بررسی تاریخ تشیع فراهان از آغاز تا استقرار دولت صفویه93

چکیده

 بررسی تاریخ تشیع فراهان از آغاز تا استقرار دولت صفویه

 سرزمین فراهان، منطقه وسیعی در استان مرکزی است. یکی از رویدادهای مهم و قابل بررسی منطقه فراهان پیشینه مذهبی آن است. سیر ورود و گسترش مذهب تشیع در فراهان از آن جهت مهم است که با تمام جوانب زندگی فردی و اجتماعی و سیاسی و اقتصادی مردم منطقه در ارتباط است و به همین جهت در این تحقیق به تشیع منطقه پرداخته خواهد شد.

با بررسی عوامل اصلی ورود تشیع به منطقه می توان به عوامل چندی هم چون همجواری با قم که یکی از اولین کانون های تشیع ایران است و موقعیت جغرافیای منطقه به عنوان گذرگاه ارتباطی بین همدان و اصفهان و قم و عوامل فرهنگی و اجتماعی موثر در آمادگی ذهنی مردم که زمینه نفوذ این مذهب را مهیا می کرد، اشاره کرد.

تداوم تشیع در فراهان تا دوره صفویه که تشیع در ایران رسمی می شود با فراز و فرود هایی همراه است که علت ان را باید در نوع دیدگاه حاکمان منطقه به این مذهب، سیر مهاجرت علویان به این سرزمین و تبادلات فرهنگی بین فراهان با نواحی همسایه مثل قم و کرج ابودلف، جستجو کرد.

هدف این تحقیق نیز ان است که به بررسی هر کدام از عوامل مذکور و میزان تاثیر آنها بر تحولات مذهبی منطقه بپردازد تا عوامل موثر در تشیع منطقه را مشخص کند.

کلمات کلیدی : تشیع، فراهان، فرهنگ، مذهب

  کلیات تحقیق

ارزش و اهمیت تحقیق (اهداف و ضرورت تحقیق)

فراهان از مناطق باستانی استان مرکزی است که از گذشته تاکنون دارای سابقه درخشان در تاریخ ایران است. وجود بزرگانی چون امیرکبیر و قائم‌مقام فراهانی و ... نشان از این اهمیت در تاریخ است. از گذشته نیز نام فراهان به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین مکان‌ها، در ایران باستان ریشه دارد و نشان از وجود تمدنی دیرینه در این سرزمین است. یکی از موارد مهم این برتری، تشیع فراهان است که از گذشته‌ای دور این منطقه به تشیع معروف بوده و همواره در تاریخ، نام آن جزء سرزمین‌های شیعه به شمار می‌آمده است.

بررسی تشیع منطقه می‌توانست از موضوعات اساسی و مهم در تاریخ فراهان باشد و با توجه به این‌که تحقیق کامل و جامعی در این زمینه صورت نگرفته بود، ضرورت آن بیشتر احساس می‌شد. به همین دلیل این‌جانب بر آن شدم تا با کمک خداوند و در حد مقدور و با توجه به منابع موجود در خصوص تشیع منطقه تحقیق کنم و نتیجه آن را به‌صورت یک مجموعه ارائه دهم.

بحث و بررسى در موضوع تاریخ تشیّع شهرها ازآن‌رو ضرورى است که پیشینۀ مذهبى مردم این مرزوبوم و به‌خصوص رفتارهاى اجتماعى برخاسته از مذهب را نشان مى‌دهد و مى‌تواند در شناخت علل برخى رویدادها در نسل‌هاى بعدى، به مورخ و جامعه‌شناس یارى رساند. باآنکه نفس آشنایى با تاریخچۀ مناطق و بررسى تواریخ محلی ارزشمند است، معرفى شخصیت‌هاى تاریخى، که بسا در لابه‌لاى کتاب‌هاى قدیم گمنام مانده‌اند و همچنین آشنایى دقیق‌تر و علمى با آثار برجای‌مانده از آن دوره‌ها، بر ضرورت چنین مباحثى مى‌افزاید.

 طرح مسئله

تشیع فراهان از دیرباز موردتوجه و اشاره منابع مختلف تاریخی قرار داشته است، ولی فقدان وجود یک اثر مستقل دراین‌باره، بنده را بر آن داشت تا به بررسی مستقل این موضوع بپردازم. مسئله اصلی این تحقیق بررسی ورود تشیع به منطقه فراهان است. در همین راستا سؤال تحقیق این‌گونه مطرح شد.

سوال اصلی

ورود و گسترش تشیع به منطقه فراهان چگونه صورت پذیرفته است؟

البته این موضوع در محدوده زمانی تا سال 905 هجری قمری، یعنی از ورود مذهب تشیع به ایران و منطقه جبال تا آغاز دوره سلطنت صفویان که مذهب شیعه در ایران رسمی شد را شامل می‌شود.

سؤالات فرعی

1- دلایل و زمینه‌های ورود و گسترش تشیع به منطقه فراهان چیست؟

2- مهم‌ترین چالش‌ها و موانع ورود تشیع در فراهان چه بود؟

3- رشد و گسترش تشیع در فراهان چه فراز و نشیب‌هایی را طی کرد؟

4-رشد و گسترش تشیع چه اثرات و پیامدهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بر فراهان داشت؟

فرضیات تحقیق

فرضیات اصلی تحقیق این است که عوامل مهم و مؤثر در تشیع منطقه فراهان، رواج تشیع در قم و نزدیکی آن به منطقه، عبور علویان مهاجر از این ناحیه و توجه مردم منطقه به اندیشه های ضد استبدادی و تلاش برای مقابله با ظالم تشیع است. فرضیه رقیب تحقیق نیز می‌تواند وجود عقاید شیعی از همان ابتدای ورود تشیع به ایران باشد.

ادبیات تحقیق

با توجه به موضوع مدنظر در این تحقیق که بررسی ورود تشیع به منطقه فراهان است و با توجه به جست‌وجوهایی که در منابع مختلف کتابخانه‌ای و رقمی انجام شد، رساله یا کتابی تحت عنوان تشیع فراهان یافت نشد ولی رساله‌ها و کتاب‌هایی در خصوص جغرافیای تاریخی منطقه فراهان وجود دارد. به‌طورکلی تعدادی کتاب، پایان‌نامه و مقاله در خصوص فراهان انتشاریافته است، ولی هیچ‌یک به صورت دقیق و تخصصی به تشیع فراهان نپرداخته است. البته ناگفته نماند که این عدم توجه به تشیع فراهان به دلیل موضوع رساله ها و کتاب ها است که هدف اصلی انها در واقع چنین موضوعی نیست. در ادامه به معرفی چند نمونه می‌پردازیم.

کتابی از آقای سیفی تحت عنوان «سیرى کوتاه در جغرافیاى تاریخى تفرش و آشتیان»،در حوزۀ تاریخ محلى منطقه تفرش، آشتیان و فراهان که به‌طور غیرمستقیم اطلاعات محدودی دربارۀ تحولات تشیع امامیه در فراهان ارائه مى‌دهد. ولی به صورت دقیقی به جغرافیای تاریخی تفرش اشاره کرده است.کتاب «فراهان‌نامه» اثر آقای رضا مرادی غیاث آبادی که بیشتر به مطالعات مردم شناختی و گویش‌های رایج فراهان پرداخته است و در مورد تشیع منطقه اطلاعاتی نمی‌دهد. همچنین کتاب‌هایی از آقای مصطفی زمانی نیا به چاپ رسیده است که بیشتر نگاهی تاریخ توصیفی گونه داشته. گویا هدف نویسنده بیشتر بیان حوادث مختلف تاریخی بوده که با منطقه ارتباط دارد و منحصراً از تشیع فراهان در ادوار مختلف حرفی به میان نمی‌اید. در مورد پایان‌نامه‌های انجام‌شده اولین مدرک، مربوط به رساله پایان‌نامه آقای علیرضا سلطانی سرابی است که موضوع آن ویژگی‌های جغرافیایی (طبیعی، تاریخی، اجتماعی، اقتصادی) بخش فراهان است. با توجه به مشاهده این رساله در آن مطالب کامل و جامعی در مورد مذهب و دین منطقه بیان‌نشده بود و بیشتر شرایط حال جامعه فراهان در دوران صفویه و قاجاریه مدنظر قرار داشته است. در این رساله محقق سعی کرده به بررسی زمانی حوادث در بستر مکان بپردازد و بیشتر دستاوردهای این رساله در خصوص بعد از تشکیل دولت صفویه در ایران است.

رساله بعدی که شباهت کلی به این بحث دارد، مربوط به خانم الهام فهیم بود که با موضوع جغرافیای تاریخی فراهان به بررسی منطقه پرداخته بود ولی با توجه به منابع استفاده‌شده اطلاعات دقیقی از وضعیت مذهبی نمی‌دهد در این اثر نیز همانند نوشته پیشین مطالب تکراری جغرافیای تاریخی بررسی‌شده که بیشتر توصیفی بوده و تحلیلی در آن به کار نرفته است و بیشتر کلیات تاریخی منطقه بررسی‌شده است ولی اطلاعات مناسبی در خصوص جغرافیای تاریخی می دهد که بنده نیز از برخی اطلاعات آن در این پژوهش استفاده کرده ام.

در ساله دیگری که به لحاظ موضوعی شباهت زیادی به موضوع این رساله داشت پایان‌نامه آقای مسعود هرورانی بود که در این رساله نیز به جغرافیای تاریخی فراهان و آشتیان پرداخته‌شده است ولی با توجه به مطالبی که در آن بیان‌شده و نویسنده خود، آنها را بررسی کرده، مطالب متفرق و اندکی در خصوص ویژگی‌های دینی و مذهبی و بررسی علمی این موضوع بیان‌شده و مانند سایر رساله ها به جغرافیای تاریخی دوره های جدیدتر فراهان بیشتر دقد شده که این موجب غفلت از تاریخ دوره های کهن تر منطقه شده است.

در خصوص مقالات منتشره در مورد فراهان از استاد ابراهیم دهگان در خصوص بنای تاریخی قلعه فردقان، یکی از روستاهای قسمت شمالی فراهان کنونی مقاله‌ای چاپ‌شده است. در مورد شهر زلف آباد فراهان نیز آقای اسماعیل شراهی مقاله‌ای منتشر کرده که در آن کلیه سفال‌های مکشوفه از محوطه باستانی زلف آباد موردبررسی قرارگرفته است. این مقاله بیشتر با دید باستان‌شناسی بوده و توضیح کامل و دقیقی در خصوص تشیع منطقه وجود ندارد. در پایان باید به این نکته اشاره‌کنم که فراهان از سابقه تاریخی بسیار و پرفرازونشیبی برخوردار است که جای انجام تحقیقات و پژوهش‌های زیادی دارد و این امر باید بیشتر موردتوجه محققین این حوضه قرار گیرد.

اهداف

هدف کوتاه‌مدت این پژوهش، ارائه اطلاعات دقیقی در خصوص سیر تشیع منطقه فراهان و علل و نتایج رواج این مذهب در منطقه و تأثیرات آن است. هدف بند مدت و نهایی این تحقیق ترغیب سایر محققین و اندیشمندان برای بررسی‌های دقیق‌تر موضوع تشیع در فراهان است تا به چارچوبی دقیق و معتبر درباره تشیع فراهان رسید.

روش تحقیق

روش تحقیق اصلی این پژوهش بر اساس آنچه در عنوان آن آمده است و با توجه به قدیمی بودن موضوع، کتابخانه‌ای است و بر اساس جستجو در منابع و کتب قدیمی پیش می‌رود ولی با پیشرفت در بحث به منابع باستان‌شناسی موجود نیز توجه شده و حتی در برخی از موضوعات از روش‌های میدانی نیز استفاده کرده‌ایم.

در کل می‌توان گفت اولویت اصلی با منابع مکتوب و منابع دست‌اول است و در مراحل بعدی به شواهد قابل‌مشاهده هم توجه شده است و در پایان سعی شده با در نظر داشتن یک روش ترکیبی نتیجه‌گیری شود.

در برخی از مراحل کار بر اساس نوع اطلاعات جمع‌آوری‌شده از روش‌های تحلیلی هم کمک گرفته‌ایم و درمجموع روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است.

محدوده زمانی و مکانی

این پژوهش زمینه‌های ورود و گسترش تشیع به منطقه فراهان از مناطق تاریخی ایران را بررسی می‌کند. این منطقه درگذشته بزرگ‌تر از اندازه کنونی بوده و علاوه بر فراهان، محدوده‌هایی از ساروق و اراک را نیز شامل می‌شده است.

فراهان تاریخی محلی است در نزدیکی همدان (قزوینی،1373: 500) که در آن نمکزاری به مسافت چهار فرسنگ در چهار فرسنگ وجود داشته است، (قزوینی،1373: 500) این منطقه با کویر میقان امروزی برابر است. این منطقه درگذشته با وره (نزدیک آشتیان) و طبرس (تفرش) همسایه بوده (یعقوبی، 2536: 49) و روستای باستانی فردجان (فردقان) نیز مرز شمالی منطقه بوده است. (ابن فقیه، 1349: 75) قسمت جنوب و جنوب غربی فراهان با شهر و منطقه قدیمی کرج ابودلف (حدود کرهرود اراک) همسایه بوده (قمی، 1385: 26) همچنین بر اساس کتاب تاریخ قم، فراهان در قسمت شمال غربی با منطقه انار (قمی، 1385: 231) که امروزه در قسمت غربی شهرستان کمیجان قرار دارد، همسایه بوده است. فراهان در قسمت غرب نیز تا آخر منطقه ساروق امتداد داشته (مستوفی، 1381: 112) و به منطقه کرج ابودلف می‌رسیده است.(شکل 1)

محدوده زمانی پژوهش از آغاز ورود اسلام به ایران تا تأسیس حکومت شیعه‌مذهب صفویه در ایران را شامل می‌شود.

سازمان‌دهی تحقیق

این تحقیق در 3 فصل تنظیم‌شده است. در کلیات تحقیق به بررسی روش تحقیق، سؤالات تحقیق و بررسی پیشینه تحقیق و عمدتا به مسائل کلی که هر پژوهشی دارد پرداخته شده است.

در فصل اول به اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی فراهان پرداخته‌ایم. در این فصل اوضاع سیاسی در منطقه فراهان و شهرهای مهم آن ازجمله زلف آباد، ساروق و نواحی همسایه منطقه مثل انجدان و کرج ابودلف می‌پردازیم. در قسمت بعدی این فصل نیز مسائل اقتصادی و اجتماعی فراهان را بررسی می‌کنیم.

فصل دوم، فصل اصلی تحقیق است که در آن اوضاع تشیع در فراهان را بررسی خواهیم کرد؛ ولی قبل از بررسی تشیع منطقه، به تاریخچه‌ای از تشیع در ایران و شهرهای مهم آن می‌پردازیم. پس‌ازآن به تشیع فراهان می‌پردازیم و عوامل جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ورود تشیع به منطقه را بررسی خواهیم کرد.

در فصل سوم و پایانی تحقیق به مهم‌ترین نمادهای تشیع در منطقه، یعنی اماکن مقدسه و شخصیت‌های معروف در تشیع می‌پردازیم و در آن به معرفی اجمالی از مهم‌ترین امام‌زاده‌های منطقه و اشخاص شیعه معروف فراهان اشاره خواهیم کرد.

مشکلات و موانع پژوهش:

تاریخ محلی یعنی جایی که ریشه‌های مردمی یک تمدن قرار دارد.درگذشته تاریخ از بالا به پایین نوشته می‌شد یعنی مورخان درباره‌ی تاریخ سیاسی مناطق و کشورها می‌نگاشتند یا صرفاً از این منظر به تاریخ نگاه می‌کردند، اما در زمان حال ضرورت مطالعه‌ی زندگی از سطوح پایین به بالا برای مورخان فعال در حیطه‌ی تاریخی و فرهنگی آشکار گشته است؛ اما به علت عدم توجه منابع، آگاهی از دیدگاه‌ها، رفتار و نقش مردم محلی در جامعه مشکل است.در مواجهه با این مشکل، مورخان محلی باید تلاش نمایند تا از طریق جمع‌آوری شواهد و مدارک پراکنده به آشکارسازی نقش مردمی بپردازند که نه‌تنها خود درباره‌ی خویش کم نوشته‌اند بلکه منابع نیز به‌ندرت از آنها یادکرده‌اند. در این رابطه بررسی مسائلی مانند کشاکش‌های طبقاتی، رقابت‌های مذهبی، ایجاد حس مسئولیت‌پذیری در اجتماع باید موردتوجه واقع شوند. این تحقیق نیز به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از تاریخ محلی، جدای از این مشکلات نبود ولی سعی شد با جمع‌آوری اطلاعات موجود تا حد امکان تحقیقی کامل ارائه دهد.

نقد و بررسی منابع

در این قسمت، به بررسی منابعی که در این نوشتار از آنها استفاده خواهد شد، اشاره مى‌شود و میزان اهمیت و کاربرد این منبع در تحقیق نیز بیان خواهد شد.

 تاریخ طبری، اثر عربى ابوجعفر محمد بن جریر طبرى، تاریخى عمومى از آغاز آفرینش تا 302 ق است که نام اصلى آن «تاریخ الامم و الرسل و الملوک» بوده و در سال 303 ق نوشته شده است.

کتاب به سبب جامعیتِ بخش تاریخ اسلام، که نتیجه احاطه، بى‏طرفى و امانت‌داری مؤلف است، در بین تواریخ اسلامى بى‏نظیر بوده و این امر باعث اهمیت کتاب شده است. نویسنده در تدوین تاریخ خلفا، از منابع مورخان استفاده کرده، البته از کتاب‏هاى آنان نام نبرده و فقط روایاتشان را با ذکر کامل راویان نقل کرده است...

روایات کتاب، درباره بعضى قیام‏ها، مثل قیام‏هاى ایرانیان در عهد بنى‏عباس، قیام زنگیان و برخى قیام‏هاى شیعى، یک‌طرفه و تعصب‏آمیز است بااین‌حال، لحن روایات نویسنده درباره خلفاى اموى و عباسى بى‏طرفانه است.هدف نویسنده، ذکر تاریخ شاهان و پیامبران الهى بوده‏ ولی در بیان حوادث دوران خود یعنی ساله های 250 تا 300 هجری دقت بیشتری به کار گرفته است و اطلاعات دقیق تری می دهد. دوران حکومت خاندان ابی دلف عجلی بر ناحیه کرج نیز با این دوران همزمان بوده و در بیان این حوادث نیز دقت ویژه ای دارد. در بیان حوادث منطقه با استفاده از کلماتی مثل « حَدِّثنا»،« أَخبَرنا»،« کَتَبَ الىّ» گزارش داده است‏. که نشان از داشتن منابعی مکتوب دارد که اجازه نقل حدیث آن ها را نیز داشته است.

در این تحقیق از این کتاب در بیان حوادثی که در کرج ابی دلف روی‌داده و اطلاعات مربوط به این خاندان که طبری آنها را گزارش کرده استفاده‌شده است.

کتاب تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه الکامل فى التاریخ شامل وقایع از آغاز خلقت تا سال 628 هجرى قمرى است که ابوالحسن عزالدین ابن‏اثیر مورخ بزرگ اسلامى در قرن ششم نوشته است. مولف معاصر حمله مغول به ایران است و از نظر عقاید سیاسی به خلافت عباسیان تمایل دارد به همین علت در بیان حوادت باید به این اندیشه مولف دقت شود او در بیان حوادث بسیار دقیق عمل می کند و از جزئیات نیز غافل نمی شود، به همین جهت حملات فرماندهان خلافت عباسی به ناحیه جبال را نیز به شکلی مفصل و دقیق بیان می دارد. البته او در بیان این حوادث از منابع پیشین نیز بهره می برد.

در این کتاب اطلاعاتی در راستای موضوع پژوهش موجود است ازجمله بیان حوادث مربوط به جنگ‌های خلفای عباسی با مردم عراق عجم و حملات فرماندهان خلیفه به ایران و ناحیه جبال و همچنین اطلاعاتی در خصوص اشخاص مشهور در حکومت کرج ابی دلف و بیان حوادث آن، به ما می‌دهد که این اطلاعات با نوشته های مورخین دیگر در باره این ناحیه اختلاف زیادی ندارد و از این جهت می تواند قابل اعتماد باشد.

اخبار الطوال اثر عربى ابوحنیفه احمد بن داوود بن ونند دینورى، در تاریخ عمومى است. کتاب یکى از مهم‏ترین منابع تاریخ ایرانى عصر ساسانى است که حوادث دولت‏هاى عرب پس از اسلام را تا پایان خلافت معتصم عباسى (227 ق) در بردارد.

وى تنها به نقل روایت اکتفا نمى‏کند، بلکه در برخى موارد به تحلیل رویدادها نیز پرداخته، مى‏کوشد علل و موجبات واقعه‏اى را که گزارش مى‏کند، پیدا کند. نویسنده درباره برخى از رویدادهاى مربوط به تاریخ شیعه، نظیر جنگ‏هاى امام على (ع)، واقعه کربلا، قیام مختار و جنبش عباسیان و قیام ابومسلم با تفصیلى بیشتر سخن گفته و گزارش‏هاى او درباره رویدادهاى پس از ظهور اسلام، غالباً معتبر و دست‌اول است.

در این کتاب اطلاعاتی در خصوص تشیع در ایران و فعالیت‌های اولین گروه‌های شیعی در عراق عرب موجود بود که در پژوهش مورداستفاده قرار گرفت، همچنین در خصوص قیام مختار و بیان حوادث آن نیز اطلاعات کاملی وجود دارد که در قسمت مربوط به این شخص از این منبع استفاده‌شده است.

«تاریخ قم»، ترجمه فارسى اثرى است در تاریخ و جغرافیاى شهر قم با برخى اطلاعات دربار فرهنگ و جامع این شهر تا سد 4 ق، تألیف حسن بن محمد قمى (د. پس از 378 ق).

این کتاب، «کتاب قم» نام داشته و آن را به عربى و براى صاحب بن عباد نوشته بوده است. وى نخست قصد داشته است کتابى مشتمل بر «اخبار عرب اشعریه که به قم نزول کردند» بنویسد؛ اما بعد هدف خود را گسترش داده و کتابى جامع دربار قم رقم‌زده است.

اصل عربى کتاب قمى تاکنون به دست نیامده و آنچه از این کتاب امروزه در دست است، ترجمه‏اى است از 5 باب کتاب که در حدود سال 805 یا 806 ق. به انجام رسیده است. کتاب قمی یکى از مفصل‏ترین آثار در تاریخ و فرهنگ این شهر بوده است و در میان تواریخ محلى جایگاه ممتازى دارد. مؤلف با پرداختن به جزئیات مهم و اغلب منحصربه‌فرد، به شرح ماجراى مهاجرت عرب، به‌ویژه عرب‏هاى اشعرى، به قم و نیز «ذکر اخبار ایشان در ایام جاهلیت و ذکر قبایل و عشایر ایشان»، پرداخته است.

این کتاب درواقع مهم‌ترین منبع استفاده‌شده در تحقیق است. در این کتاب اطلاعات بسیار مفیدی در خصوص اوضاع قم و مناطق اطراف آن آمده است که درزمینه موضوع رساله کمک فراوانی به جمع‌آوری اطلاعات لازم کرد.

این اثر اطلاعات زیادی در خصوص خاندان اشعری دارد که درواقع برای اثبات یکی از فرضیات تحقیق که درباره نفوذ تشیع به‌واسطه ورود این خاندان به منطقه است، کمک زیادی کرد. در این کتاب همچنین اطلاعات زیادی در خصوص روستاهای فراهان و نام و نشان آنها و میزان درامد و مالیات آنها و موقعیت جغرافیایی آنان دارد که در تحقیق حاضر از آن استفاده‌های زیادی شد.

کتاب «سیرى کوتاه در جغرافیاى تاریخى تفرش و آشتیان»، مؤلف: مرتضى سیفى قمى تفرشى است. کتاب در 340 صفحه در سال 1361 چاپ‌شده است. کتاب حاضر پژوهشى است در حوزۀ تاریخ محلى منطقه تفرش، آشتیان و فراهان که به‌طور غیرمستقیم اطلاعات محدودی دربارئ تحولات تشیع امامیه در فراهان ارائه مى‌دهد. این کتاب با روش کتاب‌هایی که موضوع جغرافیای تاریخی دارند، تدوین‌شده و به همین جهت اکثر ا مطالب آن کلی است و بحث دقیقی در خصوص تشیع در آن یافت نشد. همچنین در بحث جغرافیای تاریخی نیز به دلیل اشاره به سه منطقه بحثی دقیق و تخصصی وجود ندارد. اما از مزایای این کتاب توجه دقیق آقای سیفی به منطقه و احاطه کامل ایشان به جغرافیای فراهان و تفرش است که در ذکر برخی از حوادث به نکاتی توجه کرده اند که در سایر منابع در این خصوص اطلاعاتی نداریم. از این منبع نیز در حد نیاز در این تحقیق استفاده کرده ایم.

«آثار البلاد و اخبار العباد» کتابى است در موضوع جغرافیا که به توصیف اقالیم سبعه زمین پرداخته است.قزوینی مولفی دقیق است و در ذکر ویژگی های هر مکانی دقت فراوانی به خرج می دهد ولی در معرفی برخی از مکان ها خرافات و افسانه هایی را در کتاب آورده است. به همین جهت در توجه به منطقه فراهان در کتاب مذکور باید به این نکات توجه کرد. «البلدان» کتابى جغرافیایى و درواقع قدیم‏ترین کتاب جغرافیایی عربى است که به دست ما رسیده است. بدون شک، یعقوبى مورخى شیعه مذهب است که آثار تشیع وى در کتاب تاریخش کاملاً روشن است. یعقوبی بر خلاف سایر جغرافی دانان زمان خود به تحلیل عقلی توجه دارد و همین باعث دوری او از خرافات می شود و به اطلاعات این کتاب جغرافیایی در بیشتر موارد می توان اعتماد کرد. مثلا در خصوص روایت از شهر و منطقه کرج ابودلف مانند سایر مورخین به افسانه های آن توجه جندانی ندارد و بیشتر بیان مکان و موقعیت شهر را مد نظر دارد.

در کتاب‌هایی با این عنوان همان‌گونه از موضوع آنها برمی‌آید برای بیان مناطق جغرافیایی، ادیان و مذاهب و راه‌ها و ارتباطات مناطق مختلف باهم، استفاده می‌شود و ما نیز در این تحقیق در بیان این‌گونه مسائل، مانند موقعیت جغرافیای کرج یا فراهان و یا برای بیان ارتباطات این مناطق از این کتب استفاده کرده‌ایم. با استفاده این سه منبع می‌توان تصوری از منطقه جغرافیایی فراهان درگذشته به دست آورد و بر اساس آن سیر تحولات منطقه را در بستر مکانی وقایع و حوادث تبیین کرد.

«الاصیلى فى انساب الطالبیین» اثر صفى‏الدین ابوعبدالله محمد بن على حسنى، معروف به ابن طَقطَقى یا ابن طِقطِقا (متوفاى  ٧٠٩  ق) است. وى از علماء، مورخان و نسب شناسان امامیه در روزگار خود، از خاندان نقابت و خود نقیب حلّه، کربلا و نجف بوده است و در طى سفرهاى علمى خویش، از نسب شناسان و جراید انساب شهرهاى بصره، بغداد، موصل، مراغه، فراهان، قم، شیراز و... بهره برده است.در رابطه با اساتید و مشایخ مؤلف گفتنى است که وى با علماى بزرگ روزگار خویش؛ همچون على بن محمد دستجردانى وزیر، ظهیرالدین على کازرونى، عبدالرزاق بن احمد شیبانى معروف به «ابن فوطى» مؤلف مجمع الآداب و الحوادث الجامعة که از او به حدّثنى الفاضل المورخ العلّامه ابوالفضل نموده است، الشریف على بن احمد عبیدلى از او تعبیر بالسید الفاضل نموده، ابراهیم زرکشى که از وى تعبیر به حدّثنى شیخ من شیوخ الحدیث یعرف بابراهیم الزرکشى و... ارتباط و مراوده داشته که طبعاً به استفاده از علوم، روایات، نسخه‏ها و کتاب خانه‏هاى آنان راه مى‏برده است، به همین خاطر باید اذغان کرد که یکى از از ویژگى‏هاى این اثر، گستردگى منابع کتبى و شفاهى آن مى‏باشد. از این کتاب‌ نیز در این پژوهش استفاده فراوانی مخصوصاً در بیان نسب امام زادگان مشهور فراهان و بقاع متبرکه و ارتباط آنان با خاندان ائمه علیه‌السلام، شد.

 فصل اول – جغرافیای تاریخی فراهان

فراهان از مناطق نام‌آشنای ایران است و کمتر کسی است که این نام را نشنیده باشد. این نام در تاریخ نیز از شهرت فراوانی برخوردار است و همواره به مفاخر فراوانی با عنوان فراهانی مثل قائم‌مقام فراهانی، میرزا تقی‌خان فراهانی، ادیب‌الممالک فراهانی و غیره اشاره‌شده است.

در ابتدای بحث تشیع فراهان جا دارد به جغرافیای تاریخی منطقه و بررسی سیر تحولات تاریخی در آن پرداخته شود تا ذهن خوانندگان جهت بررسی تشیع این منطقه آماده شود.

1/1-وضعیت جغرافیایی

الف- جغرافیای طبیعی فراهان

فراهان ازنظر جغرافیای دشتی است وسیع که از سمت شمال به کوه‌های ساری دره کلا و تخت رستم تفرش، از قسمت شرقی به کوه‌های شهراب و گرکان، از قسمت جنوبی به انتهای کویر میقان و از قسمت غربی به کوه‌های لره و آقداش محدود می‌شود.(شکل 1)

عرض جغرافیایی منطقه امروزی فراهان از 34.342 تا 34.912 در جه شمالی و طول آن از 49.420 تا 49.928 درجه شرقی و وسعت منطقه حدود 600 کیلومترمربع است. این منطقه با آب و هوایی نسبتاً سرد و خشک در زمستان و گرم و خشک در تابستان در منطقه خشک و نیمه‌خشک کشور قرار دارد. این منطقه در ارتفاع متغیر بین 1780 تا 1900 متر از سطح دریا قرار دارد که از دشت‌های مرتفع کشور محسوب می‌شود.متوسط میزان بارندگی سالانه آن 270 میلی‌متر است.

ب- جغرافیای سیاسی فراهان

وجه‌تسمیه فراهان

واژه فراهان و وجه‌تسمیه آن به شکل‌های مختلفی تفسیر شده است که از میان آنها سه شکل رایج وجود دارد:

الف) فراهان = فر+هان بر این اساس فراهان به معنی جایگاه شان و شوکت یا جای رفعت و شکوه معنی می‌شود.

ب) فراهان = فره+آن اگر این ترکیب را در نظر بگیریم معنی آن را چنین می‌توان یافت: محل فزونی و بسیاری یا ناحیه خوش‌منشی و جایگاه ثروت.

ج) فراهان = فراه + آن و اگر ترکیبی از این واژه‌ها باشد فراه در زبان پهلوی به معنای شهر و الف و نون نیز نشانه جمع در نظر گرفته شود معنی آن می‌تواند محل شهرها و شهرک‌ها نیز باشد. (تخلص از فهیم،1391: 22)

فراهان نام یکی از شهرستان‌های استان مرکزی است که در منطقه پهناوری در شمال شهر اراک قرار دارد. از شمال و شمال شرقی با تفرش از شرق و جنوب شرقی با آشتیان، از جنوب و جنوب غربی با اراک و از غرب و شمال غربی با شهرستان کمیجان هم‌مرز است. این منطقه بر اساس سرشماری سال 1390 سی هزار و چهل‌ودو نفر جمعیت دارد و حدود 9500 خانوار است که دارای 72 شهر و روستای دارای جمعیت است. این شهرستان با مرکزیت شهر فرمهین دارای دو بخش است: یکی بخش مرکزی با مرکزیت شهر فرمهین و دیگری بخش خنجین با مرکزیت همین شهر است. از دیگر روستاهای منطقه می‌توان به تلخاب و فشک اشاره کرد. (مرکز آمار ایران،1390)

پ- جغرافیای اقتصادی فراهان

اقتصاد منطقه بر پایه کشاورزی و دام‌پروری استوار است و منطقه به انبار غله و خطه زرخیز مشهور است که عمده محصولات آن گندم، جو، یونجه، حبوبات، سیب‌زمینی و انگور است. 60663 هکتار از اراضی شهرستان فراهان زیر کشت محصولات زراعی بهاره و پاییزه می‌باشد و رتبه‌های ذیل را در تولیدات زراعی در استان مرکزی دارا می‌باشد. مقام اول استان در تولید گندم دیم با سطح 40000 هکتار و مقام اول استان در تولید حبوبات دیم با سطح 3900 هکتار. فراهان دارای 2405 هکتار باغات آبی و 500 هکتار باغات دیم است و عمده محصولات باغی شهرستان انگور، بادام و گردو می‌باشد.

حمدالله مستوفی در خصوص اقتصاد فراهان و اوضاع اشتغال مردم این دیار به ظرافت اشاره می‌کند: «ارتفاعاتش غلّه و پنبه و انگور و میوه نیکو و بسیار مى‌باشد و پیوسته در آن ولایت ارزانى بود.» (مستوفی 1381 :112) از این گفته چنین برمی‌آید که اقتصاد منطقه در اواسط قرن هشتم قمری متکی به معیشت کشاورزی بوده و محصولات متنوعی در این زمینه تولید می‌شده است.

میزان مالیات منطقه می‌تواند نشان‌دهنده موقعیت اقتصادی باشد؛ در خصوص میزان خراج و مالیات منطقه فراهان نیز آمده است: «رستاق فراهان: اصل: هشت هزار و پنجاه‌وسه درهم. اضافت: سهزار و صد و چهار درهم و دانکى نیم درهمى. جمله: یازده هزار و صد و پنجاه و هفت درهم و دو دانک نیم درهمى.»(قمی،1385 :328) که میزان بالای خراج آن نشان از آبادانی این منطقه بوده است. در ادامه نیز خراج هرکدام از روستاها را یک‌به‌یک می‌آورد.

ابن فقیه فراهان را در محدوده همدان و یعقوبی آن را از مضافت قم می‌داند. در خصوص میزان مالیات کرج ابی دلف به این نکته اشاره‌شده که «خراج کرج سه میلیون و چهار صد هزار (درهم) بود، ازجمله بابت مقاطعه روستاها یک میلیون درهم و بابت مقاطعه آبها چهار صد هزار (درهم) سپس در دوران واثق از این رقم کاسته شد و به سه میلیون و سیصد هزار درهم رسید.» (یعقوبی،2536 :48) که می‌توان فهمید منطقه کرج در حاشیه جنوبی فراهان، منطقه‌ای آباد بوده که مالیات آن به حدی زیاد بوده که به دلیل ناتوانی مردم در پرداخت آن، خلیفه تصمیم می‌گیرد آن را کم کند.

در دوره ایلخانان نیز منطقه فراهان به دلیل اهمیتی که مغولان بدان می‌دادند دارای شرایط مساعدی بوده است. بر اساس اکتشافات باستان‌شناسی شهر زلف آباد فراهان، مشخص شد که این شهر در دوره مغول بسیار آباد بوده و ارتباطات تجاری و بازرگانی آن تا مرزهای چین می‌رسیده است. بر اساس ظروف چینی به‌دست‌آمده می‌توان فهمید که منطقه با سایر مناطق ارتباط اقتصادی داشته است. همچنین از دوره ایلخانان سکه‌های نقره نیز به‌دست‌آمده است و همچنین ظروف و اجرهای سفالی که احتمالاً از کارگاه‌های سفال کاشان به این شهر آورده می‌شد، همه این‌ها می‌تواند دلیلی بر رونق اقتصادی منطقه در دوره مذکور باشد. (شراهی،1385: 1182)

1/2 وضعیت تاریخی (فراهان در گذر تاریخ)

الف- فراهان

فراهان تاریخی، محلی است در نزدیکی همدان (قزوینی،1373: 500) که در آن نمک زاری به مسافت چهار فرسنگ در چهار فرسنگ وجود داشته است، (قزوینی،1373: 500) این منطقه با کویر میقان امروزی برابر است. این منطقه درگذشته با وره (نزدیک آشتیان) و طبرس (تفرش) همسایه بوده (یعقوبی، 2536: 49) و روستای باستانی فردجان (فردقان) نیز مرز شمالی منطقه بوده است. (ابن فقیه، 1349: 75) قسمت جنوب و جنوب غربی فراهان با شهر و منطقه قدیمی کرج ابودلف (حدود کرهرود اراک) همسایه بوده (قمی، 1385: 26) همچنین بر اساس کتاب تاریخ قم، فراهان در قسمت شمال غربی با منطقه انار (قمی، 1385: 231) که امروزه در قسمت غربی شهرستان کمیجان قرار دارد، همسایه بوده است. فراهان در قسمت غرب نیز تا آخر منطقه ساروق امتداد داشته (مستوفی، 1381: 112) و به منطقه کرج ابودلف می‌رسیده است. راه‌های ارتباطی بین قم و ری و اصفهان و کرج و همدان از این منطقه عبور می‌کرده است. (ابن فقیه،1349: 75) این منطقه درگذشته حدود دویست و ده دیه داشته (قمی، 1385: 56) که در تاریخ قم نام برخی از آنها آمده است. (شکل 1)

دشت فراهان از قدمت تاریخی زیادی برخوردار است. در دوران پیش از اسلام این منطقه در میان سه ناحیه اصلی یعنی آتروپاتن (آذربایجان) و اکباتان (همدان) و پارتاکنا (اصفهان) قرار داشته است و یکی از سرزمین‌های حکومت ماد بوده است. ولی تاکنون هیچ‌گونه حفاری یا گمانه‌زنی در این مورد در فراهان انجام‌نشده است.