تصویر بیگانگان در شعر مشروطه (سید اشرف الدین گیلانی، بهار و عشقی)

چکیده

تصویرشناسی یکی از رشته­های فرعی ادبیات تطبیقی است که در قرن نوزدهم در فرانسه تحت تأثیر آرای متفکرانی چون مادام­دوستال و هیپولیت­تن شکل گرفت در این دانش، تصویر بیگانه در آثار ادبی مورد مطالعه قرار­ می­گیرد. تصاویر از بیگانه در دسته­بندی کلی آن به تصاویر باز و بسته بخش می­شود. آن چه در تصویرشناسی مورد اهتمام است تصاویر­بسته است، چه تصاویر بسته تصاویر عمومیت یافته­اند. در تصویرشناسی برخی واژه­ها کلیدی هستند، واژه­هایی چون: این­جا، آن­جا ، دیگری و ... . در این دانش مفاهیم اساسی وجود داردکه مهم­ترین آنها عبارتند از: کلیشه، الگوی قالبی، پیش داوری، تصویر، بازنمایی، سمبل و افسانه. آثار ادبی بر اساس این مؤلفه­ها بررسی می­شوند.

در این پایان­نامه اشعار سید اشرف­الدین گیلانی، ملک­الشعرای بهار و میرزاده­ عشقی به عنوان شاعرانی که در عصر مشروطه و پس از آن حضور داشتند بر اساس مفاهیم تصویرشناسی مورد بررسی قرارگرفته است.

دستاورد پژوهش ناظر بر این است که در اشعار این سه شاعر، بیگانگان به دو دسته­ی نیک و بد تقسیم شده­اند، عموماً کشورهای غربی یا اروپایی ( انگلیس و روسیه)، کشورهایی استعمارگر، خون ریز و غاصب تلقّی شده­اند، درحالی که کشورهایی چون ترکیه یا عثمانی، پاکستان، هندوستان، آذربایجان و حتی ژاپن کشورهایی مثبت قلمداد شده­اند. با این که مباحث مهم سیاسی و اجتماعی، اندیشه­هایی وارداتی از غرب به ایران هستند، شاعران فوق از غربیان به نیکی یاد نکرده­اند، با این وجود از شخصیت­های علمی و فرهنگی بیگانه چون: ادوارد براون، تاگور و کنفوسیوس به نیکی یاد شده است.

بیش­ترین تصویر منفی از کشورهای بیگانه در شعرهای بهار، عشقی و نسیم شمال به انگلیس و روسیه و مثبت­ترین تصویر به کشورهای شرقی و اسلامی اختصاص دارد. هرچند اختلافی از نظر نوع نگاه به دیگری در بین این شاعران دیده می­شود. درحالی­که سیداشرف الدین بهترین تعابیر را به عنوان مثال، برای اعراب به­کار‌ می‌برد، عشقی در مقابل دیدگاهی عرب­ستیز دارد و همواره از گذشته تاریخی ایران پیش از اسلام و حمله­ی اعراب به ایران را یاد می­کند. ملک­الشعرا اما شاعری ملی - مذهبی است و جامع­ترین تصویر­ها از بیگانگان، در شعر بهار بازتاب یافته است.

واژهای­کلیدی: تصویرشناسی، ادبیات مشروطه، سیداشرف­الدین گیلانی، ملک­الشعرای بهار و میرزاده عشقی.

 فهرست مطالب

فصل اول-کلیات تحقیق1

1-1- بیان مسأله2

1-2- سؤال‏های پژوهش‏2

1-3- پیشینه ی پژوهش3

1-3-1- پژوهش‏های خارجی.. 3

1-4- حدود پژوهش4

1-5- اهداف پژوهش4

1-6- ضرورت انجام پژوهش4

1- 7- روش شناسی پژوهش5

فصل دوم-چارچوب مفهومی تحقیق6

2-1- تصویر شناسی7

2-2- تاریخچه ی تصویر شناسی9

2-3- اصول و فرضیه های تصویرشناسی10

2-4- انواع تصاویر11

2- 4-1- تصاویر باز.. 12

2-4-2- تصاویر بسته.. 12

2-5- انواع تصویر پردازی12

2-6- تصویرشناسی سیاسی13

2- 7- مفاهیم تصویر شناسی14

2-7-1- کلیشه.. 14

2 -7- 2- الگوی قالبی.. 15

2-7-3- پیش داوری16

2-7-4- تصویر.. 17

2-7-5- بازنمایی17

2-7-6- سمبل.. 17

2-7-7- افسانه.. 18

2-8- تفاوت رویکردهای تصویری درمیان شعرای مشروطه18

فصل سوم- شعر سیاسی و معرفی شاعران مشروطه1

3-1- شعر سیاسی و کیفیت شعر شاعران مشروطه22

3-2- زندگی سید اشرف الدین گیلانی24

3-2-1- نسب، تولد، کودکی و تحصیلات.. 24

3-2-2- وقایع جوانی و میانسالی و انتشار روزنامهی نسیم شمال.. 24

3-2-3- واپسین سالهای عمر و وفات سید اشرف الدین.. 25

3-2-4- آثار سید اشرف الدین گیلانی.. 26

3-2-5- ویژگی و سرگذشت روزنامهی نسیم شمال.. 26

3-3- زندگینامه ی ملک الشعرای بهار28

3-3-1- نسب، تولد و کودکی.. 28

3-3-2- وقایع جوانی و میانسالی.. 29

3-3-3- زمان و علت فوت.. 29

3-3-4- مشاغل و سمتهای مورد تصدی.. 29

3-3-5- فعالیتهای آموزشی.. 29

3- 3-6- بهار، سیاست و مشروطه.. 30

3-3-7- آثار بهار.. 32

3-3-8- سبک شعری بهار.. 33

3- 4- زندگی نامه ی میرزاده عشقی35

3-4-1-نسب، تولد ،کودکی و تحصیلات.. 35

3-4-2- وقایع جوانی.. 36

3-4-3- محور های فکری و اندیشه سیاسی اجتماعی عشقی.. 37

3-4-4- مرگ عشقی.. 39

3-4-5- سبک شعری و آثار میزراده عشقی.. 40

فصل چهارم-تحلیل تصویرشناسی بیگانگان در اشعار گیلانی، بهار و عشقی41

4-1- سید اشرف الدین گیلانی ( نسیم شمال)42

4-1-1- کلیشه.. 42

4-1-1-1- انگلیس.. 42

4-1-1-1-1- تصویرشناسی انگلستان.. 45

4-1-1-2- روسیه.. 45

4-1-1-2-1- تصویرشناسی روسیه.. 50

4-1-2- پیش داوری.. 51

4-1-2-1- فرنگ.. 51

4-1-2-1-1- تصویرشناسی فرنگ.. 55

4-1-2-2- موسیو مرنارد بلژیکی.. 56

4-1-2-2-1- تصویرشناسی موسیو مرنارد بلژیکی.. 56

4-1-2-3- هنسیس بلژیکی.. 56

4-1-2-3-1- تصویرشناسی هنسیس بلژیکی.. 57

4-1-3- تصویر.. 57

4-1-3-1- فرانسه.. 57

4-1-3-1-1- تصویرشناسی فرانسه.. 59

4-1-3-2- اعراب.. 59

4-1-3-2-1- تصویرشناسی اعراب.. 62

4-1-3-3-میرزا علی اکبر صابر(ملا نصرالدین):.. 62

4-1-3-3-1- تصویرشناسی میرزا علی اکبر صابر( ملانصرالدین).. 63

4-2-ملک الشعرای بهار64

4-2-1- کلیشه.. 64

4-2- 1-1- انگلستان.. 64

4-2-1-1-1- تصویرشناسی انگلستان.. 70

4-2-1-2- روسیه.. 71

4-2-1-2- 1- تصویرشناسی روسیه.. 76

4-2-1-3- چین.. 77

4-2-1-3- 1- تصویرشناسی چین:.. 78

4-2-2- الگوی قالبی.. 78

4-2-2-1- آلمان.. 78

4-2-2-1-1- تصویرشناسی آلمان.. 80

4-2-2- 2- عثمانی.. 80

4-2-2-2-1- تصویرشناسی عثمانی.. 82

4-2-2-3- کشورهای عربی: (اعراب).. 82

4-2-2-3-1- تصویرشناسی کشورهای عربی( اعراب).. 84

4-2-2-4-پاکستان:.. 85

4-2-2-4-1- تصویرشناسی پاکستان.. 85

4-2-2-5- هند.. 86

4-2-2-5-1- تصویرشناسی هند.. 87

4-2-2-6-ژاپن.. 88

4-2-2-6-1- تصویرشناسی ژاپن.. 88

4-2-2-7- فرانسه.. 89

4-2-2-7-1- تصویر شناسی فرانسه.. 89

4-2-3- تصویر:.. 90

4-2-3-1- آمریکا.. 90

4-2-3-1-1- تصویرشناسی آمریکا.. 91

4-2-3-2- جمهوری آذربایجان.. 91

4-2-3-2-1- تصویرشناسی جمهوری آذربایجان.. 92

4-2-3-3-پوشکین.. 93

4-2-3-3-1-تصویرشناسی پوشکین.. 93

4-2-3-4-رابیند رانات تاگور.. 94

4-2-3-4-1- تصویرشناسی رابیند رانات تاگور.. 94

4-2-3-5-کنفوسیوس.. 95

4-2-3-5-1- تصویرشناسی کنفوسیوس.. 95

4-2-3-6-ادوارد براون.. 95

4-2-3-6-1- تصویرشناسی ادوارد براون.. 96

4-3- میرزاده عشقی96

4-3-1-کلیشه.. 96

4-3-1-1- انگلستان.. 96

4-3-1-1-1- تصویرشناسی انگلیس.. 105

4-3-1-2- روسیه.. 105

4-3-1-2-1- تصویر شناسی روسیه.. 108

4-3-2- الگوی قالبی.. 108

4-3-2-1- عثمانی (ترکیه).. 108

4-3-2-1-1- تصویرشناسی عثمانی.. 110

4-3-2-2- آلمان.. 110

4-3-2-2-1- تصویرشناسی آلمان.. 111

4-3-3- تصویر:.. 111

4-3-3-1- فرانسه:.. 111

4-3-3-1-1- تصویرشناسی فرانسه.. 113

4-3-3-2- داروین.. 113

4-3-3-2-1- تصویرشناسی داروین.. 114

4-3-3-3- بوآلو.. 114

4-3-3-3-1- تصویرشناسی بوآلو.. 115

4-3-4- پیش داوری.. 115

4-3-4-1- اعراب.. 115

4-3-4-1-1- تصویر شناسی اعراب.. 116

فصل پنجم-نتیجه گیری117

5- نتیجه گیری118

5-1- سید اشرف الدین گیلانی119

5-1-1- کلیشه.. 119

5-1-1-1- انگلیس.. 119

5-1-1-2- روسیه.. 119

5-1-2-پیش داوری.. 119

5-1-2-1- فرنگ.. 119

5-1-2-2- موسیو مرنارد بلژیکی.. 120

5-1-2-3- هنسیس بلژیکی.. 120

5-1-3- تصویر.. 120

5-1-3-1-فرانسه.. 120

5-1-3-2- اعراب.. 120

5-1-3-3- میرزا علی اکبر صابر.. 121

5-2- ملک الشعرای بهار121

5-2-1- کلیشه.. 121

5-2-1-1- انگلستان.. 121

5-2-1-2- روسیه.. 121

5-2-1-3- چین.. 122

5-2-2- الگوی قالبی:.. 122

5-2-2-1- آلمان.. 122

5-2-3- تصویر:.. 124

5-2-3-1- آمریکا.. 124

5-2-3-2- جمهوری آذربایجان.. 124

5-2-3-3- پوشکین.. 124

5-2-3-4- رابیند رانات تاگور.. 124

5-2-3-5- کنفوسیوس.. 125

5-2-3-5- ادوارد براون.. 125

5-3- عشقی125

5-3-1- کلیشه.. 125

5-3-1-1- انگلیس.. 125

5-3-1-2- روسیه.. 125

5-3-2- الگوی قالبی.. 126

5-3-2-1- عثمانی.. 126

5-3-2-2- آلمان.. 126

5-3-3- تصویر.. 126

5-3-3-1- فرانسه.. 126

5-3-3-2- داروین.. 126

5-3-3-3- بوآلو.. 127

5-3-4- پیش داوری.. 127

5-3-4-1- اعراب.. 127

یادداشت ها:129

فهرست منابع و مآخذ فارسی :131

فهرست منابع و مآخذ خارجی :136

فصل اول-کلیات تحقیق

1-1- بیان مسأله

فرمان مشروطیت که در سال 1324ق. به امضای «مظفرالدین» شاه رسید، دست‌آورد نهضتی سیاسی- اجتماعی بود که پیش‌تر از آن، در اثر بیداری جامعه‌ی ایرانی، تحت تأثیر عوامل متعدّد فرهنگی و اجتماعی حاصل شده بود. ادبیات غرب با انقلاب مشروطه به ایران راه یافت؛ چرا که ملت‌های اروپایی تجربه‌ی بیش‌تری در تحولات سیاسی داشتند در نتیجه افکار نوین سیاسی و اجتماعی غرب وارد ایران شد و زمینه برای تحولی اساسی در شکل اداره‌ی کشور و طرز زندگی مردم فراهم گردید؛ به نوعی که می‌توان ادبیات مشروطه را تلاش مردم ایران برای استقرار حکومت قانون و رهایی از چنگال استبداد تفسیر کرد.

تعامل و تقابل فرهنگی ایران با کشورهای دیگر سبب تأثیرپذیری‌ها و تأثیرگذاری‌های فراوان و درنهایت ایجاد تصاویر و الگوهای خاص در دوره‌های مختلف گردیده است. در دوره‌ی مشروطه که ارتباط ایران با کشورهای دیگر به ویژه اروپاییان افزایش می‌یابد بازتاب تصاویر« دیگری » در شعر شاعران نیز فزونی می‌گیرد و به خوبی می‌توان انعکاس آن را در شعر شاعران معاصر دید. سادگی، بیان بی‌پیرایه و کوچه و بازاری بودن شعر شاعران عصر مشروطه، برگرفته از موج جدید تجدّد و تحوّلی است که در اثر ارتباطات روشنفکران و ادیبان ایران با دیگر کشورها به ویژه مغرب زمین حاصل شده است.

با توجه به توسعه‌ی ارتباطات فرهنگی، سیاسی، علمی و یا حتی نظامی با دیگر کشورها از دوره‌ی مشروطه به بعد و به ویژه نفوذ استعماری کشورهایی چون انگلیس، روسیه، آلمان و فرانسه در ایران، تصویر ارائه شده از این کشورها به شکل‌های مختلف در شعر شاعران معاصر، افزایش یافته است.

در این پژوهش ضمن پرداختن به گوشه‌هایی از وضعیت اجتماعی و سیاسی ایران در دوره‌ی مشروطه، با رویکرد تصویرشناسی یا «ایماگولوژی»، تصایر ارائه شده­ توسط شاعران در دوره‌ی مشروطه (سید اشرف الدین گیلانی ، ملک الشعرای بهار و میرزاده عشقی) از بیگانگان، بررسی می‌گردد.

1-2- سؤال‏های پژوهش‏

1- سید اشرف الدین گیلانی، ملک الشعرای بهار و میرزاده‌ عشقی چه تصویرهایی از بیگانگان داشتند؟

2- آیا تصویر شاعران فوق از بیگانگان با هم متفاوت است؟

1-3- پیشینه ی پژوهش

1-3-1- پژوهش‏های خارجی

پژوهشی تاکنون درباره‌ی موضوع تحقیق حاضر در میان پژوهش­های خارجی سابقه ندارد و پژوهش­های خارجی که به نوعی با این تحقیق در ارتباط است بیش­تر در زمینه­ی مبانی تصویرشناسی است که در چارچوب مفهومی از آن­ها استفاده شده است و مستقیماً به موضوع پژوهش حاضر نپرداخته­اند. :

از جمله مقالاتی که با چارچوب مفهومی این پژوهش در ارتباط است عبارتند از:مقالات ایو شورل(2009)، ژان ماری­کاره(1999)، دانیل پاژو(1994)، آموسی و هرچبرگ­پیرو(1999)، که در این مقالات به پیشینه­ی تصویرشناسی و تعریف ابعاد و چارچوب مفهومی تصویرشناسی پرداخته­اند.

1-3-2- پژوهش‏های داخلی

1- نامور مطلق، بهمن(1388)، «درآمدی برتصویرشناسی معرفی یک روش نقد ادبی و هنری در ادبیات تطبیقی»، مطالعات تطبیقی، سال سوم، شماره­ی۱۲، ص 119 – 138.

نویسنده در این مقاله در قالب روش نقد ادبی و هنری به معرفی تصویرشناسی پرداخته است. وی ضمن تعریف تصویرشناسی نظرهای موافقان و مخالفان آن را مورد بررسی قرار داده است. نویسنده با تأکید بر تصویر می­نویسد انسان تصویرساز بیش از این که در جهان بیرونی زندگی کند در جهان تصویری که خود و دیگران ساخته و پرداخته اند زندگی می کند. آن چه برای نویسنده نقش محوری دارد بررسی تصویرشناسی در حوزه ادبیات تطبیقی است. او ضمن ارائه­ی تاریخچه­ی تصویرشناسی به جایگاه تصویرشناسی در ادبیات تطبیقی و انواع تصاویر در ادبیات تطبیقی اشاره کرده است. اما در این پژوهش با وجود بیان اصول کلی تصویرشناسی به مصداق­های عینی تصویر شناسی که هدف پژوهش حاضر است اشاره ندارد.

2- نانکت، لاتیشیا( 1390)،«تصویرشناسی به منزله­ی خوانش متون نثر معاصر فرانسه و فارسی»، ترجمه­ی مژده دقیقی، ادبیات تطبیقی، شماره ی 1، ص100- 115 .

نانکت در این مقاله بر آن است که تصویرشناسی را در متون نثر معاصر فرانسه و فارسی نشان دهد. او پس از بحث درباره­ی مفهوم «دیگری» که مبنای اندیشه­ی تصویرشناسی است، قواعد تصویرشناسی و مراحل خوانش آن را در متون فرانسوی و فارسی، ارائه کرده است و از شیوه های تحلیلی چون کلیشه، تصویر و الگوی قالبی در زمینه­ی نمونه­های ادبی در ادبیات فرانسه و ایران بحث کرده است. وی بر این نکته تأکید دارد که تصویرشناسی می تواند ما را به درک بهتری از عمل دیگرسازی رهنمون شود. این مقاله اگرچه در تشریح مفهوم «دیگری» به خوبی عمل کرده است، تصویرسازی­هایی که شاعران معاصر ایران از کشورهای بیگانه دارند و مقصود این تحقیق است را بیان نکرده است.

فلاح، غلامعلی(1383)، بازتاب حضور سیاسی بیگانگان در دیوان محمد تقی بهار، زبان و ادبیات فارسی، شماره ی 47-49 ، ص 179-212 .

نویسنده در این مقاله دیدگاه­های محمد تقی بهار را درباره­ی رخدادهای مهم بین المللی از جمله جنگ جهانی اول و دوم، عواقب آن­ها، وضعیت ایران و برخی دولت­های آسیایی و اروپایی در این جنگ ها، بررسی کرد. با توجه به این که ارائه­ی تصویر بیگانگان در اشعار سه شاعر مشروطه (سید اشرف الدین گیلانی، بهار و عشقی) هدف این پژوهش است در این مقاله، از نوع تصویر ایرانیان از بیگانگان بر اساس چارچوب مفهومی این پژوهش، مطلبی گفته نشد.

فلاح، مرتضی- جعفری، لیلا (1387)، بیگانه­ستیزی در اشعار میرزاده عشقی، دانشکده­ی علوم انسانی دانشگاه سمنان، شماره22 ، ص 111- 130 .

نویسندگان این مقاله سعی کرده­اند به یکی از مهم­ترین درون مایه­های اشعار میرزاده عشقی که مخالفت با بیگانگان و ستیز وی با استعمارگران به ویژه انگلیس است، بپردازند. این مقاله با وجود بیان دقیق خود درباره واکنش عشقی در برابر بیگانگان و مبارزه­ی بی­امان او با وطن فروشان، تنها به جنبه­های منفی حضور بیگانگان و بالاخص انگلیس اشاره کرده و کشورهای دیگر را به نوعی نادیده گرفته