‌ی مصرحه44

4-3. بخش دوم: استعاره‌ی مکنیه54

4-4-بخش سوم: تشخیص55

4-5. بخش چهارم: اضافه‌ی استعاری58

فصل پنجم:کنایه

5-1. کنایه61

5-2. انواع کنایه61

5-3. گونه‌های کنایه بر پایه‌ی وسائط62

5-4. کنایه بر پایه‌ی مکنّیٌ عنه66

5-5. عناصر کنایه در غزلیّات نظیری نیشابوری70

5-6. عناصر قرآنی71

5-7. عناصر اساطیری72

5-8. عناصر تاریخی72

5-9. عناصر آداب اجتماعی، مذهبی و عامیانه74

5-10. مجاز75

5-11. علاقه‌ی حال و محل یا ظرف و مظروف76

5-12. علاقه‌ی کلیت و جزئیت80

5-13. علاقه‌ی ماکان و مایکون82

5-14. علاقه‌ی سببیت یا علت و معلول85

5-15. مجاز به علاقه‌ی لازمیت و ملزومیت85

5-16. مجاز به علاقه‌ی آلیت88

5-17. علاقه‌ی خاص و عام89

نتیجه گیری90

منابع:93

منابع:94

مقدمه

بی‌توجهی شاهان صفوی نسبت به ادب غنایی سبب مهاجرت شاعران ایرانی به سرزمین هند شد و دلیل دیگر این مهاجرت این بود که شاهان گورکانی با تشویق و ترغیب شاعران فارسی زبان محفل شعر و شاعری را گرم نگه داشته بودند و این باعث به وجود آمدن سبک هندی با مشخصه‌های خاص خود شد که از جمله‌ی ویژگی‌های آن نازک خیالی، دقت نظر، ظرافت در گفتار، توجه به زبان کوچه و بازار و ... می‌باشد، نظیری نیشابوری از جمله شاعرانی است که از سبک هندی پیروی کرده و دیوان او مشتمل بر 564 غزل می‌باشد که در تک تک غزلیاتش ویژگی‌های خاص سبک هندی را گنجانده است.

این پایان‌نامه پژوهشی در صور خیال غزلیات نظیری نیشابوری است، برای بررسی جنبه‌های زیبایی شناختی و ویژگی‌های صورخیال، ابتدا شواهد تمام صورت‌های خیالی استخراج گردیده و بسامد هر کدام از انواع مختلف صور خیال مشخص شده است، در ارزیابی جلوه‌های هر کدام از آن صورت‌های خیال انگیز در غزلیات نظیری نیشابوری، ابتدا تعریف آنها مطابق آن چه در میان علمای علم بیان مشهور است ارائه شده است. در هر فصل تلاش شده تا کاربرد هر کدام از انواع صورخیال، برای خواننده معلوم گردد. از آنجا که استشهاد ابیات و شواهد زیاد، موجب گسیختگی رشته‌ی اندیشه‌ی خواننده و افزایش حجم پایان‌نامه می‌شد، تنها به ذکر چند شاهد مثال به همراه تصویر آن بسنده کرده و در پایان برای جلوگیری از تکرار فقط تعداد هر آرایه را شمرده و در مجموع ذکر نموده‌ایم. که تشبیه با 27 درصد بالاترین فراوانی را به خود اختصاص داده است و بعد از آن اسلوب معادله و تمثیل با 20 درصد فراوانی و استعاره با 20/19 درصد بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند برای انجام این پژوهش دیوان «نظیری نیشابوری» تصحیح و تعلیق محمدرضا طاهری چاپ موسسه‌ی انتشارات نگاه (1389) را اساس کار خود قرار داده‌ایم. در فصل اول کلیات و مبانی پژوهش، بررسی شده است، که در آن به شرح و بیان مسئله پژوهشی، ضرورت و اهمیت موضوع، اهداف، کاربرد نتایج، پیشینه‌ی علمی موضوع، سؤال‌ها و فرضیه‌ها و شرح روش تحقیق پرداخته است. در فصل دوم شرح احوال و زندگی نامه‌ی نظیری نیشابوری بررسی شده و سپس سبک هندی و شاخصه‌های مهم آن و تأثیر آن بر نظیری نیشابوری تحلیل شده است. در فصل سوم، عناصر صورخیال بررسی شده که شامل بخش‌های مختلفی است در بخش اول تشبیه و انواع آن بررسی شده که تشبیه بلیغ بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. بخش دوم بررسی اسلوب معادله و تمثیل می‌باشد. فصل چهارم که به استعاره تعلق دارد و به بررسی انواع استعاره‌ی مصرحه‌، مکنیه، اضافه استعاری و تشخیص می‌پردازد. فصل پنجم کنایه است که کنایه از دیدگاه‌های مختلف، تلویح، ایما، رمز و تعریض بر اساس مکنّی عنه و مکنّی به و سپس از دیدگاه کنایه از اسم، کنایه از صفت و کنایه از فعل بررسی کرده‌ایم اما در بخش مجاز هر چند برخی علما آن را به عنوان صورخیال قبول ندارند. به خاطر علاقه‌ی شباهت آن نتوانستیم از ذکر این بخش صرف نظر کنیم.

در این تحقیق سعی شده از طریق روش‌ توصیفی، استفاده از منابع کتابخانه‌ای و در صورت لزوم استفاده از داده‌های آماری برای پرسش‌های مطرح شده در بخش اهداف تحقیق پاسخ مناسب و به جا داده شود.

قبا گر حریر است گر پرنیان به نــاچار حشوش بود در میان

تو گر پرنیانی نیابی مجوش کرم کار فرمای و حشوش بپوش

فصل اول

کلیات تحقیق

1-1. شرح و بیان مسأله‌ی پژوهش

صور خیال در کنار زبان، موسیقی، عاطفه و محتوا یکی از عناصر اساسی شعر و بررسی آن یکی از مباحث اصلی در نقد آثار ادبی و حتی بررسی سبک شعری شاعران است. اهمیّت موضوع صورخیال تا جایی است که تعدادی از علمای قدیم و استادان معاصر آن را فصل ممیّز شعر از نظم دانسته‌اند. بررسی دقیق صور خیال نتایج مثبت سبک‌شناسی بسیاری دارد. نظیری نیشابوری یکی از شاعران تواناست که شعر او از جنبه‌های مختلف دارای ارزش و شایسته‌ی نقد و بررسی است، لذا پژوهشگر در این پژوهش با عنوان «بررسی صورخیال در غزلیّات نظیری نیشابوری» بر آن است تا ضمن آشنایی با سخن وی انواع گوناگون صورخیال را در غزلیاتش بررسی کند که سرشار از باریک‌اندیشی‌ها و تصاویر تخیلی لطیف و جذاب است و با چگونگی شکل‌گیری تصاویر خیالی در غزلیات این شاعر بزرگ امّا گمنام آشنا شده و با تحقیق و بررسی منابع معتبر و متعدد علم بیان گونه‌های تشبیه، استعاره، کنایه، مجاز، اسلوب معادله و تمثیل را تعریف کرده و مصداق‌های هر کدام را در بخش غزلیات مشخص نماید. پژوهشگر خود را ملزم می‌داند که مطالب و اطلاعات هر چند مختصری را پیرامون سخن نظیری نیشابوری بیان کند تا خواننده از این راه با فکر و اندیشه‌ی نظیری نیشابوری بهتر آشنا شود. و نیز در این پژوهش مشخص خواهد شد که بسامد کدام یک از عناصر خیال در شعر نظیری نیشابوری برجسته‌تر و بالاتر است؟ او چگونه شاعری بوده است و چه تفکراتی داشته؟ چه مضامینی بیشتر در شعرش دریافت می‌شود؟ از کدام شاعران تأثیر پذیرفته است؟ اشعار وی مخصوصاً غزلیاتش چه تأثیری بر خوانندگان آن داشته است؟ که پژوهنده با مطالعه‌ی غزلیات نظیری نیشابوری پس از شناخت دقیق، صورخیال آنها را یادداشت ‌برداری نموده و با شناخت این تصاویر تخیلی درک معانی زیبا و لطیف اشعار نظیری نیشابوری برای خواننده آسان شده است.

1-2. ضرورت و اهمیّت موضوع تحقیق

عنصر خیال در شعر فارسی همواره جایگاه مهمی داشته است و در برخی دوره‌ها این جایگاه بلندتر به نظر می‌رسد از جمله در سبک هندی که فهم دقیق معانی متون ادبی و اشعار شاعران و لذّت بردن از آن‌ها در گرو شناخت و تشخیص صورخیال است بررسی صورخیال در شعر نظیری نیشابوری کمک می‌کند تا به اوضاع و احوال شاعر، و طریقه‌ی استفاده از تصاویر خیالی در قرن دهم و یازدهم بهتر پی ببریم و دیگر با فهم بهتر سبک شعری این شاعر به خواننده این غزلّیات کمک شده باشد.

1-3. اهداف تحقیق

1- فراهم آوردن زمینه‌ی شناخت و نحوه‌ی استفاده‌ی نظیری نیشابوری از عناصر خیال.

2- شناساندن شعر نظیری نیشابوری از طریق بحث در صور خیال.

3- شناخت نوع نگاه شاعر به پدیده‌های اطراف خود.

4- تعیین بسامد نوع صور خیال در شعر نظیری نیشابوری.

1-4. سؤالات تحقیق

1- جایگاه صور خیال در غزل نظیری نیشابوری کجاست؟

2- بسامد کدام یک از گونه‌های خیال در دیوان او بیشتر است؟

1-5. پیشینه‌ی علمی موضوع تحقیق

در حوزه‌ی صورخیال تحقیقاتی در قالب کتاب، پایان‌نامه و مقاله انجام شده است، و از این آثار می‌توان به کتاب‌های ارزشمندی اشاره کرد که می‌توانند زیربنای تحقیق حاضر باشند، در زمینه‌ی علم بلاغت کتاب «اسرار البلاغه عبدالقاهر جرجانی» که به بررسی تصاویر خیال‌انگیز و آوردن شاهد مثال‌هایی به زبان عربی پرداخته است. کتاب «معالم البلاغه» اثر محمد خلیل رجایی، «ابداع البدایع» شمس العلمای گرگانی و ... کتبی هستند که در زمینه‌ی علم بیان نگاشته شده‌اند و در این پایان‌نامه هم در تعریف عناصر بیانی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. اما در زمینه‌ی دیوان نظیری نیشابوری کارهایی انجام گرفته است که در این پایان‌نامه از آن‌ها استفاده شده است عبارتند از:

1- بررسی بیان در شعر نظیری نیشابوری، بهناز پوررضا کهیازی به راهنمایی دکتر محمدحسین حائری- دانشگاه علامه طباطبایی 1388

2- صورخیال در غزل‌های نظیری نیشابوری، نوید احمدگل

3- بررسی ارسال المثل، تشبیهات بلیغ و مضامین تازه در شعر نظیری نیشابوری، محمدمهدی خطیبی، رساله دکتری به راهنمایی دکتر احمد رنجبر 80-1379

4- مجموعه مقالات همایش سه روزه‌ی نظیری نیشابوری در شهر دهلی

5- تشبیه و استعاره در دیوان نظیری نیشابوری پروین محمدباقری دانشگاه آزاد کرج به راهنمایی دکتر ماهیار

1-6. روش تحقیق

این تحقیق به صورت توصیفی و به روش کتابخانه‌ای انجام می‌گیرد؛ مطالعه و یادداشت‌برداری از کتاب‌هایی که در حوزه‌ی بلاغت نوشته شده است و استخراج تصاویر خیال‌انگیز زیادی که در غزلیّات نظیری نیشابوری وجود دارد و سپس تحلیل هر کدام از ابیات کاری است که در این پایان‌نامه انجام پذیرفته است. تحلیل و تجزیه‌ی این عناصر در دیوان نظیری و با راهنمایی‌های اساتید راهنما و مشاور انجام پذیرفته است. در تمام تحقیق اعدادی که داخل کمانک قرار گرفته‌اند، عدد اول شماره بیت و عدد دوم شماره غزل است.