بررسی علل و زمینه های گرایش به تشیع در دوران آغازین صفویWORD
چکیده
پس از سقوط دولت ساسانی و تغییر دین مردم ایران از زرتشتی به اسلام ، نگرش‌های مختلفی از سوی مردم کشور مغلوب نسبت به مذاهب و گرایش‌های مختلف موجود در این دین پدیدار گردید. در مجموع مذهب تشیع با توجه به دید بازترنسبت به جامعه ، قبول نمودن بسیاری از آداب و سنن باستانی جامعه ایرانی و شباهت داشتن بسیاری از عقاید موجود در این مذهب با دین زرتشت از اقبال بیشتری برخوردار شده و بدین ترتیب به مرور قسمت بزرگی از جامعه ایرانی را دربر گرفت.
در اوایل قرن دهم هجری قمری خاندان صفوی با تکیه بر این مذهب اقدام به تشکیل اولین دولت ملی در ایران نموده و به تقابل با دو حکومت سنی مذهب در دوسوی خود ( عثمانی و ازبک ) پرداختند. صفویان از آنجا که خود را فرستاده از طرف خداوند می دانستند برای رسیدن به مقصود خودتلاش کردند. گروهی از علما نیز که با به وجود آمدن این دولت بارقه امیدی برای رسیدن به مقصود و تثبیت موقعیت شیعه در ایران مشروعیتی که حکومت تنها به برکت آن می توانست پابرجا باشد ، به یاری این حکومت پرداختند ، صفویان نیز تنها براساس برداشت خود از دین و مذهب عمل نمودند. آنان با بهره گرفتن از تجربیات فراوانی که توسط نهضت‌های شیعی قبل فراهم گردیده بود توانستند به راحتی به اهداف خود دست یابند.
این دولت در راستای مقابله با دشمنان داخلی و خارجی خود و ایجاد انسجام در میان ایرانیان از تشیع به عنوان یکی از عوامل تقویت کننده ملیت ایرانی بهره برد ، تشیعی که به اعتقاد بسیاری مختص حکومت صفوی بود که با آمیزه‌های واقعی شیعیان نیز در تضاد بوده است. این عمل در مناطقی از کشور شکاف‌های نسبتا خطرناکی ناشی از ترکیب مذهب و قومیت در جامعه‌ای که با هم در تضاد شدید بودند در پی داشت.
کلید واژه :
تشیع ، تسنن ، ملت ، ایران ، مشروعیت ، حکومت ، صفویان ، شاه اسماعیل اول ، شاه طهماسب اول هویت ملی ، علما.
فهرست
.. بیان مساله :.
فصل دوم : معرفی و نقد منابع و مآخذ.
فصل دوم : سیر گرایش به تشیع قبل از دوران صفوی..
فصل اول : تاریخچه پیدایش شیعه..
1 ) آراء مورخین در پیدایش تشیع..
فصل دوم : تعامل تشیع و مذاهب دیگر.
1 ) وحدت گرایی اسلامی در اندیشه شیعه..
3 ) شیعه اسماعیلیه و انشعابات آن :.
فصل سوم: تشیع تا پایان دوران آغازین صفوی..
فصل اول : مذهب در دوره تیموریان..
1. نگاهی به اوضاع شیعه در ایران قبل از صفویه :.
فصل دوم : پادشاهان دوره آغازین صفوی..
1 ) شاه اسماعیل اول مؤسس سلسله صفویه :.
3 ) نقش پادشاهان صفوی در گسترش گرایش مردم به مذهب شیعه :
فصل سوم : علمای دوره آغازین صفوی..
2 ) تلاش برای ترجمه متون دینی به فارسی :.
3) کنش ها و واکنش های مردمی....
فصل چهارم : نگاهی به نتایج نهضت های مذهبی شیعه در دوره آغازین صفوی
بخش اول : بیان مفاهیم
فصل اول : مقدمه
بیان مساله :
در یک بررسی اجمالی از دین اسلام می توان به این نکته به صورت بسیار جدی اشاره کرد که نوع برداشت‌های افراد در این دین در بسیاری از وجوه با هم تفاوت و حتی متعارض میباشد. یکی از مهمترین کانون‌های تعارض در بین پیروان این دین ، نوع نگاه به رابطه بین حکومت و سیاست میباشد. گروهی از این افراد معتقدند که دین تنها باید به خود محدود بوده و با سیاست هیچ ارتباطی نداشته باشد. چون هر پرچمی که قبل از حکومت امام زمان ( عج ) برافراشته گردد محکوم به شکست است[1]. برخلاف این نظر گروهی دیگر از مسلمانان بر این اعتقادند که دین بدون سیاست هیچ گونه ارزشی نداشته و سیاست نیز بدون دین راه بجایی نخواهد داشت.[2]
هر حکومتی در هنگام تشکیل به دنبال نوعی از مشروعیت می‌گردد که فلسفه وجودی حضور خود را درمنطقه توجیه نماید. پس از رسیدن به این مقصود در جهت حفاظت از خود در مقابل دشمنان داخلی و خارجی ایده و اندیشه‌ای را طلب کرده که با بسط آن آینده خود را بیمه نموده و با طیب خاطر به فعالیت خود ادامه دهد.
این چنین حکومتی بایستی از چنان زیرساخت‌هایی برخوردار باشد که تا مدت‌ها به فعالیت خود ادامه دهد ( مانند مشروعیت مردمی ، وحدت در هیات حاکمه و ... ). شناخت چنین زیر ساخت‌هایی و چگونگی رسیدن به آن توسط یک حکومت امری است که مورد توجه تمام حکومت‌های بعد قرار گرفته تا از آن در جهت نیل به اهداف خود استفاده نمایند. مذهب تشیع نیز به عنوان یک زیر ساخت در پابرجا نگهداشتن حکومت صفویان عمل کرده است. صفویان با روش‌های مختلف مردم را به این مذهب دعوت کرده و از این طریق فلسفه وجودی خود را مهیا نموده‌اند. از سوی دیگر به علت وجود دو دشمن قدرتمند در دوسوی کشور- عثمانی و ازبک - لزوم استفاده از قدرتی عظیم در داخل بر آنها روشن گردید که با ترکیب مذهب تشیع و تعصب ایرانی سعی در نیل به این مقصود داشتند که موفق بودن یا نبودن آنان در این تصمیم امری است که در این تحقیق سعی می شود به آن پاسخی مناسب داده شود.
بر اساس نگرشی دیگر به نظر می‌رسد که تا قبل از تشکیل چنین حکومتی شیعیان نسبت به عناصر غیر ایرانی و سنی نگرش منفی نشان می‌دادند که حاضر به پذیرش همچنین دولتی شده و با خون خود در موارد مختلف از آن حفاظت نمودند. این فرضیه نیز بایستی با کنکاش فراوان مورد نقد و بررسی قرار گرفته و در پایان تحقیق به آن پاسخ جامعی داده شود.
بدون شک در تشکیل هر حکومت عوامل و بسترهایی بوده است که یکی از این عوامل در تشکیل حکومت صفوی را می توان نهضت‌های شیعی زمان تیموریان و قبل از آن دانست ، این مفروض در قسمت‌هایی از تحقیق به عنوان زمینه‌های تشکیل حکومت صفوی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
اهداف تحقیق :
ـ شناسایی وضعیت مذاهب و نهضت‌های مذهبی قبل از دوران صفویه و پس از تشکیل آن.
ـ شناسایی نقش مذهب شیعه در شکل گیری حکومت صفوی.
ـ بدست آوردن رابطه مذهب و هویت ملی در آن عصر.
سؤالات تحقیق :
اگر قبول نمائیم که غالب جغرافیای ارضی و انسانی جامعه ایرانی در قبل از روی کار آمدن حکومت صفویه با گرایش اهل سنت شکل گرفتهاست، (با این پیش فرض) سوال اصلی این پژوهش چنین میباشد
چگونه در زمان صفویه ایرانیان به تشیع گرایش یافتند ؟
سؤالات فرعی تحقیق عبارتند از :
1 . تشیع در دوران آغازین صفوی چه نقشی را در هویت ملی بر عهده داشت ؟
2 . عکس العمل مردم ایران به حاکمیت طولانی عناصر غیر ایرانی و سنی ؟
3 . چه جنبش هایی زمینه استقرار دولت شیعی در ایران را فراهم کرد ؟
فرضیات تحقیق :
فرضیه اصلی تحقیق :
بسترهای پیدایش و گسترش تشیع در زمان قبل از صفویان با وامداری تسنن نسبت به تصوف شیعی افزایش یافت که با آمدن صفویان زمینه‌های بروز آزادانه آن شکل گرفت ، هرچند که عوامل فرعی دیگری چون تصوف شاه اسماعیل نیز در این میان نقش داشته است.
فرضیات فرعی :
1 . نقش تشیع در ایران دوره آغازین صفوی بمثابه هویت ملی.
2 . واکنش ایران به حاکمیت طولانی عناصر غیر ایرانی و سنی.
3 . جنبش‌های مردمی شیعه در ایران زمینه استقرار دولت شیعی در ایران را فراهم کرد.
فصل دوم : معرفی و نقد منابع و مآخذ
منابع ایرانی :
عالم آرای صفوی :
کتابی که با عنوان عالم آرای صفوی نگارش گردیده دارای عنوان و نویسنده مشخصی نمی باشد زیرا در نسخه‌های مختلف این کتاب با نام های مختلفی چون عالم آرا ، عالم آرای صفویه و عالم آرای شاه اسماعیل ضبط شده و مصحح کتاب ، بنابر استدلالاتی ـ نه چندان استوار و روشن ـ از جمله ضبط قدیمیترین نسخه آن را به این نام منتشر کرده و درنتیجه به همین نام شهرت یافته است.
دراین کتاب هرچند اشاراتی درباره سلسله نسب شاه اسماعیل از شیخ صفی ، خوانین ترکستان سلاطین تیموری و عثمانی آمده ، لیکن قسمت اعظم آن درباره روی کارآمدن شاه اسماعیل و شرح دلاوری‌ها و فتوحات اوست ، اما نه به صورت دقیق تاریخی بلکه بیشتر به شیوه داستانسرایی و قصه گویی با عبارات عامیانه و مطالبی کم و بیش مغلوط و ناشی از اشتباه در مسائل تاریخی. به نظر می‌رسد که این کتاب نسخه نقالی بوده و براساس تاریخ خاندان شیخ صفی که به حدس درست مصحح کتاب یکی از عوام شیعه با شاخ و برگ‌های فراوان و لاف و گزاف‌های یک ارادتمند معتقد و دوستدار ولی کم اطلاع و کم سواد آن را فراهم آورده و این احتمال وجود دارد که کتاب به قصد نقالی و قصه گویی در قهوه خانه تهیه شده باشد. از نام مؤلف و نویسنده نسخه اطلاعی در دست نیست ، لیکن مشخص می باشد که کتاب در سال 1086 ـ سال دهم سلطنت شاه سلیمان و در آغاز پنجاه سال پایانی سلسله صفویه ـ تالیف شده است.
احسن التواریخ :
احسن التواریخ تالیف حسن بیگ روملو ، ظاهرا کتابی در تاریخ عمومی در دوازده جلد بوده ، لیکن با آنکه مؤلف خود به مجلدات قبل اشاره کرده ، تاکنون جز دو جلد واپسین یعنی جلد های یازدهم و دوازدهم ، در هیچ یک از کتابخانه‌های موجود در داخل و خارج از کشور ، نشانی از ده جلد دیگر به دست نیامده است.
جلدهای موجود تاریخ ارزنده‌ای بر اساس وقایع سال به سال حوادث تاریخی ایران و کشورهای هند و عثمانی ، همراه با شرح حال دانشمندان ، بزرگان ، شاعران ، وزیران و سال وفات ایشان می باشد. جلد یازدهم از سال 807 یعنی آغاز سلطنت شاهرخ پسر تیمور ، آغاز شده و تا طلوع دولت قراقویونلو وآق قویونلو و ذکر پادشاهان این دو سلسله ترکمان ادامه دارد. جلد بعد از آغاز روی کار آمدن صفویه و با ذکر پادشاهی سلاطین اولیه تا آغاز سلطنت شاه محمد خدابنده ادامه دارد. به نظر می‌رسد که مؤلف
[1] جعفریان ، رسول ، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست ، جلد 1 ، قم : پژوهشکده حوزه و دانشگاه ، 1379 ، ص 178.
[2] امام خمینی ، ولایت فقیه ، تهران : امیر ، بی تا ، ص ص 18 ـ 9.
