نماد شناسی حیوانات کلیله و دمنه بر مبنای اساطیر هند و ایران

چکیده:

حضور مؤثر حیوانات در حیات آدمی باعث شده که این موجودات ابتدا در حیات اساطیری و سپس به شکل نمادین در خدمت اندیشه­های انسان قرار گیرد. قابل توجه است که حیوانات علاوه بر حضور در اساطیر و حماسه­ها، بعدها در داستان­های عرفانی، تعلیمی و حکایات پندآموز نیز نقش­آفرینی می­کنند.

یکی از آثاری که حیوانات در آن ایفای نقش می­کنند «کلیله و دمنه» است که اصل آن به نام «پنجاتنترا» از سرزمین هند و جایگاه رواج و شهرت آن در سرزمین ایران بوده است و در میان هر دو ملت ایران و هند جایگاه و اهمیت ویژه­ای دارد. با تأمل در نقش و کنش حیوانات این اثر مشاهده می­شود حیوانات نقش­آفرین آن، روزگاری کهن دارای نقش و جایگاه مهمی در اساطیر بوده­اند. برخی حیوانات آن همچنان پشتوانه­ی اساطیری و نمادین خود را حفظ کرده­اند و کنش­های آن­ها نیز مطابق جنبه­ی نمادین­شان در اساطیر است.

نگارنده در پژوهش حاضر به نمادشناسی حیوانات کلیله و دمنه بر مبنای اساطیر هند و ایران و مقایسه­ی پشتوانه­­ی اساطیری آن­ها در دو سرزمین و همچنین به بررسی کنش­های این حیوانات در حکایت­های کلیله و دمنه، پرداخته است. ساختار پژوهش در نگاهی گذرا چنین است: فصل اول شامل «کلیات» است و فصل دوم به نمادشناسی حیوانات «کلیله و دمنه» بر مبنای اساطیر هند و ایران اختصاص دارد. در فصل سوم، کنش­های حیوانات در «کلیله و دمنه» و ساختار چند حکایت، مورد مقایسه و بررسی قرار می­گیرد. فصل چهارم، شامل نگاهی هر چند گذرا، به جایگاه «کلیله و دمنه» در چند اثر عرفانی است. در فصل پنجم نتیجه­ی مباحث این پژوهش بیان خواهد شد.

 هرست مطالب:

فصل اول: کلیات

1- مقدمه................................................................................................................................2

1-1: نماد.................................................................................................................................2

1-2: نماد و اسطوره..................................................................................................................4

1-3:جایگاه حیوانات در اساطیر................................................................................................6

2- ضرورت تحقیق...................................................................................................................9

3- اهداف تحقیق...................................................................................................................10

4- روش تحقیق.....................................................................................................................10

5- پیشینه تحقیق.....................................................................................................................13

فصل دوم: نمادشناسی

ا- حکایت «مرد در چاه»

بخش اول: خلاصه حکایت.....................................................................................................15

بخش دوم: نمادشناسی ...........................................................................................................17

1- زنبور................................................................................................................................17

2- شتر...................................................................................................................................17

3- مار....................................................................................................................................18

4- موش................................................................................................................................19

5- درخت.............................................................................................................................21

6- چاه...................................................................................................................................21

بخش سوم: تحلیل حکایت.................................................................................................... 24

2- حکایت «شیر و گاو»

بخش اول: خلاصه حکایت.....................................................................................................26

بخش دوم: نمادشناسی ...........................................................................................................27

1- گاو..................................................................................................................................27

1-1:گاو در اساطیر ایران.......................................................................................................28

1-1-1: قربانی گاو در آیین میترایی.......................................................................................28

1-1-2:قربانی گاو در آیین زرتشتی.......................................................................................29

1-1-3:جمشید و قربانی گاو..................................................................................................30

1-1-4: فریدون و گاو «برمایه»..............................................................................................31

1-2: گاو در اساطیر هند.........................................................................................................32

1-2-1: ایندرا و گاو..............................................................................................................32

1-2-2: شیوا و ورزاو............................................................................................................33

1- 3: فلسفه­ی قربانی گاو.......................................................................................................34

1-4 : ارتباط گاو و زن با باران و حیات..................................................................................35

1-5 :بن­مایه­ی مرگ و زندگی...............................................................................................37

1-6 : نمادشناسی گاو...........................................................................................................38

2- شیر...................................................................................................................................39

2-1: شیر در اساطیر ایران.......................................................................................................39

2-2: شیر در اساطیر هند........................................................................................................41

2-2-1: ویشنو.......................................................................................................................42

2-2-2: دوی.........................................................................................................................42

2-2-3: گانشه.......................................................................................................................42

2-2-4 : شیوا .......................................................................................................................43

2- 3: نمادشناسی شیر............................................................................................................43

3- شغال................................................................................................................................44

3-1: شغال در ایران...............................................................................................................44

3-2: شغال در هند.................................................................................................................45

3-3 : نمادشناسی شغال..........................................................................................................45

بخش سوم: تحلیل حکایت......................................................................................................45

3- حکایت «مرغ باران»

بخش اول: خلاصه حکایت.....................................................................................................47

بخش دوم: نمادشناسی ...........................................................................................................48

1- طیطوی.............................................................................................................................48

2- گرودا...............................................................................................................................49

3- سیمرغ..............................................................................................................................50

3-1: سیمرغ در اوستا.............................................................................................................50

3-2:سیمرغ در شاهنامه .........................................................................................................51

بخش سوم:تحلیل حکایت.......................................................................................................52

4- حکایت «ملک پیلان و خرگوش»

بخش اول: خلاصه حکایت.....................................................................................................56

بخش دوم: نمادشناسی............................................................................................................56

1- خرگوش........................................................................................................................ 56

1-1: خرگوش در ایران.........................................................................................................57

1-2: خرگوش در هند..........................................................................................................57

1-3: نمادشناسی خرگوش.....................................................................................................58

2- فیل...................................................................................................................................59

2-1: فیل در ایران.................................................................................................................59

2-2: فیل در هند...................................................................................................................60

2- 3: نمادشناسی فیل.............................................................................................................61

بخش سوم: تحلیل حکایت .....................................................................................................61

1- ماه در ایران ......................................................................................................................62

2- ماه در هند.........................................................................................................................63

3- ماه و زن...........................................................................................................................64

4- ارتباط آب و ماه در ایران..................................................................................................65

5- ارتباط آب و ماه در هند....................................................................................................65

6- ارتباط ماه و مرگ.............................................................................................................67

5- حکایت «بوف و زاغ»

بخش اول: خلاصه حکایت.....................................................................................................68

بخش دوم: نمادشناسی............................................................................................................70

1- زاغ(کلاغ)........................................................................................................................70

1-1: زاغ(کلاغ) در ایران.......................................................................................................70

1-2: زاغ(کلاغ) در هند........................................................................................................71

1-3 : نمادشناسی زاغ(کلاغ)..................................................................................................71

2- جغد.................................................................................................................................72

2-1: جغد در ایران................................................................................................................72

2-2: جغد در هند..................................................................................................................72

2-3 : نمادشناسی جغد..........................................................................................................73

بخش سوم: تحلیل حکایت......................................................................................................73

1- خویشکاری زاغ در باب «بوف و زاغ»................................................................................73

1-1:چاره­جویی زاغ با آتش...................................................................................................74

2- خویشکاری جغد در باب «بوف و زاغ»..............................................................................75

2-1: غار...............................................................................................................................76

4- تقابل نمادین زاغ و جغد....................................................................................................78

6- حکایت «سیاح و زرگر»

بخش اول: خلاصه حکایت.....................................................................................................79

بخش دوم: نمادشناسی............................................................................................................80

1- مار....................................................................................................................................80

1-1: مار در ایران..................................................................................................................80

1-2: مار در هند....................................................................................................................81

1- 3: نمادشناسی مار..............................................................................................................82

2- ببر....................................................................................................................................84

2-1: ببر در ایران..................................................................................................................84

2-2: ببر در هند....................................................................................................................85

2-3: نمادشناسی ببر...............................................................................................................86

3- بوزینه(میمون)...................................................................................................................86

3-1: بوزینه در ایران..............................................................................................................87

3-2: بوزینه در هند ...............................................................................................................87

3-3: نمادشناسی بوزینه..........................................................................................................88

بخش سوم: تحلیل حکایت......................................................................................................88

7- دیگر حیوانات «کلیله و دمنه»

1-آهو...................................................................................................................................89

2- باخه..................................................................................................................................90

3- بط....................................................................................................................................91

4- پلنگ................................................................................................................................92

5- خر...................................................................................................................................92

6- خرچنگ..........................................................................................................................93

7- راسو.................................................................................................................................93

8- روباه.................................................................................................................................94

9- غوک...............................................................................................................................94

10- کبوتر.............................................................................................................................95

11- گربه..............................................................................................................................96

12- گرگ............................................................................................................................96

13- ماهی..............................................................................................................................97

فصل سوم: بررسی کنش­های حیوانات و تحلیل ساختاری چند حکایت

بخش اول: بررسی کنش­ها...................................................................................................100

1- آهو................................................................................................................................100

2- باخه...............................................................................................................................100

3- ببر..................................................................................................................................101

4- بط.................................................................................................................................101

5- بوزینه.............................................................................................................................101

6- پلنگ.............................................................................................................................101

7- جغد...............................................................................................................................101

8- خر.................................................................................................................................101

9- خرچنگ........................................................................................................................102

10- خرگوش.....................................................................................................................102

11- راسو........................................................................................................................... 102

12- روباه...........................................................................................................................102

13- زاغ..............................................................................................................................103

14- شتر.............................................................................................................................103

15- شغال...........................................................................................................................103

16- شیر.............................................................................................................................104

17- غوک........................................................................................................................ 106

18- فیل............................................................................................................................ 107

19- کبک.........................................................................................................................107

20- کبوتر.........................................................................................................................107

21- گاو............................................................................................................................107

22- گربه...........................................................................................................................107

23- گرگ.........................................................................................................................108

24- مار.............................................................................................................................108

25- ماهی..........................................................................................................................108

26- مرغ ماهیخوار.............................................................................................................108

27- موش..........................................................................................................................108

بخش دوم: تحلیل ساختاری چند حکایت............................................................................109

1- حکایت «شیر و خرگوش» ...........................................................................................109

1-1: بررسی ساختار کلی دو حکایت......................................................................................111

1-2:تحلیل تشابهات..............................................................................................................113

1-2-1: خصوصیات قهرمان در حکایت شیر و خرگوش........................................................113

1-2-2:خصوصیات قهرمان در حکایت بهیم سین و باکه........................................................114

1-3: خصوصیات ضد قهرمان................................................................................................115

1-3-1: در حکایت شیر و خرگوش....................................................................................115

1-3-2: در حکایت بهیم سین و باکه...................................................................................115

1-4: چاره جویی­ها............................................................................................................116

1-5:همانندیهای داستان ضحاک در شاهنامه با حکایت شیر و خرگوش و بهیما و باکه..........118

1-5-1: خصوصیات قهرمان در داستان ضحاک...................................................................118

1-5-2:خصوصیات ضدقهرمان در داستان ضحاک..............................................................118

1-5-3: چاره جویی در داستان ضحاک..............................................................................119

2- حکایت »شیر و گاو»......................................................................................................121

3-بررسی تطبیقی ساختار داستان بوف و زاغ با داستان پادشاه جهود و نصرانیان:...................122

4- داستان پادشاه و برهمنان در کلیله و دمنه.........................................................................127

4-1 بررسی ساختاری داستان پادشاه و برهمنان در کلیله و دمنه با داستان بهرام گور و کنیزک در هفت­پیکر نظامی .................................................................................................................129

فصل چهارم: بیان دو عامل دیگر ماندگاری «کلیله و دمنه»

بخش اول: بررسی چند اندیشه­ی بارز دینی..........................................................................134

1-1: زن در کلیله و دمنه.....................................................................................................134

1-2: زهد و ریاضت.......................................................................................................... 138

1-3 : دوستی و ایثار و حفظ پیمان......................................................................................139

1-4 : حفظ جانوران و محیط زیست...................................................................................140

بخش دوم: کلیله و دمنه و تأویل­های رمزی..........................................................................143

فصل پنجم: نتیجه­گیری..............................................................................153

پی­نوشت..........................................................................................................................167

تصاویر..............................................................................................................................182

چکیده انگلیسی(abstract).........................................................................................193

فهرست منابع.................................................................................................................. 194

نمودارها:

نمودار شماره(1).................................................................................................................156

نمودار شماره(2).................................................................................................................157

نمودار شماره(3).................................................................................................................158

جداول:

جدول شماره(1)نمادها.......................................................................................................161

جدول شماره(2)کنش­ها.....................................................................................................163

جدول شماره(3)تطبیق ساختاری چند حکایت از کلیله و دمنه با داستان­های در ادبیات فارسی.............................................................................................................................. 166

فهرست تصاویر:

تصویر 1: میترا در حال قربانی گاو(موزه واتیکان).(برگرفته از کتاب «آیین مهر»:50).

تصویر2:دورگا،تجسم نیروی خلاقه­ی شیوا(آیین مهر:61).

تصویر3 :خدای خورشید و کلاغ(آیین مهر:52).

تصویر4 : شیوا و خانواده­ی او. شیوا در حال به رشته کشیدن جمجمه مردگان است. نقاشی کانگرا1790، موزه­ی ویکتوریا و آلبرت(شناخت اساطیر هند:49).

تصویر5 :دورگا، یکی از جنبه­های زنانه­ی ایزد بزرگ، شیوا، که زاده شد تا نابودگر دیوها باشد(دانشنامه اساطیر جهان:444).

تصویر6 : گرودا، شهریار پرندگان و مرکوب و ناقل ویشنو(شناخت اساطیر هند:49).

تصویر7 : جتایو، تجسم گرودا، در حال حمله به «راونا» است؛ در این نبرد جتایو زخمی شد اما چندان زنده ماند که «راما» را از ربوده شدن سیتا آگاه کند.نقاش مغول مربوط به سده­ی هفتم(شناخت اساطیر هند:106).

تصویر8 : دستبند برنجین مربوط به دوره­ی هخامنشی، مکشوفه از گنجینه جیحون(درآمدی بر اسطوره­ها و نمادهای ایران و هند:157).

تصویر9 : در آتش شدن سیتا برای اثبات پاکدامنی خود. نقاش مغولی سده هفدهم میلادی(شناخت اساطیر هند:111).

تصویر10 : کوزه­ی مربوط به زمان اشکانیان(درآمدی بر اسطوره­ها و نمادهای ایران و هند در عصر باستان:130).

تصویر11 : تندیس سرسوتی، ایزدبانوی آب، شعر و موسیقی در هند(شناخت اساطیر هند:159).

تصویر12 : ماه ـ زن(آیین مهر:52).

تصویر 13: تندیس دیانا، ایزدبانوی ماه در روم باستان(دانشنامه اساطیر جهان:384).

تصویر14 : کامه خدای عشق سوار بر فیلی نمادین و به هم برشده از زنانی که در جستجوی محبت اویند. نقاشی تریچلی نوپولی، موزه­ی ویکتوریا و آلبرت(شناخت اساطیر هند:178).

تصویر15: کریشنا در حال رام کردن و رقصیدن بر تن اژدرمار اهریمن به نام کالیا، کالیا مقیم رود جمنا بود و کریشنا با رام کردن او به هنگام نوجوانی، مردمان ساحل رود را از وحشت رهانید. تندیس مفرغی از کهولا سده 16 میلادی، موزه ویکتوریا و آلبرت(شناخت اساطیر هند:101).

تصویر16: تندیس آسکله­پیوس، ایزد درمان در روم باستان(دانشنامه اساطیر جهان:384).

تصویر17: تندیس «مانجوسری«(manjusri)، تجسم بودایی خرد(دانشنامه اساطیر جهان؛76).

فصل اول:کلیات

1- مقدمه:

اسطوره از مفاهیمی است که ارائه­ی یک تعریف جامع از آن، که دربرگیرنده­ی همه­ی مفاهیم و مطابق با فرهنگ­های مختلف باشد، کار دشواری است. پژوهشگران، بر اساس دیدگاه­های خاص خود، تعاریفی از اسطوره ارائه داده­اند. در این پژوهش نیز باید ابتدا تعریف خاصی از اسطوره پذیرفت و ارائه داد. ژاله آموزگار در بخش اساطیری «تاریخ ایران باستان» مطالبی درباره­ی اسطوره آورده است که با مباحث پژوهش حاضر همخوانی بیشتری دارد:

«اسطوره واکنشی از ناتوانی انسان است در مقابله با درماندگی­ها و ضعف او در برآوردن آرزوها و ترس او از حوادث غیر مترقبه. قدرت تخیل، نهایت فعالیت خود را در این زمینه انجام می­دهد. خدایان به این ترتیب خلق می­شوند و سپس به شهریاران و پهلوانان زمینی تبدیل می­گردند و گاهی به عکس از شخصیتی تاریخی یا قهرمانی معمولی، موجودی اسطوره­ای شکل می­گیرد؛ به این صورت که همه­ی ویژگی­های یک موجود خارق­العاده را به او نسبت می­دهند...از سوی دیگر اسطوره تجسم احساسات آدمیان است به گونه­ای ناخودآگاه، برای تقلیل گرفتاری­ها یا اعتراض به اموری که برایشان نامطلوب و غیرعادلانه است و چون آن را تکرار می­کنند آرامشی به آن­ها دست می­دهد...»(آموزگار،1383: 54)

به عبارت دیگر، «اسطوره» بیان بینش و تفکر انسان ابتدایی در برخورد او با پدیده­های پیرامونش است.

حضور مؤثر جانوران در حیات آدمی باعث شده این موجودات ابتدا در حیات اساطیری و سپس به شکل نمادین در خدمت بیان اندیشه­های انسان­ها قرار گیرند. حیوانات علاوه بر حضور در اساطیر و حماسه­ها، بعدها در داستان­های عرفانی، تعلیمی و قصه­ها و حکایات پندآموز نیز نقش­آفرینی می­کنند و در برخی موارد پشتوانه­ی نمادین و کهن خود را(هر چند کم­رنگ) حفظ کرده­اند و ریشه­ی بعضی از خویشکاری­هایشان را می­توان در پشتوانه­ی اسطوره­ای آن­ها مشاهده کرد.

1-1تعریف نماد:

نماد معانی متفاوت و مختلفی دارد. در ایران نماد درمعنای لغوی خود چنان­که در لغت­نامه­ی دهخدا و به نقل از آنندراج آمده است، به معنای «فاعل»، یعنی ظاهر کننده و نشان­دهنده و مظهر واقع شدن است. اما در دوران جدید، این واژه عمدتاً در «غیر ما وُضع له» به کار رفته است و غالباً با نقش­های کنایی، استعاری و حتی گاه در معنای نشانه و علامت استعمال شده است.(ر.ک:قبادی،1374: 339) کلمه­ی نماد، برابر(symbole)، در زبان فرانسوی است؛ «لغت symbole از واژه­ی یونانی«sumballein» می­آید که به معنی به هم پیوستن و اتصال است. هر sumbalon در اصل نشانه­ای برای شناخت و بازشناسی بوده است، یعنی یک نیمه از آن­چه را که هرگز ندیده باشند، چون برادر بدانند و بپذیرند.»(ستاری،1366: 9)

نماد همیشه سرشار از راز و رمز است.«از ابتدا که معرفت بشری از افسانه­ها و اساطیر فراتر آمده یعنی قالب فرضیه و فلسفه به خود گرفت تاکنون، تعریف نماد همچنان چند پهلو و ناگشوده باقی مانده است.»(قبادی،1374: 342)

تعریف نماد از نظر اصطلاحی نیز بسیار گسترده و وسیع است و اغلب صاحب­نظران، نماد را از دیدگاهی ویژه و سازگار با قلمرو کاری خویش تعریف کرده­اند؛ چنان­که روان­شناسان، فلاسفه، اسطوره­شناسان، ادیبان و... هر کدام تعریفی متفاوت از نماد ارائه داده­اند؛ البته در همه­ی این تعاریف یک نقطه­ی مشترک وجود دارد­ و آن این است که: نماد بر معنی و مفهومی، ورای آن­چه ظاهر آن می­نماید دلالت دارد؛ معنی­ای پوشیده و پنهان که باید کشف شود.

به تعریف نماد از چند دیدگاه مختلف اشاره می­شود که این تعاریف برگرفته از مقاله­ی «نظری بر نمادشناسی و اختلاف و اشتراک آن با استعاره و کنایه» است:

نماد در علم روان­شناسی به معنی وجه آشکار و نمایان صورت مثالی ناشناخته و فی­نفسه بیان­نشدنی است. هر صورت مثالی می­تواند در جامه­ی نمادهای مختلف ظاهر گردد. این نمادها به نوبه­ی خود می­توانند مجموعه­ی صورت­های گوناگونی را تشکیل دهند و به شکل دسته­های تصاویر به هم پیوسته­ای درآیند. از نظر یونگ، نمادهای گوناگون مجسم­کننده­ی صورت مثالی هستند.(ر.ک:باستید،1370: 70)

«در فرهنگ فلسفی، نوشته­های سمبلیک و نمادین، آثاری مبتنی بر صور الهامی در مقابل تفکر منطقی مبتنی بر معانی مجرد، تعریف شده است. میرچا الیاده رمز و نماد را دنباله و ادامه­ی تجلی قداست در اساطیر توصیف کرده است. از نظر ادبی نیز هرگاه در اثر ادبی، ابزار و عناصری به خدمت گرفته شود که القاءکننده­ و مبیّن موضوع یا شیی دیگر باشد یا عملی مطرح گردد که امر دیگر را القاء کند که هم خود باشد و هم مظهر مفاهیم فراتر از وجود عینی خود، «نماد» خوانده می­شود.»(قبادی،1374: 341-339)

همچنین نماد به حسب جایگاه آن در اثر و وسعت و شمول یا سیر تاریخی و طبیعی آن، به این گروه­ها قابل تقسیم است:

تقسیم­بندی بر حسب جایگاه نماد در اثر:

1- تصویرهای پراکنده: در صورتی که اثر، یک اثر ساختاری نباشد ـ مثلاً رمان، داستان، قصه، مثنوی یا قصیده نباشد یا تمام ساختار اثر ادبی، نمادین نباشد؛ همانند: غزلیات شمس، در این صورت نماد به صورت تصویرهای پراکنده جلوه می­کند؛ مثلا نماد سیمرغ در غزلیات.