فهرست موضوعی اشخاص در شاهنامة فردوسی از هفت خان اسفندیار تا پایان پادشاهی قباد

چکیده

شاهنامۀ حکیم ابوالقاسم فردوسی از داستان های بسیاری تشکیل یافته است . در عین حال هر یک از داستان‏های این اثر حماسی عظیم دارای شخصیّت های فراوانی است که مطالعۀ تک تک حوادث زندگی این شخصیت‏ها به صرف زمان بسیاری نیازمند است و این احتمال وجود دارد که همین حجم انبوه در عدم رغبت به خوانش این متن ارزشمند مؤثر افتد .پژوهش حاضر جهت تسهیل در امر دستیابی به اطلاعات موجود در شاهنامه با صرف زمان کمتر، به بررسی اقدامات، رفتار ها و حوادث زندگی پادشاهان، پهلوانان و سایر اشخاص در شاهنامۀ فردوسی پرداخته و با عنوان بندی، فهرست کردن و ارائۀ آن‏ها با ترتیبی منطقی، این امکان را برای خواننده فراهم آورده است که با یک بار نگاه کردن به فهرست اقدامات و حوادث مهمّ زندگی آنان، آشنایی کلی با چگونگی حضور شخصیت‏ها در شاهنامه پیدا کند وبدون اتلاف وقت و سردرگمی ، به سراغ حادثۀ خاصی برود که خواهان مطالعه وکسب آگاهی بیشتر دربارۀ آن است.

 کلید واژه: فردوسی، شاهنامه، شخصیت‏های شاهنامه

 فهرست مطالب

عنوان شمارۀ صفحه

مقدمه1

بخش اول :اسامی خاص

الف)

آرزو6

آزاده6

اَرجاسپ7

اَردشیر7

اَردشیرموبد15

اَردشیرنیکوکار................................................................................................................................................................15

اَردوان .............................................................................................................................................................................15

اَرسطالیس.......................................................................................................................................................................17

اِسفندیار...........................................................................................................................................................................17

اِسکندر.............................................................................................................................................................................28

اَشک.................................................................................................................................................................................41

اَلان شاه...........................................................................................................................................................................41

اَلوای.................................................................................................................................................................................41

اَندریمان......................................................................................................................................................................... 41

اندیان...............................................................................................................................................................................42

اورمزد 1 .......................................................................................................................................................................42

اورمزد 2..........................................................................................................................................................................42

اورمزد بزرگ...................................................................................................................................................................43

ب)

بابک..................................................................................................................................................................................43

برانوش 1.........................................................................................................................................................................44

برانوش 2........................................................................................................................................................................44

براهام جهود....................................................................................................................................................................44

برزمهر..............................................................................................................................................................................45

برزین.............................................................................................................................................................................. 45

بِلاش پیروز......................................................................................................................................................................46

بُناک.................................................................................................................................................................................46

بَنداه..................................................................................................................................................................................46

بندوی..............................................................................................................................................................................46

به آفرید.......................................................................................................................................................................... 47

بهرام اورمزد....................................................................................................................................................................47

بهرام بهرام.......................................................................................................................................................................48

بهرام بهرامیان................................................................................................................................................................48

بهرام شاپور.....................................................................................................................................................................48

بهرام گور.........................................................................................................................................................................49

بهرام هور.........................................................................................................................................................................67

بهزاد.................................................................................................................................................................................67

بهمن 1............................................................................................................................................................................67

بهمن 2............................................................................................................................................................................70

بیژن..................................................................................................................................................................................70

بیطقون............................................................................................................................................................................70

بیورد.................................................................................................................................................................................71

پ)

پارس...............................................................................................................................................................................71

پارس مرزبان...................................................................................................................................................................71

پِروش...............................................................................................................................................................................71

پشوتن..............................................................................................................................................................................71

پیروز............................................................................................................................................................................... 73

پیروز بهرامیان................................................................................................................................................................73

پیروز یزدگرد..................................................................................................................................................................74

ج)

جاماسپ 1......................................................................................................................................................................75

جاماسپ 2......................................................................................................................................................................75

جانوشیار..........................................................................................................................................................................76

جوانوی.............................................................................................................................................................................76

خ)

خرّاد1...............................................................................................................................................................................76

خرّاد 2 ............................................................................................................................................................................77

خرّاد 3.............................................................................................................................................................................77

خُزاعه...............................................................................................................................................................................77

خزوران.............................................................................................................................................................................77

خسرو 1 .........................................................................................................................................................................77

خسرو 2...........................................................................................................................................................................77

خضر.................................................................................................................................................................................78

خوشنواز...........................................................................................................................................................................78

د)

دادبرزین..........................................................................................................................................................................79

دارا....................................................................................................................................................................................79

داراب................................................................................................................................................................................81

دل افروز..........................................................................................................................................................................83

ر)

رستم................................................................................................................................................................................83

رشنواد..............................................................................................................................................................................89

رودابه................................................................................................................................................................................89

روزبه.................................................................................................................................................................................90

روشنک........................................................................................................................................................................... 90

ز)

زال................................................................................................................................................................................... 91

زرمهر.............................................................................................................................................................................. 92

زواره................................................................................................................................................................................ 93

س)

ساسان 1 ........................................................................................................................................................................94

ساسان 2.........................................................................................................................................................................94

ساسان چهارم.................................................................................................................................................................94

ساسان ساسان................................................................................................................................................................95

سپینود.............................................................................................................................................................................95

سُورُک............................................................................................................................................................................ 95

سوسنک......................................................................................................................................................................... 96

سوفرای........................................................................................................................................................................... 96

ش)

شاپور............................................................................................................................................................................... 97

شاپور اردشیر..................................................................................................................................................................97

شاپور ذوالاکتاف.............................................................................................................................................................99

شاپور رازی...................................................................................................................................................................104

شاپور شاپور.................................................................................................................................................................104

شاهوی........................................................................................................................................................................104

شعیب..........................................................................................................................................................................105

شَغاد............................................................................................................................................................................ 105

شنبلید........................................................................................................................................................................ 106

شنگان.......................................................................................................................................................................... 106

شَنگل............................................................................................................................................................................106

شهر ..............................................................................................................................................................................109

شهرگیر 1 ...................................................................................................................................................................109

شهرگیر 2.....................................................................................................................................................................109

شهروی..........................................................................................................................................................................109

شیرخون.......................................................................................................................................................................110

ط)

طایر...............................................................................................................................................................................110

طرخان..........................................................................................................................................................................110

طینوش 1 ...................................................................................................................................................................110

طینوش 2.....................................................................................................................................................................111

ف)

فرآیین...........................................................................................................................................................................111

فرامرز............................................................................................................................................................................111

فرانک............................................................................................................................................................................113

فرشید وردکدیور.........................................................................................................................................................113

فغانیش..........................................................................................................................................................................113

فغستان.........................................................................................................................................................................113

فور..................................................................................................................................................................................114

فیلقوس.......................................................................................................................................................................114

ق)

قارن...............................................................................................................................................................................114

قارن برزمهر..................................................................................................................................................................115

قباد................................................................................................................................................................................115

قیدافه............................................................................................................................................................................118

قیدروش...................................................................................................................................................................... 119

قیران .......................................................................................................................................................................... 119

قیطون...........................................................................................................................................................................120

ک)

کتایون...........................................................................................................................................................................120

کرزسپ.........................................................................................................................................................................120

کنارنگ..........................................................................................................................................................................121

کُهرم..............................................................................................................................................................................121

کَید هندی ..................................................................................................................................................................121

گ)

گرگسار..........................................................................................................................................................................122

گستهم......................................................................................................................................................................... 124

گُشتاسپ.......................................................................................................................................................................124

گُشسپ..........................................................................................................................................................................126

گلنار...............................................................................................................................................................................126

گودرز ................................................................................................................................................................127

گوش بستر.................................................................................................................................................................. 127

گیروی .........................................................................................................................................................................127

ل)

لُنبک آبکش............................................................................................................................................................... 127

مالکه..............................................................................................................................................................................128

مانی صورتگر..............................................................................................................................................................128

ماه آفرید..................................................................................................................................................................... 129

ماهیار 1 ......................................................................................................................................................................129

ماهیار 2...................................................................................................................................................................... 129

ماهیار 3........................................................................................................................................................................129

مزدک............................................................................................................................................................................130

مشکناز..........................................................................................................................................................................131

مشکنک........................................................................................................................................................................131

مَنذر...............................................................................................................................................................................132

مهرآذر...........................................................................................................................................................................134

مهران............................................................................................................................................................................134

مهربرزین خرّاد............................................................................................................................................................134

مهربنداد........................................................................................................................................................................135

مهرپیروز بنداد.............................................................................................................................................................135

مهرک نوشزاد...........................................................................................................................................................135

مهرنوش......................................................................................................................................................................135 میلاد..............................................................................................................................................................................135

ن)

ناردانک..........................................................................................................................................................................136

ناهید..............................................................................................................................................................................136

نِرسی 1 .......................................................................................................................................................................136

نِرسی 2.........................................................................................................................................................................137

نِرسی 3.............................................................................................................................................................137

نِرسی آزادچهر.................................................................................................................................................137

نصرقتیب....................................................................................................................................................................138 نُعمان..........................................................................................................................................................................138

نوش آذر.....................................................................................................................................................................139

نوشه.............................................................................................................................................................................139

نوشین روان...............................................................................................................................................................139

ه)

هرمز.............................................................................................................................................................................140

هرمزد..........................................................................................................................................................................140

هرمز یزدگرد.............................................................................................................................................................. 140

هَفتواد...........................................................................................................................................................................141

همای 1 .......................................................................................................................................................................141

همای 2......................................................................................................................................................................142

همای چهرآزاد.............................................................................................................................................................142

هوشیار..........................................................................................................................................................................143

ی)

یازاردشیر......................................................................................................................................................................144

یانُس..............................................................................................................................................................................144

یزدگردبزهگر...............................................................................................................................................................144

یزدگردبهرام.................................................................................................................................................................145

بخش دوّم:عناوین عام

ب)

باغبان......................................................................................................................................................................148

پ)

پزشک1..................................................................................................................................................................148

پزشک2.......................................................................................................................................................................148

د)

دبیر..........................................................................................................................................................................149

دختر اردوان.............................................................................................................................................................149

دخترمهرنوش زاد....................................................................................................................................................149

دخترهفتواد..............................................................................................................................................................150

دهقان............................................................................................................................................................................150

دهقان چاچ.................................................................................................................................................................150

دیده بان.......................................................................................................................................................................150

ر)

راهب..............................................................................................................................................................................151

ز)

زن پالیزبان ................................................................................................................................................................151

زن گازُر........................................................................................................................................................................151

س)

ساقی.............................................................................................................................................................................152

سکُوبا.............................................................................................................................................................................152

ف)

فرستاده 1....................................................................................................................................................................152

فرستاده 2...................................................................................................................................................................152

فرستاده 3...................................................................................................................................................................152

فرستاده 4...................................................................................................................................................................152

فغفور 1........................................................................................................................................................................153

فغفور 2........................................................................................................................................................................153

فیلسوف هندی .........................................................................................................................................................153

ق)

قیصر 1.........................................................................................................................................................................154

قیصر 2.........................................................................................................................................................................154

ک)

کنیزک 1.....................................................................................................................................................................154

کنیزک 2.....................................................................................................................................................................155

گ)

گازر .............................................................................................................................................................................155

ل)

لوریان............................................................................................................................................................................155

م)

موبد 1 ........................................................................................................................................................................156

موبد 2..........................................................................................................................................................................157

 فهرست منابع..............................................................................................................................................................158

مقدمه

شاهنامۀ فردوسی بزرگترین منظومۀ حماسی زبان فارسی و آیینۀ تمام نمای فرهنگ، اعتقادات و آداب و رسوم ایرانیان است. این شاهکار بزرگ ادبی، دارای شهرتی جهانی بوده و به مثابۀ شناسنامه و سند هویّت ملّت ماست. شاهنامه سرگذشت قوم ایرانی را از آغاز آفرینش جهان و نخستین فرمانروایان ایران تا زمان شکست آخرین امپراتور ساسانی از سپاه اسلام، دربر می‏گیرد، بنابراین از داستان­های بسیاری تشکیل یافته و محدودۀ زمانی آن نیز طولانی است. اشخاص متعددی در داستان­های آن نقش­آفرینی کرده­ و با اقدامات خود در روند داستان­ها تأثیرگذار و از آن‏ها تأثیرپذیر بوده­اند. آشنایی با این اشخاص گرچه ممکن است مطلوب و دلخواه باشد؛ امّا مطالعۀ حوادث زندگانی و اقدامات فرد فرد آن‏ها با توّجه به حجم شاهنامه مستلزم صرف زمان بسیاری است و نیز هیچ منبع مدوّن و طبقه بندی شده‏ای وجود ندارد تا هر پژوهشگری بتواند بدون جست وجوی بخش اعظمی از شاهنامه و مطالعه تک تک ابیات آن، به آسانی به اطلاعاتی که نیاز دارد دسترسی پیدا کند.

پژوهش حاضر به منظور تسهیل در امر دستیابی به اشخاص داستان­ها و حوادث زندگی آن­ها کوشیده است فهرستی موضوعی از اشخاص شاهنامه به دست دهد تا ابتدا مانند هر فهرست دیگری با ترتیب الفبایی بتوان به سهولت و بدون اتلاف وقت و سردرگمی شخصیّت مورد نظر را از میان اشخاص بسیاری که نامشان در شاهنامه آمده است، یافت؛ و سپس با مراجعه به نام آن شخص به تمامی حوادث زندگی و اقدامات او پی برد و بر مطالب داستان­ها احاطۀ کافی پیدا کرد.همچنین در ارائه مطالب سعی شده است تا جایی که ممکن است بین ماجراهای مربوط به هر شخص پیوند و نظم منطقی رعایت شود تا موضوعات گسیخته و در حکم یادداشت‏های پراکنده نباشد. هدف ما این بوده‏است که خوانندگانی که قصد مطالعه و آشنایی با هر یک از اشخاص شاهنامۀ فردوسی را دارند و بنا به هر علّتی امکان بررسی تمامی ابیات، برای آن­ها فراهم نیست با صرف مدّت زمان کمتری از رفتارها واقدامات شخص مورد نظر خود آگاهی پیدا کنند.

مبنای این پژوهش شاهنامۀ تصحیح آقای «جلال خالقی مطلق» می باشد. به منظور انجام یافتن این پژوهش، ابتدا تمامی ابیات به طور دقیق مورد مطالعه قرار گرفته و پس از استخراج عناوین اشخاص و معرفی کوتاه آن‏ها، حوادث زندگی و اقدامات آنان بررسی و به صورت فهرست موضوعی طبقه­بندی شده‏است. این پژوهش به بررسی حدود دوازده هزار و چهار صد بیت از اثر بی بدیل حکیم ابوالقاسم فردوسی پرداخته و با توجّه به حجم این اثر و حضور پادشاهان و اشخاص متعدد در آن تقریباً به پادشاهی بیست وهفت پادشاه وصد وهفتاد وشش شخصیّت دیگر انجامیده است. محدودۀ آن از زمان پادشاهی گشتاسپ و قسمت هفت خان اسفندیار شروع و به پایان پادشاهی قباد منتهی شده است.

همچنان که اشاره شد تکیه این تحقیق، عمدتاً بر اقدامات و کارکردهای شخصیت‏هاست. اقداماتی مانند جنگ، پیروزی، شکست و موارد بسیار دیگر که ساختار زندگانی شخصیّت­های مطرح و گمنام شاهنامه را نمایان می‏سازد؛ اما در عین حال این اعمال و رفتار، خواه‏ناخواه معرّف شخصیت‏ها و ویژگی­های فردی آنان نیز می‏باشد. برای نمونه با بررسی اقدامات" اسفندیار"مشخّص می­شود که او تابع قانون، نظم، وظیفه و پیرو دستور پادشاه است. "رستم" نسبت به ایران، شاه و پهلوانان وفادار و فداکار ؛ ولی سخت حیثیّت پرست است." اسکندر" شیفتۀ جهانگیری و اقتدار است." بهرام گور" عاشق عیش و عشرت و شکار است." نوشین روان" مظهر عدالت به شمار می­رود و شخصیّت­های درجۀ دوم مانند" پشوتن" و " ارسطالیس" مظهر خیرخواهی و دلسوزی هستند. خلاصه اینکه هر یک از اشخاص در شاهنامه- که تعداد آن‏ها نیز بسیار است- ویژگی­های خاصّ خود را دارند .

فصل‏های تحقیق:

این تحقیق در سه قسمت شامل:مقدمه، اسامی خاص و عناوین عام تنظیم شده است؛ به این ترتیب که پس از مقدمه، اسامی خاص و پس از آن عناوین عام به ترتیب حروف الفبا درج گشته است .

برخی از مشکلاتی که در انجام دادن این پژوهش با آن مواجه بودیم:

 - یافتن عبارتی که در عین کوتاهی بتواند بیانگر حادثه‏ای باشد که محدودۀ روایت آن در شاهنامه چندین بیت و گاه چندین صفحه را به خود اختصاص داده بود.

- فاصله افتادن میان مطالب مربوط به زندگی و اقدامات یک شخص یا وجود دو یا سه موضوع در یک بیت که تفکیک و عنوان‏گذاری آن را مشکل می­ساخت.

- جمع‏آوری مطالب مربوط به پادشاهانی که قبل از رسیدن به تاج و تخت و در زمان حکومت پدران خود اقداماتی را انجام داده­بودند که شرح آن در ضمن همان پادشاه اصلی آمده بود. برای مثال: هفت خان اسفندیار اگرچه باید ذیل عنوان اسفندیار جای بگیرد؛ اما ابیات مربوط به آن در ذیل پادشاهی پدرش گشتاسپ آمده است.

پیش از انجام دادن این پژوهش چشم‏اندازی که در برابر ما بود چنین اجزاء و محتوایی داشت:

پرسش­های اصلی تحقیق:

- ساختار زندگی شخصیّت­های شاهنامه­ی فردوسی چگونه است؟

- نقش این پایان نامه در معرفی شخصیّت­­های گمنام شاهنامه چیست؟

- نقش این پایان نامه در معرفی شخصیت­های مطرح شاهنامه چیست؟

فرضیه­ها:

- ساختار حوادث زندگانی شخصیّت­های شاهنامه شبیه به یکدیگر نیست و هرکدام ویژگی­های خود را دارند.

- نقش پر رنگ برخی از شخصیّت­ها در شاهنامۀ فردوسی مانع از نمایان شدن دیگر شخصیّت­ها­ شده است و انجام یافتن این پایان نامه به برجسته نمایی این اشخاص کمک شایانی خواهد نمود.

- بررسی های شاهنامه پژوهان غالباً برشخصیت هایی خاص و نیز حوادثی خاص از زندگانی آنان تکیه داشته است . این پژوهش می تواند حوادثی از زندگانی شخصیت های مطرح شاهنامه را که کمتر مورد توجه قرار گرفته است، در معرض دید پژوهندگان قراردهد.

اهدف تحقیق:

- توجه به حوادث مغفول مانده از زندگانی شخصیت‏های شاهنامه

- ارائۀ تمامی حوادث زندگی شخصیت­های­ شاهنامه

- معرفی بعضی شخصیت های مغفول مانده در شاهنامه.

- تسهیل امر دست یابی به حوادث زندگانی شخصیت های شاهنامه

پیشینۀ تحقیق:

تا کنون پژوهش­های بسیاری در مورد اشخاص و ویژگی­های شخصیّتی قهرمانان شاهنامه انجام شده است که عمدتا به چند چهرۀ مشهور پرداخته اند یا فقط به معرفی نام و نژاد آنها بسنده کرده اند؛ برای نمونه کتاب­های «فرهنگ نام­های شاهنامه»و«حماسه آفرینان شاهنامه»و....امّااین پژوهش در میان پایان نامه‏های دفاع شده در سطح کشور و یا کتاب­ها و فرهنگ­های نوشته شده دربارۀ شاهنامۀ فردوسی هیچ سابقه ای ندارد.

روش تحقیق:

در اجرای این پژوهش از روش کتابخانه­ای استفاده شده است؛ به این ترتیب که تمامی ابیات به طور دقیق مورد مطالعه قرار گرفته­اند. پس از استخراج عناوین اشخاص (اصلی و فرعی) و معرفی کوتاه آنها، حوادث مهم زندگی و اقدامات آنها مورد بررسی قرار گرفته و به صورت فهرست موضوعی طبقه­بندی شدند.

باری نگارنده با تمام کاستی­ها و نارسایی­هایی که در این پژوهش وجود دارد، امیدوار است این کار برای دانش پژوهان ادب دوست به ویژه پژوهندگان شاهنامۀ فردوسی سودمند افتد.

بخش اول: اسامی خاص

 بخش اول:

اسامی خاص

 آرزو

دختر ماهیار گوهر فروش بود که بهرام گور او را به همسری برگزید.

خیره شدن آرزو از دیدار بهرام گور: ج6،ص491 ، ب982

دادن جام شراب به ماهیار و بهرام: ج6،ص 491 ، ب984-986

خوش آمدگویی به بهرام گور: ج6،ص491-492، ب994-997

مدح و چامه سرایی، برای ماهیار و بهرام: ج6 ، ص492-493،ب1000-1017/ ج6،ص500 ،ب 1116-1120

پسندیدن بهرام گور برای همسری خود: ج 6 ، ص493-494، ب1024-1026/ ج6، ص494، ب 1040

ازدواج آرزو با بهرام گور و رفتن به شبستان وی: ج 6،ص495، ب1042-1044/ج6،ص500، ب 1125

خبر یافتن از هویت واقعی بهرام گور :ج6،ص497، ب1074-1081

رفتن آرزو نزد بهرام با گوهر و نثار: ج6،ص498، ب1091-1092

فرا خـواندن پـدر خـود نـزد بهـــرام: ج6،ص498، ب1097

آزاده

کنیز رومی که بهرام او را به همسری برگزید و سر انجام به دست بهرام در شکارگاه زیر سم اسب جان باخت.

رفتن آزاده همراه بهرام به شکارگاه: ج6،ص373-374،ب166-173

شرط گذاشتن آزاده برای بهرام درشکار آهو: ج6،

ص374-375،ب177-182

کشته شدن به دست بهرام بعد از دل سوزی برای آهو:ج6،ص376،ب193-198

ارجاسپ

پادشـاه تـوران بــــود و جـنگهای بسیـاری با گشتاسپ داشت و دختران گشتاسپ را در رویین دژ دربند کرده بود و سرانجام به دست اسفندیار کشته شد.

فریب خوردن از اسفندیار و پناه دادن به وی در رویین دژ:ج5،ص260-261،ب491-504

نواخت اسفندیار و پرسش از نام وی: ج5،ص262، ب517-520

پرسش از اسفندیار دربارۀ ایران و دریافت پاسخ: ج5،ص262-363،ب521-527

مغرور شدن ارجاسپ به موقعیت خود: ج5 ، ص 263، ب528-529

فریب خوردن از اسفندیار و اجازه دادن به وی برای بزم آرایی: ج5،ص267،ب575-577/ ج5، ص267 ، ب581

آماده شدن ارجاسپ برای رزم با پشوتن: ج5 ، ص 269،ب598-602

غمگین شدن ارجاسپ از سخنان کهرم دربارۀ ایرانیان: ج5،ص270،ب618-622

فراخوانی و تحریک لشکر برای جنگ با ایرانیان: ج5، ص270-271،ب623-626

بیدار شدن از خواب و درآویختن با اسفندیار: ج5، ص273،ب649-651/ ج5،ص273،ب655-656

کشته شدن ارجاسپ به دست اسفندیار: ج5، ص 273،ب657-658

اردشیر

پسر ساسان است که پس از شکست دادن اردوان به مدت چهل و دو سال پادشاهی کرد0

تولّد و نامگذاری اردشیر : ج6، ص142-143، ب 136-138

آموختن انواع هنرها :ج6،ص143،ب141-142

رفتن اردشیر به درگاه اردوان: ج6، ص 144، ب 163-164

مورد لطـف و احتـرام واقـع شـدن اردشیر از طرف اردوان :ج6،ص144،ب165-168

فرستادن پیشکش ‏هایی نزد اردوان: ج6، ص 145 ، ب170-171

شرکت در نخجیرگاه همراه اردوان و پسرانش و شکارکردن گورخر با یک تیر:ج6، ص145،ب181-182

معرفی خود به اردوان به عنوان شکارکننده گورخر: ج6،ص146،ب185

دعوت اردشیر از پسر اردوان برای اثبات ادعای خود:ج6،ص146،ب187-188

مورد عتاب قرار گرفتن اردشیر از سوی اردوان و گماشته شدن به آخور سالاری: ج6، ص146، ب 194