تحلیل تطبیقی بافت شهر اردبیل

فهرست مطالب

چکیده..... 1

مقدمه....... 2

فصل اول:طرح تحقیق

1-1- بیان مسئله و سوال اصلی تحقیق......... 5

1-2-اهداف تحقیق........... 9

1-3-فرضیه های تحقیق...... 9

1-4-روش گردآوری تحقیق،ابزار و تجزیه و تحلیل اطلاعات...... 10

1-5-ضرورت انجام تحقیق......... 10

1-6-پیشینه تحقیق...... 11

1-7- موانع ومشکلات تحقیق...... 13

فصل دوم:چهار چوب نظری تحقیق

2-1-چگونگی شکل گیری شهر ها درجهان...... 16

2-1-1-بررسی روند و مراحل شهر نشینی دوره ی جدید در ایران..... 17

2-1-2-شهرنشینی بطئی، ازسال 1299-1340 ........... 18

2-1-2-1-شهر نشینی از سال 1299-132018

2-1-2-2-شهرنشینی از سال 1320-1340........... 21

2-1-3-شهرنشینی سریع، از سال 1340 به بعد............ 22

2-1-3-1-شهرنشینی از سال 1340-1357......22

2-1-3-2-شهرنشینی از سال 1357 تا به امروز.............. 24

2-2- مفاهیم وواژه ها................................. 252-2-1- تعریف شهر................... 25

2-2-2- تعریف بافت قدیم یا مرکزی...... 25

2-2-3- تعریف بافت پیرامونی یا حاشیه ای........

2-2-4- بخشمرکزی............................................................................................................... 26

2-2-5- ویژگی هایبخشمرکزیشهرها27

2-2-6- شناخت مرزهای بخش مرکزی شهرها............................................................................. 29

2-3-1- مفهوم حاشیه‏نشینی.. 30

2-3-2 - حاشیه‏نشینی و عناوین جایگزین.. 34

2-3-3- شرایط زندگی در مناطق حاشیه‏نشین.. 34

2-3-4- روند شکل گیری حاشیه نشینی.. 36

2-3-5- مشخصات فیزیکی و ویژگیهای اجتماعی‏ مناطق حاشیه‏نشین............................................. 37

2-3-6- مبانی نظری در مورد شکل گیری حاشیه‏نشینی................................................................. 38

2-3-6-1- دیدگاه های لیبرالیستی............................................................................................. 38

2-3-6-2- دیدگاه های ساختارگرایان......................................................................................... 39

2-4- چگونگی گسترش و توسعه کلان شهرها41

2-4-1- توسعه گسترده یا پراکنده42

2-4-2- توسعه کهکشانی.. 42

2-4-3- توسعه متراکم. 43

2-4-4- توسعه ستاره ای.. 43

2-4-5- مدل متمرکز و تک مرکزی.. 44

2-4-6- مدل پراکنده با رشد تدریجی خود به خود. 44

2-4-7- مدل خطی و دالان شهری.. 45

2-4-8- مدل شعاعی و پنجه مانند. 45

2-4-9- مدل چند گره گاهی یا مدل منظومه ای.. 45

2-5-چارچوب نظری تحقیق.. 46

فصل سوم:روش اجرای تحقیق

3-1- روش تحقیق..................................................................................................................... 51

3-2-مراحل تحقیق..................................................................................................................... 51

3-3- روش گردآوری تحقیق...................................................................................................... 51

3-4- بررسی جغرافیای طبیعی شهر اردبیل................................................................................... 52

3-4-1- موقعیت ریاضی و نسبی شهر اردبیل............................................................................. 52

3-4-2- زمین شناسی شهر......................................................................................................... 52

3-4-3- توپوگرافی شهر ........................................................................................................... 52

3-4-4- شاخص های اقلیمی.. 55

3-4-5- روزهای یخبندان. 57

3-5- عوامل محدود کننده طبیعی رشد شهر اردبیل.. 57

3-6- مشخصات جمعیتی (میزان ونحوه توزیع جمعیت ،تفکیک جمعیت شهری وروستایی،میزان رشد ووضع کلی مهاجرت)................................................................................................................................................. 58

3-7- خصوصیات اقتصادی.. 59

فصل چهارم:یافته های تحقیق

4-1- توسعه فیریکی وکالبدی..................................................................................................... 61

4-1-1- توسعه فیزیکی وکالبدی شهر اردبیل.. 61

4-1-2- مفاهیم ودیدگاه های توسعه فیزیکی.. 62

4-1-3- شاخص رشد فیزیکی و گسترش مساحت شهراردبیل.................................................... 65

4-1-4- الگوی توسعه شهر اردبیل و روند رشد آن. 66

4-1-5- رشد شهر در فاصله زمانی 1370-1360. 67

4-1-6- رشد شهر در فاصله زمانی1390-1370. 67

4-1-7- تحلیل مکانی و فضایی روند رشد فیزیکی شهر اردبیل(قبل وبعد ازتبدیل شدن به مرکز استان).. 71

2-4- کاربری اراضی.. 77

2-4-1- کاربری اراضی شهر اردبیل.. 77

4-2-2- ارزیابی تغییرات کاربری با استفاده از تصاویر طبقه بندی شده81

4-2-3- تبدیل و تغییر کاربری ها به اراضی ساخته شده82

4-2-4- تحلیل پایداری وعدم پایداری(تغییرات)کاربری ها86

4-3- خدمات اجتماعی شهر اردبیل.. 87

4-3-1- بررسی فضای سبزعمومی شهر اردبیل.. 87

4-3-2- آتش‌نشانی شهراردبیل.. 94

4-3-3-جمع اوری زباله یا پسماند شهری................................................................................... 95

فصل پنجم:نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات

5-1- آزمون فرضیه ها100

5-1-1- آزمون فرضیه اول. 100

5-1-2- آزمون فرضیه دوم. 100

5-1-3- آزمون فرضیه سوم. 102

5-2- نتیجه گیری.. 103

5-3- پیشنهادات وراهکار ها.................................................................................................... 105

منابع و مآخذ. 107

فهرست جداول

جدول2-1- چهارچوب نظری تحقیق.. 49

جدول 3-1- میانگین ماهیانه دما در شهر اردبیل (1390-1385)................................................. 56

جدول 4-1- تغییرات مساحت و جمعیت شهر اردبیل در طول سالهای 1365-1390. 65

جدول4-2- تغییرات نوع کاربری ها درسال1365 و مقایسه آن با نوع کاربری ها در سال1390. 76

جدول 4-3- نتایج حاصل از مقایسه کاربری اراضی سال های 1365 -1390 (هکتار).................... 82

جدول4-4- سرانه جمعیت وفضای سبز شهر اردبیل سال (1365-1390).................................... 92

جدول4-5- اطلاعات مربوط به امکانات و پرسنلی آتش‌نشانی شهر اردبیل.. 94

جدول4-6- اطلاعات مربوط به جمع اوری زباله در سطح شهراردبیل.. 96

جدول 5-1- انواع اسیب های اجتماعی در مرکز وحاشیه شهر قبل وبعد از استان شدن اردبیل.. 101

فهرست نقشه ها

3-1- موقعیت جغرافیایی شهر اردبیل ......................................................................................... 54

4-1- تفکیک بافت مرکزی از بافت حاشیه ای............................................................................. 69

4-2- رشد فیزیکی شهر از سال 1360 تا 1390. 70

4-3- تصویر ماهواره ای Land Sat TM شهراردبیل را در سال1986. 72

4-4- تصویر ماهواره ای Land Sat TM شهراردبیل را درسال2011. 72

4-5- طبقه بندی تصویر ماهواره اییLandsat TM سال1986. 74

4-6- طبقه بندی تصویر ماهواره ایی LandSat ETM سال2011. 75

4-7- تصاویر ماهواره ای لندست TMمنطقه مورد مطالعه سال های 1365 ،1375،1385و1390 ازسمت چپ به راست نشان داده شده است.................................................................................................................... 80

4-8- رشد اراضی ساخته شده از سال 1365 تا1390در منطقه مورد مطالعه. 83

4-9- نقشه اراضی تغییر یافته از سایر کاربری ها به اراضی ساخته شده در سال1365. 84

4-10- نقشه اراضی تغییر یافته از سایر کاربری ها به اراضی ساخته شده در سال1375. 84

4-11- نقشه اراضی تغییر یافته از سایر کاربری ها به اراضی ساخته شده در سال1385................. 85

4-12- نقشه اراضی تغییر یافته از سایر کاربری ها به اراضی ساخته شده در سال1390. 85

4-13- نقشه پایداری و عدم پایداری کاربری ها از سال1365تا1390. 86

فهرست نمودارها

نمودار 3-1- میانگین دمای ماهیانه آب وهوای شهر اردبیل (1385-1390)................................... 56

نمودار 4-1- سرانه فضای سبز شهر اردبیل سال(1365-139)...................................................... 93

نمودار 4-2- سرانه تولید زباله هر نفر برحسب (گرم ) در شهر اردبیل.. 97

نمودار 4-3- میزان تولید سالانه زباله برحسب (تن) در شهر اردبیل.. 97

نمودار 5-1- مقایسه درصد وقوع انواع اسیب های اجتماعی در مرکز وحاشیه شهر اردبیل.. 102

چکیده

در سال های اخیر، اراضی بسیاری ازشهرهای ایران مخصوصا اراضی حاشیه شهرها تحت تاثیر روندشهر نشینی ونیاز شهروندان به مسکن جدید،تغییر کاربری داده وبه اراضی ساخته شده تبدیل شده است. با توجه به این که شهر اردبیل نیز که یکی ازمراکزشهرهای اذربایجان شرقی بوده در سال1372 به یکی از استانهای مستقل تبدیل شده و شهر اردبیل به عنوان مرکز استان انتخاب گردیده مانند سایرشهر ها در سال های اخیر با افزایش جمعیت مواجه بوده،وتوسعه فیزیکی وکالبدی وهمچنین تغییر وتحولات قابل توجهی را در کاربری اراضی شهری حاشیه این شهر شاهد هستیم. تحقیق حاضر در پی مقایسه تطبیقی بافت مرکزی با بافت حاشیه ای شهر از سال1365 تا 1390 می باشد. واز این روبرای پی بردن به نوع ومیزان تغییرات رخ داده در منطقه فوق تصاویر سنجیده لندست TM سال های 1365،1375،1385و1390و همچنین تحولات جمعیتی و مساحتی این شهر بین سال های 1365تا1390مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته است.و در ضمن به بررسی میزان سرویس دهی وافزایش امکانات خدمات اجتماعی با توجه به افزایش جمعیت وگسترش حاشیه نشینی درشهر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.نتایج بدست امده از این تحقیق نشان می دهد که در طی 25 سال مورد بررسی جمعیت این منطقه درحدود یک ونیم برابر افزایش یافته ودرحدود34 درصد تغییر کاربری صورت گرفته که عمدتا ناشی از فعالیت انسانی بوده که از ان جمله می توان به گسترش سکونتگاه‌ها واراضی ساخته شده برروی اراضی کشاورزی در حاشیه شهر اشاره کرد.

واژگان کلیدی:تحلیل تطبیقی، توسعه فیزیکی و کالبدی شهر ،کاربری اراضی شهری ،خدمات اجتماعی

مقدمه

پس از انقلاب کشاورزی، ایجاد شهرها دومین انقلاب بزرگ در تاریخ وفرهنگ بشر ساکن زمین محسوب می شود .تغییر واکنش انسان نسبت به هم و نسبت به محیط ، دگرگونی فضایی منجر شد که نمود عینی آن به صورت پدیده ای نو وشکل خاصی از سکونت تحت عنوان ((شهر))نمایان گردید. صاحب نظران ،شهر را کامل ترین وعالی ترین سکونتگاه برای زندگی بشر ومرحله روی آوردن انسان به زندگی شهری را آغاز تمدن و مهمترین بخش تاریخ بشر قلمدادمی کنند. شهر مهمترین مکان در سلسله مراتب تقسیم بندی سکونتگاه های انسانی است . روند گذشته وامروز زندگی بشر نشان می دهد شهرهای فردا،جایگاه واهمیت ویژه وارزشمندی برای بشر ساکن کره زمین خواهد داشت . در حال حاضر قسمت اعظم جمعیت جهان ساکن شهر ها هستند ، این در حالی است که حدود یک صد سال قبل یعنی در ابتدای قرن بیستم تنها 10درصد معادل 150میلیون نفر از مجموع جمعیت سیاره زمین در شهر ها زندگی می کردند ولی اکنون جمعیت شهر نشین جهان، با بیست برابر افزایش به بیش از 3میلیارد نفر معادل 50درصد رسیده است . به تبع این افزایش شهرها به مهمترین میدان وعرصه اصلی فعالیت وتعاملات انسانی درامورسیاسی،اقتصادی اجتماعی،فرهنگی،هنری و.....بدل شده اند. رشد شهر های ایران از دهه ی40خورشیدی از از این قائده مستثنی نبودند شهر ها با انجام اصلاحات اراضی رشد وگسترش زیادی یافتند . شهر اردبیل هم مثل سایر شهر ها گسترش یافت ولی نقطه اوج پیشرفت شهر نشینی در اردبیل با تبدیل این شهر به مرکز استان در سال1372 بود. وگسترش بی رویه شهر نشینی ودر نتیجه افزایش حاشیه نشینی در شهر اردبیل شاهد هستیم. پژوهش حاضر در زمینه تحلیل تطبیقی بافت شهر اردبیل (نمونه موردی: بافت مرکزی با بافت حاشیه ای)در پنج فصل مورد بررسی قرار گرفته است :

- فصل اول با عنوان طرح تحقیق ، ضمن بیان مسئله و طرح سوالات اصلی تحقیق وفرضیات،به اهداف،ضرورت انجام تحقیق و پیشینه پژوهش های پرداخته شده است.

– فصل دوم با عنوان چهار چوب نظری تحقیق ، چگونگی شکل گیری شهرها در جهان ،مفاهیم ،چگونگی گسترش و توسعه کلان شهرها و نظریه های مربوط به تحقیق اشاره شده است.

– فصل سوم با عنوان یافته های تحقیق که روش تحقیق ،مراحل تحقیق و محدوده مورد مطالعه را مورد بررسی قرار داده است. – فصل چهارم با عنوان یافته های تحقیق که از سه بخش تشکیل شده است که به بررسی توسعه فیزیکی وکالبدی، کاربری اراضی شهری اردبیل و خدمات اجتماعی شهر اردبیل می پردازد که به مردم توسط نهاد اداری شهرداری ارائه می شود . – فصل پنجم با عنوان نتیجه گیری وارائه پیشنهادات، که ضمن آزمون فرضیه، به نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات و راهکار ها پرداخته شده است .

 1 بیان مسئله و سوال اصلی تحقیق پس از انقلاب کشاورزی ایجاد شهرها دومین انقلاب بزرگ درزندگی بشر ساکن سیاره زمین محسوب می‌شود. تغییر واکنش انسانها نسبت به هم ونسبت به محیط بر دگرگونی فضایی منجر شد که نمود عینی ان به صورت پدیده ای نو که اصطلاحا شهر نامیده می­شود نمایان گردید.(نظریان 1379:پیشگفتار) صاحب نظران شهر را کامل ترین و عالی ترین سکونتگاه برای زندگی بشر ومرحله روی اوردن انسان به زندگی شهری را اغاز تمدن و مهمترین بخش تاریخ قلمداد می کنند. روند شهر نشینی و شهر سازی از زمان شکل گیری تا کنون با فراز و نشیب هایی روبه رو بوده است. این دگرگونی ها از یک سو متاثر از عوامل وشرایط زمانی ومکانی بوده و از سوی دیگر باعث ایجاد تغییراتی در شکل وشیوه ی شهر نشینی و شهر سازی شده است. شاید به همین دلیل ارائه ی تعریفی فراگیر وهمه جانبه برای شهر مشکل باشد چرا که هر تعریف در بر گیرنده وضعیت شهر در مقطع زمانی مشخص ویا نقش وشکل ساختاری معینی از ان است(مشهدیزاده دهقانی 1368:پیشگفتار). امروزه ارائه تعریفی جامع که بتواند برای همه شهر های جهان مصداق یابد دشوار است چرا که شهر ها به سیستم های اقتصادی واجتماعی یکسان وابسته نبوده ونکات مشترک چندانی بین انها وجود ندارد کارشناسان رشته های مختلف و جغرافیدانان به زعم خویش تعریفی از شهر ارائه داده اند که اکثر این تعریف بر اساس تفاوتهای شهرو روستا بیان گردیده است اما کلی ترین تعریف از شهر وبه نوعی مقبول ترین ان را این گونه بیان کرد: شهر مکان زیستی بشر است که جمعیت ان بسته به معیار هر کشور از حد معینی بالاتر بوده وشغل غالب ساکنان ان فعالیتهای غیر کشاورزی بوده ودارای مکان اداری مختص خود از جمله شهرداری باشد وبه بیان دیگر شهر موجود زنده و پویا و متحول در بستر زمان وبرپهنه ی مکان متشکل از اجزاء فیزیکی وانسانی و روابط پیچیده میان انها و متبلور از نقش انسان و اندیشه ی والای او متاثر از شرایط اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی – تاریخی – جغرافیایی و سیاسی.....(مشهدیزاده دهقانی 1386: پیشگفتار). شهر امروز به اصلی ترین و پر اهمیت ترین مرکز مبادلات اجتماعی – اقتصادی – فرهنگی وسیاسی بشر بدل شده است. به قول لوفور: ((سر نوشت بشر نه در میان ستارگان ونه در روستا که در شهر تعیین می شود)). البته شهر وشهرنشینی از گذشته وحتی در قرون قبل از میلاد نیز دارای اهمیت بوده است. نمونه ان شهر های یونان باستان ویا شهر های ایجاد شده توسط امپراطوری های روم باستان و ایران است. انچه اهمیت دارد در طول تاریخ همواره شهر ها با تار و پود تاریخ و سر نوشت بشر پیوند داشته اند، به قول اسوالد اسپنگلر دانشمند المانی که در کتاب افول تمدن غرب می گوید((تاریخ جهان، درواقع تاریخ شهر هاست)). (فرید، 7:1384)

در شهر فرایند برنامه های کاربری اراضی شهر به مثابه زمینه های دیگر برنامه ریزی از درک پدیده ی برنامه‌ریزی (تعریف مساله یا مشکل) شروع و پس از تدوین اهداف ونعیین اولویت ها به تولید راهبرد ها و ارزیابی و اجرا منجر می شود واین روند به صورت ممتد ودورانی ادامه می یابد. این شکل فرایند برنامه ریزی کاربری اراضی شهری را به صورت ساده تری متشکل از سه مرحله با طرح سه سوال مطرح می کنند:

1)شناخت وضع موجود 2)تعیین اهداف 3)روش کار(پور محمدی، 6:1390).

توپوگرافی در لغت به معنی شناخت ناهمواریهای روی زمین و از مقوله های مهم مطالعات جغرافیایی است. تاثیرات ویژه شرایط توپوگرافیک در مکان گزینی و استقرار فعالیت های اساسی وشکل و سیمای فیزیکی شهر ها، مطالعه ناهمواری های زمین را جزاولویت ها قرار داده که از موضوعات محوری در برنامه ریزی مربوط به توسعه فیزیکی محسوب می شود. اساسا یکی از از شرایط موثر برشکل گیری شهر، وضعیت توپوگرافی و مورفولوژی زمین است و از انجا که انسان برای ایجاد سکونتگاه های خویش موارد و جوانب متعدد و مختلفی را بررسی می‌کند، کاربری اراضی شهری با مورفولوزی خاص، نتیجه خواست انسان و هدف او از این مکان گزینی است (پور محمدی، 15:1390).

مهاجرت از روستا به شهر که پدیده خاص قرن ماست در سراسر دنیا،شهر نشینی و توسعه شهری را وسعت می بخشد. جریان مهاجرتی همواره از حوزه هایی که امکان اشتغال ودرامد در انها نیست ویا دارای رشد زیاد جمعیت می باشد به مکان هایی که نیروی انسانی و اماده به کار طلب می‌کند صورت می گیرد. وسبب به وجود امدن مناطق حاشیه نشین در شهرهای جهان سوم می گردد. هنگامی که شهرها قدرت جذب مهاجرین روستائی را در بخش فعالیت های صنعت و خدمات را نداشته باشد ضمن عدم استفاده مطلوب از نیروی کار مهاجرین، بیکاری ومشاغل کاذب در شهر ها افزایش می یابد و معضلات را برای شهر فراهم می اورد که یکی از این معضل ها حاشیه نشینی و به تناسب افزایش اسیب های اجتماعی است(درویشی:1391).

مکتب اکولوژی تطبیقی به وسیله اف٬ ال٬ سوتیزر برای اگاهی از ساخت اکولوژی شهر هامطرح شد و مراد از ان بکارگیری مفاهیمی است که به شناخت زندگی مردم در محلات مختلف شهری کمک می نماید. کیفیت مطالعه در اکولوژی تطبیقی، تاکید روی تحلیل تکنیک های جمعیت شناختی، علوم اجتماعی، اقتصادی و اطلاعات مربوط به واحد های مسکونی در یک محله یا یک منطقه شهرهاست(شکوئی٬ 1369،89).

شهرمهمترین مکان در سلسله مراتب تقسیم بندی سکونتگاه های انسانی است. روند گذشته و امروز نشان می دهد شهرهای فردا جایگاه و اهمیت ویژه و ارزشمندی برای بشر ساکن کره زمین خواهد داشت اما شهر در قرن بیستم ودر قرن حاضر نمود و برجستگی بسیار بیشتری پیدا کرده است. زمانی که قرن بیستم اغاز شد تنها 150میلیون نفر یا 10درصد از مجموع جمعیت کره ی زمین در شهر ها سکونت داشتند حال انکه در پایان قرن جمعیت شهری دنیا به بیست برابر افزایش به بیش از دو میلیارد و نهصد میلیون نفر رسید.(رضویان1:1381٬)

این افزایش هم به لحاظ تعداد وشهر ها و هم به لحاظ درصد شهر نشینی بوده است٬ یعنی افزایش جمعیت شهری منجر به کاهش جمعیت روستائی وعشایری شده است. به دیگر سخن در مقابل افزایش میزان شهر نشینی میزان روستا نشینی کاهش یافته است. به طوری که درصد شهر نشینی از1/13درصد در سال1900 به بیش از 50 درصد در اغاز هزاره سوم رسیده است و پیش بینی می شود که در سال2025 این تعداد به افزون بر 60 درصدجمعیت جهان بالغ گردد. به تبع این افزایش، شهرها به مهمترین میدان وعرصه اصلی فعالیت و تعاملات انسانی در امور سیاسی،اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی وهنری....بدل شده است.

بنا به تحقیق نخستین شهر ساز فردی که به بیان اصولی در زمینه شهر سازی می پرداخت هیپوداموس یونانی بود که در حدود 480سال قبل از میلاد می زیست، وی برنامه های خود را در شهر میلی توس پیاده می نمود. اما اولین نشانه های یک برنامه ریزی شهری مدرن را می توان در اقدامات هاسمان در شهر پاریس مشاهده کرد. و در ادامه و در اواسط قرن نوزدهم، ظهور دو مکتب ارمان گرایی و اصلاح گرایی و نظرات منبعث از ان، این روند را تقویت کرد. اما اوج تفکر برنامه ریزی شهری که بسیاری از نظریات متاخر خود را به لحاظ علمی ونظری، متاثر ساخت، در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم توسط ابنرز هاورد و با طرح نظریه باغ شهر بیان گشت. وی با طرح نظریه باغشهر در سال 1898 موسسه باغشهر و برنامه ریزی شهری را بنا نهاد و شهر جدید لچ ورث را در 50کیلومتری لندن در سال 1903 و ولوین را در اطراف لندن در سال 1919 ساخت(زیاری، 20:1387).

به بیانی دیگر در کشور ما بین میزان رشد وتوسعه شهری و میزان توسعه اقتصادی هیچ گونه تعادل وتوازنی وجود نداشته است. و از طرفی امر توسعه تاثیر کم رنگ و نا چیزی در حوزه های روستایی وشهر های کوچک برجای نهاده است(شکوئی، 181:1385).

در کشور ما رشد شتابان شهر نشینی از دهه ی1340به بعد و به دنبال سیاست های دولت در اجرای اصلاحات اراضی به وقوع پیوسته است و این روند تا به امروز استمرار داشته است ، به گونه ای که درصد جمعیت شهر نشین کشور از 4/31درصد درسال 1335 به 3/61 درصد در سال 1375 وتعداد نقاط شهری از 199 شهر وطبق امار اعلام شده تا شهریور ماه 1387 تعداد شهر های ایران به 1049 نقطه شهری رسیده است. نکته حائز اهمیت این است که افزایش رو به رشد جمعیت شهر نشین و تعداد شهر ها طی 45 سال اخیر مدیریت شهری کشور و به طور کل ساکنین شهری را با مشکلات و نارسایی های بسیاری رو به رو ساخته است. کمبود تسهیلات وتجهیزات شهری ونارسایی در خدمات رسانی به شهروندان، مشکلات امدوشد، گرانی، تورم افسار گسیخته٬ بورس بازی زمین ومسکن، خدمات وانواع الودگی از جمله این مشکلات است.از طرفی یکی از عوامل تشدید کننده این نارسایی ها این است که کل جمعیت شهر نشین توزیع بهینه ای در کشور نداشته و بخش عمده این جمعیت تنها در چند کلانشهر یا مراکز استان جای گرفته است این امر موجب شده است تا این شهرهابامشکلات مضاعفی مواجه گردد.

با توجه به توضیحات و مسائل ومشکلات شهر ها این پژوهش می کوشد تا با تهیه مطالعه تطبیقی بافت شهری جغرافیدانان را از جنبه های مختلف به افق های تازه ای می کشاند و او را با تضاد ها و گوناگونی های اجتماعی و اقتصادی شهر اشنا می سازد. جغرافیدانان در مطالعه تطبیقی به ریشه های نابسامانی های شهر پی می برند و سیاست گزینی مدیران در حل مسائل شهررا به تحلیل می کشند. به طور کلی در جغرافیا شهری مطالعه تطبیقی که در واقع تحلیل مقایسه ای تطبیقی(تطبیق) نظریه های مختلف در موضوعات ومسائل شهری از چند نظر اهمیت دارد:

1- در مطالعه تطبیقی اگاهی از تضاد ها و پیشرفت ها و در نتیجه ریشه یابی ان ها یک نوع تکامل فرهنگی برای جغرافیدانان غفلت زده محسوب خواهد شد.

2- در مطالعه تطبیقی جغرافیدانان به بهره گیری نظریه ای در موضوع خاص می پردازد. به عبارت دیگر مطالعه تطبیقی به جغرافیدانان این امکان را می دهد که در حل مسائل شهری تضادها ٬ تفاوت ها و واقعیت های موجود را تشخیص دهد و نیاز های اساسی وغیر اساسی را از هم تفکیک نماید. برای مثال، در موضوع مسکن مطالعه تطبیقی جغرافیدانان را به ان درجه از توانائی های فکری و علمی می رساند که دولتها با استفاده از انها می توانند سیاستی را در مورد زمین های شهری در پیش بگیرند که منافع اکثریت مردم شهر تامین شود. به عبارت دیگر سیاست گذاری و برنامه ریزی مسکن کدام کشور با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و اقتصادی ثمر بخش خواهد بود. روشن است که همه این نتایج به مقایسه تطبیقی و ارزیابی نظریه های مختلف امکان پذیر است.

3- مطالعه تطبیقی در جغرافیای شهری به تحلیل تطبیقی می انجامد و کاربرد نظریه های اجتماعی را در شناخت مسائل شهری قوت می بخشد. بدون این تحلیل های نظریه ای، جغرافیای شهری به صورت جغرافیای توصیفی در می آید.

با توجه به نظرات بالا٬ در جغرافیای شهری تحلیل تطبیقی نمی تواند فقط یک کشور خاص را شامل شود. زیرا در هر کشور شرایط اجتماعی واقتصادی ویژه ای حاکم است. لذا مطالعه تطبیقی در مجموع در مقایسه میان نظام جغرافیای شهری دو یا چند کشور کاربرد دارد. (شکوئی – موسی کاظمی ٬ 17:1386)

تحولات سیاسی وداخلی کشور در چند دهه ی اخیر و نظام سرمایه داری ایران در قرن معاصر نقش شهر را به عنوان جایگاه تحقق روابط سرمایه داری افزایش داد که یکی از بارزترین نمونه افزایش جمعیت در شهرها و توسعه فضایی و کالبدی وفیزیکی شهرهاست که به صورت حاشیه نشینی ظاهر شده است.

شهر مورد مطالعه،اردبیل نیز همانند اکثر شهر های کشور از دهه ی 1340یعنی از زمان اصلاحات اراضی به بعد با افزایش جمعیت و مساحت مواجه بوده است وبه دنبال ان اقتصاد تک محصولی شدن کشور یعنی نفت بیشتر روستا ئیان انگیزه کشاورزی و دامداری خود را از دست داده وبه سمت شهر ها سرازیر شدند که شهر اردبیل هم از این سر ریز جمعیتی مستثنا نبوده است. اما مهمترین مسئله در مورد افزایش جمعیت در شهر اردبیل مرکز استان شدن استان اردبیل درسال 1372شدباعث افزایش چشمگیر جمعیت در این این شهر شد که امار سال 1365 برابربا 281973 نفر بوده است که اخرین امار بدست امده در سال1390برابربا 485153 نفر بوده است که نشان می دهد در مدت 25 سال اخیر 05/72درصد افزایش جمعیت در شهر اردبیل را داشته است که اگر این درصد را تقسیم بر25 سال کنیم امار بدست امده 88/2درصد را برای هرسال شهر اردبیل نشان می دهد.

به نظر می رسدتحولات جمعیتی وکالبدی درشهراردبیل طی دهه های اخیر منجر به بروز مشکلات متعدد کالبدی، اجتماعی٬ زیست محیط و...در شهر اردبیل شده است و این شهر از عدم تعادل وتوازن ونابسامانی های بسیاری رنج می برد.و مشکلات این شهر هنوز با اجرای طرح های توسعه هنوز برطرف نشده است. ولذا با تحلیل تطبیقی بافت شهر اردبیل (نمونه موردی:بافت مرکزی با بافت حاشیه ای)به این سوال زیر پاسخ اساسی داده می شود:

- تحولات این چند دهه چه تغییراتی را در بافت های مختلف شهر ازابعاد کاربری اراضی، کالبدی - فیزیکی و خدمات اجتماعی برجای گذاشته است؟

1-2- اهداف تحقیق

اهداف این تحقیق را می توان در دو بخش کلان وخرد تقسیم نمود.

- اهداف کلان

• بررسی مقایسه ای بافت مرکزی با بافت حاشیه ای

- اهداف خرد

• تحلیل و بررسی کاربری اراضی در بافت مرکزی وحاشیه ای
• بررسی فیزیکی وکالبدی بافت مرکزی بافت حاشیه ای با هم دیگر
• خدمات اجتماعی ای که در هر دو بافت به ساکنین شهر ارائه می دهند
• در چند دهه ی اخیر بافت حاشیه ای شهر اردبیل نسبت به بافت مرکزی رشد نا متوازنی داشته است.
• به نظر می رسد که بافت مرکزی اردبیل از لحاظ درصد اسیب شناسی شهری نسبت به بافت حاشیه ای از شرایط نسبتا خوب برخوردار است.
• از تحلیل تطبیقی هر دو بافت شهری مشخص می شود که شهر از یک رشد متوازن یکسان برخوردار نیست.

1-3- فرضیه های تحقیق

1-4- روش گردآوری تحقیق، ابزار وتجزیه و تحلیل اطلاعات

با توجه به اینکه در تحقیق حاضر احتیاج به شناخت وضع موجود و نیز ارائه راه حل ها پس از علت یابی معضلات و مشکلات ان است. همچنین جهت تشریح وضع موجود به لحاظ کاربری اراضی، کالبدی، فیزیکی وخدمات اجتماعی در نتیجه به شناخت جامع وهمه جانبه از شهر نیاز داریم لذا از روش توصیفی استفاده می کنیم. وبرای بررسی تحلیل تطبیقی از روش مقایسه ای و تحلیلی استفاده می کنیم.

• روش اسنادی وکتابخانه ای:در این روش از کتب واسناد وطرح های توسعه شهری موجود در سازمان ها وکتابخانه ها،نقشه هاوتصاویر ماهواره ای وسایر منابع نوشتاری مربوط به موضوع پژوهش با مراجعه نهادهاواژگان های مربوط با موضوع پژوهش مانند(سازمان راه وشهر سازی اردبیل٬ استانداری اردبیل٬ شهر داری اردبیل)استفاده شده است.
• مطالعات و عملیات میدانی: شامل مراجعه به بخش های مختلف شهر اردبیل و مشاهده وبرداشت میدانی و همچنین مصاحبه با مسئولان دست اندر کار مدیریت شهر اردبیل.

در گردآوری اطلاعات با استفاده از ابزار هایی چون(پرسشنامه، مصاحبه٬ نمونه برداری، بانک های اطلاعاتی٬ شبکه کامپیوتری و ماهواره ای لندست برای عکس های ماهواره ای وغیره انجام می گیرد. از انجا که روش تحقیق ما توصیفی –تحلیلی و میدانی بود. لذا برای تحلیل داده های کیفی از روش استدلالی واستنباطی استفاده شده است. برای تجزیه وتحلیل داده ها و ارائه نمودار- جدول از نرم افزار تحلیل Excel وSpssوبا توجه به اینکه از روش تحقیق میدانی نیز استفاده شده است برای نقشه های شهری از نرم افزار Arcview- Arcgisاستفاده شده است. 1-5- ضرورت انجام تحقیق

شهر پدیده ای پویا است که دائما در حال تغییر است وبا گذشت زمان دگرگون می شود تنظیم پدیده ای این چنین با طراحی از پیش ساخته ممکن نیست. چنین به نظر می رسد که برای حل مسائل شهری باید با ان زندگی و حرکت کرد. و نیاز های دائم ودر حال تغییراش را شناخت و در هر مقطع از زمان، متناسب با وضعیت ان زمان راه حل های مناسب را انتخاب و اعمال نمود. قابلیت توسعه وتحول از اهداف اصلی برنامه ریز وطراحی شهری از نیمه دوم قرن بیستم بوده است. تا نیمه اول قرن بیستم تصور می شد که برنامه ریزی وطراحی شهری باید در محدوده ثابت صورت گیرد و از رشد اتی شهر نیز کاملا جلوگیری شود.(شارمند:1382، مقدمه)

به همین سبب برنامه ریزی شهری به طریق کنونی وبا چهار چوب ها وماهیت ثابت وغیر قابل انعطاف و پاسخگوی تغییرات و چاره ساز معضلات نخواهد بود. رونالد شوندرخصوص ویژگی های تغییرات سریع امروز شهر ها می گویید: ((همچنان که اهنگ تغییر تند تر می شود، مسائل پیش روی ما نیز بیشتر تغییر می‌کند و دوام راه حل هایی که ما برای ابداع می کنیم کوتاه تر می شود بنابراین زمانی که راه حل هایی برای مسائل می یابیم، این مسائل چنان تغییر کرده اند که دیگر راه حل های ما مناسب ومفید نیستند، در واقع راه حل های ما مرده به دنیا می ایند. (همان منبع:49٬50)

دررابطه با شهر اردبیل چنانچه گسترش بی قواره شهر همراه با عدم تحقیق اهداف توسعه شهری با تهیه واجرای طرح های مناسب شهری کنترل وساماندهی نشود مشکلات کنونی متورم تر گشته و نارسایی های دیگری می افریند و ایجاد محیط مساعد رشد متوازن اخلاقی ورفع تبعیض های ناروا وتخصیص عادلانه امکانات برای همه اقشار (بند اول از اصل سوم قانون اساسی )را در شهر به ارزویی دست نیافتنی مبدل می‌سازد. و از سویی رشد نامتوازن بافت حاشیه ای نسبت به مرکز شهر که این عدم هماهنگی باعث توزیع ناعادلانه خدمات شهردر بخش های مختلف می شود. ضرورت بررسی این کار پژوهشی برای رسیدن به دلایل و علل آنها از اهداف این تحقیق و ضروریات ان می باشد.

1-6- پیشینه تحقیق

در سال1965، عنوان اکولوژی تطبیقی به وسیله اف. ال. سویتزربه مثابه یک مدل برای اگاهی از ساخت اکولوژی بکار گرفته شد.هدف از روش تطبیقی اگاهی از تفاوتهای اکولوِژِیکی محلات شهری بود. مفاهیم اکولوژی تطبیقی به سرعت از طرف اغلب محقیقین و موسسات تحقیقات شهری پذیرفته شد. مراد از اکولوژی تطبیقی بکار گیری اصول و شاخص هایی است که در شناخت زندگی مردم در محلات مختلف شهری می‌تواند محققین را یاری دهد.

کیفیت مطالعه در اکولوژی تطبیقی ، تاکید روی تجزیه وتحلیل تکنیک های هیدرو گرافیکی ، اجتماعی –اقتصادی و اطلاعات مربوط به واحدهای مسکونی در یک محله دریک قطعه دریک منطقه شهری ومناطق داخلی شهرهاست. از طرفی اکولوژی تطبیقی دگرگونیهای عوامل وشرایط گوناگون محله ای وپایگاه های اجتماعی اقتصادی خانواده ها را در یک دوره زمانی مثلا 10ساله مورد مطالعه قرار می دهد. تاکید روی این اطلاعات براین امر استوار است که شاخص های مربوط می تواند مشخصات مناطق مسکونی را به عنوان حوزه های اجتماعی شهرها تعیین کند. شاخص های مربوط به منزلت اجتماعی وپایگاه اقتصادی خانواده ها باطبقه بندی نیروی کار به نسبت تخصصی و فنی ، مدیریت ، شاغلین کارهای دستی وبدنی ،سطح تصحیلات ، میزان درامد وبالاخره با ارزش مسکونی مشخص می گردد. خانواده ها با دارا بودن مشاغل تخصصی ، تصحیلات بیشتر ، درامد زیادتر ،زندگی در خانه های گران قیمت ومحلات کاملا سالم شهری را ترجیح می دهند.

از طرفی عوامل دیگری نیز در اکولوژی تطبیقی اساس کار قرار می گیرد که تفاوت های موجود میان خانواده ها را در محلات ومناطق مختلف شهری معلوم می دارد.

وقتی از اکولوژی تطبیقی سخن به میان می اید جغرافی دانان وجامعه شناسان بیش از همه متوجه شهر کلکته می شوند که از نظر محققین به عنوان ازمایشگاه اکولوژی اجتماعی شهر ها شناخته شده است وتا کنون ده ها محقق برجسته از اغلب ممالک دنیا در این شهر به تحقیق و بررسی پرداخته است وبه نتایجی در اکولوژی تطبیقی دست یافته اند. در اینجا منطقی خواهد بود که به پاره ای از این تحقیقات اشاره شود تا بتوان از اکولوژی تطبیقی و حوزه های اجتماعی شهر ها به ویژه در جهان سوم الگوهایی بدست داد.

مطالعات کومار بوز ،شاید تا کنون یکی از دقیق ترین تحقیقات اکولوژی تطبیقی از شهر کلکته باشد که تفاوت های قومی وفرهنگی را در ساخت اکولوژی شهر به خوبی نشان می دهد. این محقق تحقیقات خود را با نقشه های گوناگون شهری زینت داده است.

کومار بوز می گوید:شهر کلکته به عنوان یک صحنه مهم زندگی با در جریان عمده روبروست. یکی حاکمیت نهاد ها و سازمان های هند قدیم یعنی اجتماع کاست و میراث های گوناگون قومی و دیگری فشارها وارزش های متاثر از روند شهر نشینی که بیانگر انقلاب صنعتی در هند است.

محققین هندی به هنگام مطالعه اکولوژی تطبیقی از شهر ها روی عوامل زیر تاکید می کنند:

الف – رده بندی اجتماعی:

1-میزان سواد میان مردم منطقه یا محله 2– میزان سواد میان زنان منطقه ،محله 3 – میزان وابستگی مردم در طبقه بندی کاستی.

ب – شهرنشینی:

1- میزان کارگران در صنایع کارخانه ای 2– میزان جمعیت شاغل در فعالیت های تجاری 3– میزان جمعیت شاغل در بخش خدمات.

ج – بافت فیزیکی محله (شکوئی: 1369، 93-89)

اما پیشینه تحقیق در مورد پایان نامه ها ورساله ها مواردی این چنین مورد مطالعه قرارگرفته است:

درویشی در رساله دکترای خود تحت عنوان رشد شتابان شهر نشینی واسیب شناسی کالبدی واجتماعی شهر اردبیل با راهنمایی دکتر محمد تقی رهنمایی پرداخته است وبه این نتیجه رسیده است که همراه با روند تغییرات شهر اردبیل از لحاظ سلسله مراتب وتبدیل این شهر به مرکزیت استان باعث گسترش مهاجرت به این شهر شده و درنتیجه باعث افزایش جمعی از یک طرف وگسترش حاشیه نشینی از طرف دیگر شده است ومجموعه این عوامل به افزایش اسیب های اجتماعی در شهر اردبیل شده است. همچنین با مقایسه بافت مرکزی ، حاشیه نشینی ، بافت شهرک های شهر اردبیل اشاره نموده وبه این نتیجه رسیده است که با توجه به رشد نامتوازن شهراردبیل این بافت ها نیز رشدنامتوازنی نسبت به یکدیگر داشته اند که بافت حاشیه ای شهرک ها نسبت به بافت های مرکزی از رشد بی رویه ونامتناسبی برخوردار بوده اند. حقوقی در پایان نامه ای تحت عنوان بررسی تطبیقی بافت قدیم شهربروجرد با بافت جدید با راهنمایی ازیتا رجبی پرداخته است که هدف پژوهش خود را انجام مطالعات کالبدی وساختاری درهر دو بافت قدیم وجدید بوده ونهایتا با تجزیه وتحلیل یافته ها وبررسی معضلات ، نقاط قوت وضعف وتطبیق ان دو بافت یک شمای کلی از خصوصیات وجایگاه هر یک از این بافت ها در فضای شهری بروجرد ترسیم شده است. از دیگر اهداف مورد نظر پژوهش ایجاد هماهنگی وبرقراری ارتباط منطقی بین بافت قدیم وجدید از طریق اعمال الگوهای بهینه بافت قدیم در طراحی وبرنامه ریزی بافت های جدید شهری است. بیابانی مقدم کارشناس ارشد شهر سازی دانشگاه تهران در مقاله ای به عنوان مقایسه تطبیقی و تحلیل شاخص مسکن بافت قدیم شهر با سایر مناطق شهری نمونه موردی شهر بابل به این نتیجه رسیده است که روند رو به رشد مهاجرت از بافت های قدیمی به سایر نواحی شهر ها ودر نتیجه متروکه ویا تبدیل شدن به محله های ناامن موجبات فرسودگی ومشکلات ناشی از ان را برای بافت های قدیمی فراهم خواهد ساخت این در حالیست که جستجو در علت ها ودلایل ان از طریق مقایسه سطح کیفیت زندگی بین بافت قدیم با سایر نواحی شهر ها می تواند به برنامه ریزان در کند تر کردن روند فرسودگی ویا حتی جلوگیری از ان کمک کند در این مقاله به بررسی بافت قدیم شهر بابل ومقایسه ان با سایر نواحی این شهر از طریق استفاده از شاخص های مسکن به عنوان مجموعه از زیر شاخص های کیفیت زندگی پرداخت شده ونتایج بدست امده با استفاده ارزیابی فهرست معیار نشان می دهد که بافت جدید بهترین وپس از ان بافت قدیم وحاشیه ای به طور مساوی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند. بافت قدیم بابل نسبت به سایر نواحی شهر نه تنها ازشرایط نامناسبی برخوردار نیست بلکه در بسیاری از موارد بخصوص درشاخص های اقتصادی مسکن حتی وضعیت بهتری دارد.نویسنده معتقد است که همین امر یکی از دلایل اصلی عدم ترجیح ساکنان قدیمی بافت قدیم این شهر به ترک محل سکونت خود بوده وعاملی برای سر زندگی وحیات شهری در این محلات می باشد بدین معنی که شرایط وشاخص های مسکن در قیاس با سایر قسمت های شهر از جمله عوامل تاثیر گذار برتصمیم اهالی در ترک محل زندگی است.

1-7- موانع ومشکلات تحقیق

به طور کلی انجام پژوهش وتحقیق در کشور ما همواره با مشکلات متعددی روبرو بوده است. بخصوص اگر این تحقیق جزءتحقیقات دانشجویی باشد وبه سفارش نهاد یا سازمان خاص صورت نگیرد.مشکلات دو چندان می گردد. تحقیق حاضر از این قاعده مستثنی نیست.

مهمترین مشکلات پژوهشگر دراین مطالعه از اغاز تا به انجام به شرح زیر است:

• نبود تحقیقات ومقالات در مورد موضوع پژوهش
• نبود اطلاعات پایه در مورد شهر مورد نظر
• عدم همکاری یا همکاری اندک بعضی از نهاد ها وسازمان های ذیربط
• عدم تطبیق وهم پوشانی برخی ازامارواطلاعات در سازمان ها ونهاد های مختلف
• صرف هزینه ووقت قابل توجه پژوهشگر به جمع اوری مطالب مورد نیاز پژوهش به دلیل امار واطلاعات ناقص که توسط دستگاه های دولتی ارائه شده بود.
• نداشتن اطلاعات کافی در زمینه نقشه ها وطرح جامع شهر اردبیل
• ایجاد فاصله وشکاف بین دستگاه های اجرائی وموسسات اموزش عالی، که برخی دستگاه های اجرایی به دانشجویان به دیده تحققیر نگاه می کنند.
• جدید بودن موضوع پژوهش وکمتر به روش مقایسه ای درمورد شهر ها پژوهشی یا تحقیقی انجام گرفته است.

2-1-چگونگی شکلگیری شهرهادرجهان درباره شکل گیرین نخستین شهرها از جماعت روستائی اولیه نظریه های متفاوتی ارائه شده است که به دلیل کمبود دلایل قابل اثبات نمی توان هیچ کدام از انها را قطعی دانست. بنابراین بحث دراین مورد همچنان گشوده است. ژولین استوارد انسان شناس امریکایی بر ان است که نهاد های اجتماعی وروابط کارکردی انها بوده اند که هسته تغییر شهری را شکل داده اند هر جامعه ای بنا به نهادای اجتماعی خود نظامی به وجود اورد بدین ترتیب مراحل شکل گیری تمدن شهری را دردرجه اول درشکار وگرداوری در درجه دوم کشاورزی می داند.(فکوهی:1383،42)

کشاورزی کهاولین انقلاب فرهنگی انسان شمرده می شود درجریان تحول خود با پیشرفت تکنولوژی اولیه ،تحولات اجتماعی،مبانی ونظریه های جدید ی را برای پیدایش وتحول شهر ها امکان پذیر می سازد ودر حقیقت گذار فرهنگ روستایی ویکجانشینی به زندگی شهری ، مکانیزم ها وشالوده های اجتماعی ، اقتصادی وسیاسی جدید را طلب می کرد که مبنای شهر نشینی وفرهنگ شهری شکل بگیرد. در این جریانات پیدایش شهر به عنوان دومین انقلاب عظیم در فرهنگ انسان به صورت یک پدیده اجتماعی برجسته که موجب دگرکونی در روابط متقابل انسانها با طبیعت وبا یکدیگر است تحقق پیدا می‌کند. بدین ترتیب از مجموع تحولات وجریانات فوق می توان چهار نظریه را در پیدایش وتحولات شهری مورد توجه قرار داد که در تقدم وتاخر ودر دوره های مختلف تاریخی در مناطق مختلف ، سکونتگاه های شهری را موجب شده یا در تحولات انها موثر واقع شده است. این چهار نظریه عبارتند از:

- نظریه هیدرولیک و منابع طبیعی

- نظریه مازاد اقتصادی و بازار

- نظریه دولت – قدرت

- نظریه جهان بینی و تحولات اجتماعی(شکوئی1389: 141و145)

مسلما نخستین شهرها درنقاطی پدیدار شد که اب وهوای انها مساعد وزمین حاصل خیز برای کشت وزرع مناسب بود. چنان که فراورده های کشاورزی دران نقاط از غذای سکنه بیش تر شد وجمعی توانستند به مشاغل غیر زراعی بپردازد.(بهنام و راسخ:1353،414).

اما پیش از پیدایش مراکز شهری بزرگ با جمعیتی غیر کشاورز ، می بایست شرایط دیگری فراهم می امد. ایجاد مراکز شهری با بخش عمده ای از ساکنان غیر کشاورز ، در درجه نخست با عواملی هم چون تعداد وتراکم جمعیت در ان منطقه ارتباط داشته است وحاصلخیزی زمین وتکنولوژی را بایست از از عوامل درجه دوم به شمار اورد. نخستین شرط برای شهر نشینی اولیه جمعیت زیاد و متراکم تا حد معینی بوده است.(مجید زاده: 1367،39).

در هر حال به همراه پیشرفت دانش وفن انسان در امور زراعت ، بربازده کار افزوده شد ودر نتیجه برتعداد افرادی که می توانستند به کار ها ومشاغلی به غیر از زراعت بپردازند، افزوده گشت و پیشنه های متنوع بویژه صنایع دستی رشد کرد و ابزار های نوین اختراع شد که متقابلا سبب پیشرفت کشاورزی گردید.(سلطان زاده: 1365،32).

طبعا همراه با توسعه وپیشرفت تکنیک صنایع دستی و کارگاه هایی جهت تولید مصنوعات متنوع به وجود امد بعلاوه استفاده از منابع غیر کشاورزی ومنابع طبیعی دیگر (فلزات) عناصر و مواد تازه ای را در دسترس قرارداد. همه ی این تولیدات به تدریج مورد توجه گروه ها واقوام مختلف قرار گرفت. بدین طریق حیاتی نوین با ایجاد مراکز مبادلاتی وتجاری در این جوامع فراهم گردید و تفاوت هایی را با جوامع پیرامونی خود پیدا کرد وموجب تمایز مرکز تجمع مورد نظر از مراکز دیگر شد که اصطلاحا نام شهر را به خود گرفت. کانون های اولیه پیدایش شهر و شهر نشینی در تاریخ نگاری شهر های باستانی گاه از بعضی از شهر ها همچون«اریحا»، «چتل هیوک» به مثابه قدیمی ترین شهر های جهان نام برده شده است. اما واقعیت دران است که همزمانی بسیار زیادی در شکل گیری شهر ها درجهان وجود داشت که به دلیل طولانی بودن فرایند ،تبدیل نخستین اشکال اسکان یافتگی به شکل شهری ، پیچیدگی وشدت بیشتری نیز یافته است. بنابراین مطرح کردن قدیمی ترین شهر جهان اصولا نمی تواند چندان منطقی به نظر برسد.(فکوهی 1383، 45).

پیدایش زندگی شهری در مراکز متعددی صورت گرفته است و قدیمی ترین نمونه توسعه واقعی ان در بین النهرین ومصر به وجودامده وبه طرف شرق و غرب توسعه پیدا کرده است. ایجاد شهردراین نواحی توسط جوامع حکومت ها وافراد مختلف انجام شده است. ساختمان بعضی شهر ها را قدیسین پادشاهان ،امرا وخدایان نسبت می دهند. بطور کلی عوامل حکومتی و دولتهایی مانند سومر ،اکاد، اشور، بابل وایلام در پیدایش شهر ها نقش اساسی داشتند.وبا وجوداین دولت ها وحکومت های مختلف در ایران شکل گرفته است و ما بااین ها کاری نداریم و وبیشتر به بررسی روند شکل گیری شهرها وچگونگی افزایش جمعیت درشهر های ایران به صورت اجمالی از زمان قاجار به بعد مورد مطالعه قرار می دهیم.

2-1-1- بررسی روند و مراحل شهر نشینی دوره ی جدید در ایران

از زمان حکومت صفویه تا حکومت قاجاریه ،به تدریج جای پای کشور های استعمارگر در ایران باز شد. هر چند که در زمان حکومت صفویه به دلیل قدرت نظامی قوی شاه عباس،روابط با خارجیان هیچگونه ضرری را متوجه ایران نمی کرد. امادردوره قاجاریه ،به دلیل ضعف در اداره حکومت و همچنین به دلایلی چون سست شدن پایه های اقتصاد کشور ،عدم توجه به کشاورزی و صنایع داخلی و واگذار کردن امتیاز اتی به کشور های استعمارگری چون روسیه و انگلستان واخذ وام توسط سران قاجار از انان،کم کم روابط سالم زمان صفویه با کشور های غربی به رابطه کشور های قدرتمند و پیشرفته با یک کشور ضعیف و عقب مانده مبدل شد.

شهر نشینی نیز در دوره قاجار به تبع رکود اقتصادی و بحران های سیاسی و اجتماعی،دوران رکود خود را طی کرد. شهرها دارای موقعیت و وضعی نبود که بتوانند حتی بدون پذیرش مهاجرین روستائی رشد سریعی داشته باشند.روستائیان نیز به دلایل گوناگون بر روی زمین کشاورزی خود در روستا کار کرده و پای بند می شدند. هنوز سر ریز جمعیتی در روستا ها به دلیل عدم اشاعه بهداشت و افزایش نرخ مرگ ومیر به وجود نیامده بود. در شهر ها نیز انچه که بتوانند به عنوان قطب جاذب عمل کنندویا انچه که مانند کارخانجات صنعتی و یا امور ساختمانی و خدماتی بتوانند نیروی کار روستائی را به طرف خود بکشاند ، وجود نداشت. به عبارت دیگر اختلاف سطح زندگی ودرامد بین دو جامعه شهری و روستائی زیاد نبود. پس از روی کار امدن رضا خان فرایند شهر نشینی حرکت خود را به سوی یک رشد سریع و انفجاری شروع کرد. زمینه این کار از سال 1299تا سال 1340اماده شد. عوامل چندی نیز دردوره بعد به تسریع ان کمک کرد.

در این قسمت شهر نشینی دوره جدید در دو قسمت بررسی خواهد شد: قسمت اول شامل بررسی شهر نشینی بطئی است: یعنی از زمان روی کار امدن رضا خان تا سال 1340. قسمت دوم نیز بررسی شهر نشینی سریع است که سال1340شروع شده وتا به امروز ادامه یافته است. در هر قسمت سعی شده تا ابتدابه دگرگونی ها وتحولات سیاسی ، اقتصادی واجتماعی کشور اشاره ای شود سپس بازتاب این تحولات در شهرنشینی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. نکته قابل ذکراینکه در مورد شبکه شهری ،تغییر عملکرد شهرها، خصوصیات شهر سازی ان است.(مشهدیزاده دهقانی،1389، 45-46)

2-1-2-شهر نشینی بطئی ،ازسال 1299-1340

دوره 41ساله شهر نشینی بطئی را می توان در دو قسمت یررسی کرد: اول ازسال1299-1320(یعنی شروع جنگ جهانی دوم و ورود متفقین به ایران)ودوم از سال 1320-1340.

2-1-2-1- شهر نشینی از سال 1299-1320

از اغاز این دوره به سبب خواسته های استعماری – که عوامل موثری در کودتای 1299وروی کار امدن رضاخان بود – شکل و شیوه ی استعمار تغییر پذیرفت. استعمار نوین دیگر تسلط ونفوذ نظامی برکشور های جهان سوم را راهی کهنه می دانست. چرا که این روش از یک سو با بیداری ملل تحت استعمار کاربردی نداشت. از سوی دیگر نیز پیشرفت صنعت وتقاضاهایی که برای چرخاندن چرخ عظیم ان در غرب متوجه منابع و معادن کشور های عقب نگه داشته شده بود، راهی تازه را طلب می کرد. این راه عبارت بود از سرمایه گذاری در کشور های جهان سومی مانند ایران ،رواج وتوسعه الگوی سرمایه داری در این کشور ها برای غارت منابع ان ها و ایجاد بازار مصرفی برای فروش تولیداتشان. تجویز الگوی سرمایه داری در کشور هایی که درخشش صنعت و پیشرفت اقتصادی غرب چشمانشان را خیره کرده بود،با انچه که کسانی مانند امیر کبیر خواستارش بودند مغایرت داشت ،اما صورت گرفت.

اقتصاد ایران پس از جنگ- که خود یک عامل بی ثباتی محسوب می شد تا اندازه ای یکپارچگی خود را به دست اورد. اقتدار دولت مرکزی از اغاز این دوره گسترش یافت. تحولات اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی چندی در ایران صورت گرفت که به دنبال شروع روند مدرنیزاسیون به طور رسمی از سال 1305 که قدرت رضا شاه تحکیم یافت ، با سرمایه گذاری بیشتر در امور زیر ساختی و بخش های دیگر ادامه پیدا کرد. امنیت در جاده ها برقرار شده و راه زنی از میان برداشته شد. به دنبال ایجاد راه های ارتباطی زیادی که اکثرا بین شهر های کوچک و بزرگ ایجاد شد و همچنین افزایش ورود وسایل نقلیه موتوری ، تهسیلاتی در رفت و امد و حمل و نقل کالا ، تسریع ان وکاهش هزینه ها فراهم امد.در همین سال ساختمان راه اهن دولتی ایران به عنوان یک سرمایه گذاری زر ساختی دیگر از بندر شاه در شمال تا اهواز شروع شده و 11سال بعد ،یعنی سال1317 به پایان رسید. اقداماتی نیز در زمینه ارتباطات مانند پست ،تلفن و تلگراف هر چند به صورتی محدود صورت گرفت.(همان منبع،صص،47-46 )

در این زمان بانک های متعددی برای به جریان انداختن اندوخته های مردم وتامین اعتبار برای خریدکالا های وارداتی تاسیس گردید ، مانند بانک ایران وروس ، بانک سپه ، بانک رهنی و بانک کشاورزی.(خلیلی عراقی ،1366 ، 8).

صنایع جدیدی نیز در این دوره پایه گذاری شده وبه وجود امدند. چنانکه درفاصله سالهای1311-1320، دولت 200 کارخانه (مجموعه با50تا60 هزار کارگر ) ایجاد کرد. واردات ماشین الات - که شاخص صنعتی شدن در این دوره است – درسال1317 ، 33درصد کل واردات ایران را تشکیل میداد.... سهم صنایع در تولید ناخالص کشور از 8/9 درصد درسال 1316به 4/18 درصد درسال 1320رسید.(حسامیان ،1388 ،28). برای حفظ امنیت مورد نیاز سیستم سرمایه داری ، احتیاج به دستگاه اداری و نظامی گسترده ای بود. به همین منظور اعتبار وزارت جنگ در بودجه عمومی دولت از112 میلیون ریال درسال 1307 به 215 میلیون ریال درسال1312 رسید این مقدار رقمی بین 40تا 42درصد را طی این سالها در بودجه عمومی دولت اشتغال کرد.(کاتوزیان ،1366، 160- 161).

درکنار تخصیص بودجه های کلان به امور نظامی ، بودجه های دیگری نیز که به ظاهر صرف امور دیگری مانند راه سازی می شد ، درباطن بنا بر اهداف نظامی مصرف شد. به دنبال توجه به امور نظامی،ادارات و وزارتخانه ها وسازمان هایی نیز برای تمرکز امور اداری و درکنترل گرفتن انها تاسیس شد. در این میان صنعت وکشاورزی عناوینی هستندکه کمترین توجه ات رادر تخصیص بودجه های دولت نسبت به خود داشتند.

انچه که مقداری از نیاز مالی دولت را از یک طرف تامین می کرد و از طرف دیگر ایران را به لحاظ قرار گرفتن در طرح تقسیم بین المللی کار به سوی تک محصولی شدن سوق می داد، نفت بود. سهم درامد نفت از کل صادرات کشور ، از 5/ 15 درصد درسال1303 به 3/ 58 درصد در سال1319(به لحاظ وزن) و از 4 / 94 درصد به97 درصد (به لحاظ ارزش ) در همین مدت افزایش یافت. در حالی که بدون در نظر گرفتن در امد نفتی ،تراز بازرگانی خارجی به جز یکی دو سال ، پیوسته منفی بود. (رزاقی ،1367،23).

بنابراین انچه که دربالا تحت عنوان تحولات اجتماعی و اقتصادی در ایران امد ، جز وابستگی چیز دیگری نبود. چرا که صنایعی که شکل گرفتند ، مصرفی بودند نه پایه ای.مصرف مقدار زیادی از بودجه کشور در امور نظامی نیز نتیجه ای جز رکود و عقب افتادگی در سایر بخشها به دنبال نداشت. افزایش درامد نفت نشان از رکود کشاورزی و صنایع دستی و از دست رفتن نقش انها در صادرات غیر نفتی داشت. بدین ترتیب اقتصاد کشور هر چند اهسته اما عمیق به سوی وابستگی پیش رفت و انچه که با عنوان مدرنیزاسیون برسر زبان ها انداخته شده بود ،شروع به گسترش کرد. اما ایا جز عنوان شبه مدرنیسم ،عنوان دیگری به ان می توان داد؟

به هر حال در این دوره برنقش اداری وتجاری شهرها افزوده شد. چرا که هم تمرکز امور کشوری در شهرها سبب توسعه ان ها شده بود و هم امکان مبادله کالاهای داخلی و خارجی موجبات رونق انها را فراهم می اورد. علاوه بران انچه که به جمعیت شهر ها افزوده شد ، ناشی از رشد ارام و طبیعی خود جمعیت شهر ها وبعضا به سبب مهاجرت افراد از شهر های کوچک به شهر های بزرگ بود. در این دوره شهر ها هنوز به عنوان قطب های تمرکز مازاد روستایی عمل کرده ودر کنار ان کالاهای خارجی را وارد وبه فروش می رساندند. روابط شهر و روستا هنوز باقی و استوار بود و کشاورزی هنوز نقش اصلی را در حیات کشور بازی می کرد. چرا که کالاهای صادراتی کشاورزی می توانست تامین کننده بودجه برنامه های اقتصادی واجتماعی باشد که دراین دوره باید اجرا شوند.این حفظ قدرت کشاورزی تا زمانی که روستا از تحولات موجود برکنار می ماند ، ادامه داشت. ولی روستا ها نیز باید اماده می شدند تا به دنبال بساط تجارت خارجی وافزایش واردات کالا های مصرفی ، به صورت بازار مصرفی برای کالا های مذکور در ایند.

2-1-2-2- شهر نشینی ازسال1320-1340

در این دوره به دلیل وقوع جنگ دوم جهانی امکان صدور مواد خام کشاورزی ایران از بین رفته و بنابرخواست سیاست های استعماری رضا خان از مقام خود برکنار شد. این عوامل بر اوضاع اقتصادی و اجتماعی ایران و به ویژه برامر کشاورزی و زندگی روستائیان تاثیر بسزایی داشت. صادر نشدن محصولات کشاورزی، هم از رونق شهر کاست و هم کسب و کار ان دسته از روستائیانی را که به تولید این محصولات مشغول بودند مختل کرد. به علاوه مالکین روستا ها وکسانی که به اصطلاح تامین کننده امنیت و قدرت مالی برای گردش چرخ کشاورزی بودند ، با به هم خوردن اوضاع کشور و عدم امنیت جانی در پی اشغال نظامی ، پراکنده ومتواری شدند.

همچنین درپی اشغال کشور توسط متفقین ، برنامه های راه سازی و عمران شهر ها دچار اختلال شده و درکل رشد اقتصادی کشورمتوقف شد. بنابراین در روند مدرنیزاسیونی که با اغاز حکومت رضا شاه پایه گذاری شده بود ،وقفه پیش امد. این وقفه تا کودتای 28 مرداد سال 1332 ادامه داشت. قبل از کودتا ،در دوره نخست وزیری مصدق برروی کشاورزی تکیه بسیاری شد این توجه بیشتر به دلیل اوضاع بد اقتصادی بود که در پی قطع فروش نفت و تحریم های خارجی به وجود امده بود. ذخایر طلای کشور نیز به دنبال ورود متفقین به ایران افزایش یافته و درکل اقتصاد ایران توانست با تکیه برمنابع مالی که داشت و همچنین تولیدات کشاورزی روی پای خود بایستد.اما خواستها وسیاست های استعماری چیز دیگری بود که با کودتای 28 مرداد بر ایران تحمیل شد.