آموزش و نهادهای آموزشی دختران در دوره‌ قاجار 93

  چکیده

 آموزش و نهادهای آموزشی دختران در دوره قاجار

 تا قبل از انقلاب مشروطه تعلیم و تربیت دختران عموما به شکل مکتب­خانه­ای بود و این مکتبخانه­ها تحت نظارت دولت نبوده و برنامه­ی ویژه­ای برای آن­ها در نظر گرفته نشده بود. در کنار آموزش مکتب­خانه­ای زمینه­ی آموزش به سبک جدید نیز از اوایل دوره­ی قاجار فراهم شده بود، که این امر نتیجه ارتباط با کشورهای اروپایی، تأسیس مدارس خارجی و انتشار روزنامه و .... بوده است. پس از انقلاب مشروطه با تأسیس مدارس به سبک جدید، مدارس دخترانه نیز به دو صورت ملی و دولتی در آمد که برنامه­ی آموزشی این مدارس با توجه به ملی یا دولتی بودنشان متفاوت بوده است. این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه­ای و آرشیوی صورت گرفته است، به بررسی آموزش و نهادهای آموزشی دختران در دوره­ی قاجار به عنوان بخش مهم و موثر جامعه­ی ایران به لحاظ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی پرداخته است. تحولات آموزشی، فرهنگی، اجتماعی از سلطنت فتحعلی­شاه تا سلطنت مظفرالدین شاه و عوامل موثر بر نظام آموزشی ایران به عنوان مدخلی برای ورود به بحث آموزش و نهادهای آموزشی دختران آمده است.

 کلید واژه­ها: قاجار، نهادهای آموزشی، دختران، مدارس ملی، مدارس دولتی.

فهرست مطالب

 عنوان صفحه

 فصل اول:مقدمه

1-1- کلیات2

1-2- هدف تحقیق4

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق5

1-4- پیشینه تحقیق5

1-5- روش تحقیق7

1-6- سوالات تحقیق7

1-7 – فرضیه های تحقیق8

1-8- نقد و ارزیابی منابع8

فصل دوم:تحولات آموزشی، فرهنگی و اجتماعیاز سلطنت فتح علیشاه تا پایان سلطنت مظفرالدین شاه

2-1- تحولات آموزشی، فرهنگی و اجتماعی در دوره ی فتح علیشاه13

2-1-1- تحولات آموزشی14

2-1-2-تحولات فرهنگی17

2-1-3- تحولات اجتماعی18

2-2 – تحولات آموزشی، فرهنگی و اجتماعی در دوره ی محمدشاه20

عنوان صفحه

2-2-1- تحولات آموزشی20

2-2-2-تحولات فرهنگی22

2-2-3- تحولات اجتماعی23

2-3-تحولات آموزشی،فرهنگی و اجتماعی در دوره ی ناصری25

2-3-1-تحولات آموزشی25

2-3-2- تحولات فرهنگی27

2-3-3-تحولات اجتماعی30

2-4-تحولات آموزشی ، فرهنگی و اجتماعی در دوره ی مظفری 32

2-4-1-تحولات آموزشی33

2-4-2-تحولات فرهنگی34

2-4-3-تحولات اجتماعی35

2-5-آموزش و تعلیم و تربیت دختران37

فصل سوم:عوامل موثر بر تحول نظام آموزشی در ایران

3-1- آشنایی با فرهنگ و تمدن و نهادهای آموزشی اروپاییان46

3-1-1- عبداللطیف شوشتری47

3-1-2- آقا احمد بهبهانی (کرمانشاهی )48

3-1-3- ابوالحسن خان شیرازی (1190-1262ق)49

3-1-4-میرزا صالح شیرازی49

3-1-5-میرزا مصطفی افشار52

3-1-6- عبدالفتاح گرمرودی54

3-2- فعالیت میسیونرهای مذهبی و گسترش مدارس جدید55

3-2-1- هیئت مبلغان آمریکایی55

عنوان صفحه

3-2-2- میسیونرهای لازاریست57

3-2-2-1- دوره ی محمد شاه (1264-1250ق)58

3-2-2-2- دوره ی ناصرالدین شاه (1313-1264ق)60

3-2-2-3- دوره ی بعد از ناصرالدین شاه تا جنگ جهانی اول (1333-1313ق)61

3-2-3- آلیانس فرانسه63

3-2-4- آلیانس جهانی یهود64

3-2-5- انجمن میسیونری کلیسای انگلستان66

3-3 روزنامه ها67

3-3-1-روزنامه ی اختر67

3-3-2-روزنامه ی تربیت69

3-3-3-روزنامه ی ثریا70

3-3-4-روزنامه ی مجلس72

3-3-5-روزنامه ی تمدن73

3-3-6-روزنامه ی حبلالمتین75

3-3-7-روزنامه ی شمس76

3-3-8-روزنامه ی ایران نو77

3-4- حامیان آغازین تحصیلات جدید دختران79

3-4-1- میرزا حسین خان سپهسالار(1260-1207ق)79

3-4-2- میرزا فتحعلی آخوندزاده( 1295-1227ق)80

3-4-3- میرزا ملکم خان (1326-1249ق)83

3-4-4- حاج میرزا حسن رشدیه(1363-1267ق)84

3-4-5-میرزا آقا خان کرمانی: (1314-1270ق)86

3-4-6- حاج میزرا یحیی دولت آبادی (1359-1279 ق)87

عنوان صفحه

فصل چهارم:انقلاب مشروطه و پیدایش مدارس جدید دخترانه

4-1- تأثیرات انقلاب مشروطه درشیوه دانش اندوزی دختران90

4-1-1-مقایسه ی شیوه ی دانش اندوزی دختران در قبل از مشروطه و بعد از مشروطه95

4-2- کوشش های اولیه برای ایجاد مدارس دخترانه به سبک جدید95

4-3- نقش احزاب و جریان های سیاسی درتوسعه و تضییق مدارس دخترانه99

4-3-1- حزب دموکرات ایران (عامیون)100

4-3-2- حزب اجتماعیون اعتدالیون100

4-3-3- حزب جمعیت ترقی خواهان ایران101

4-3-4- حزب ترقی و تمدن تام101

4-3-5- حزب سوسیال دموکراسی ایران102

4-3-6- حزب اصلاحیون عامیون102

4-3-7- حزب جمعیت ایران جوان103

4-4- دولت و مدارس جدید103

4-5- پراکنش جغرافیایی مدارس دخترانه109

4-5-1-مدارس دخترانه ی تبریز109

4-5-2-مدارس دخترانه ی مراغه وتوابع112

4-5-3-مدارس دخترانه ی ارومیه113

4-5-4-مدارس دخترانه ی خوی114

4-5-5-مدارس دخترانه ی اردبیل114

4-5-6-مدارس دخترانه ی میانه114

4-5-7- مدارس دخترانه ی رشت و توابع115

4-5-8- مدارس دخترانه ی اصفهان117

4-5-9- مدارس دخترانه ی یزد119

عنوان صفحه

4-5-10-مدارس دخترانه ی مشهد121

4-5-11-مدارس دخترانه ی بیرجندو توابع122

4-5-12-مدرسه دخترانه ی شاهرود123

4-5-13-مدرسه دخترانه ی ساری123

4-5-14-مدارس دخترانه ی بابل123

4-5-15-مدارس دخترانه ی اراک123

4-5-16-مدرسه ی دخترانه ی قم124

4-5-17-مدارس دخترانهی قزوین124

4-5-18-مدارس دخترانه ی همدان و توابع125

4-5-19-مدارس دخترانه ی زنجان126

4-5-20- مدارس دخترانه ی کرمانشاه126

4-5-21-مدارس دخترانه ی کردستان (سنندج)127

4-5-22-مدارس دخترانه ی فارس و بوشهر128

4-5-24-مدارس دخترانه ی کرمان132

4-6- تأثیرات سیاسی – اجتماعی و فرهنگی مدارس دخترانه در امور جامعه134

4-6-1-تأثیرات سیاسی136

4-6-1-1-تشکل ها و انجمن های زنان136

4-6-1-2- حق رأی زنان139

4-6-1-3-مبارزه با التیماتوم روسیه140

4-6-1-4-تحریم کالاهای خارجی142

4-6-2-تأثیرات اجتماعی143

4-6-2-1-وارد شدن زنان به عرصه کار143

4-6-2-2- شرکت زنان در تاسیس بانک144

عنوان صفحه

4-6-2-3-بهداشت145

4-6-3-تأثیرات فرهنگی147

4-6-3-1-ورود زنان به صحنه ی تئاتر147

4-6-3-2-ورود زنان به عرصه ی روزنامه نگاری148

4-6-3-3-زنان هنرمند152

نتیجه153

منابع و مآخذ157

پیوست‌ها

پیوست یک: فرمان ناصرالدین شاه در مورد بازگشایی انجمن آلیانس فرانسه با توجه به کتاب «کارنامه فرهنگی فرنگی در ایران»165

پیوست دو: متون درسی مدارس متوسطه دختران در دوره ی قاجار166

پیوست سه: اسامی مدارس، تعدا شاگردان و مواد درسی مدارس دخترانه تهران در دوره قاجار........................... 199

پیوست چهار: قانون معارف234

پیوست پنج: فعالیت زنان هنرمند دوره قاجار با توجه به کتاب« مشاهیر زنان پارسی گوی از آغاز تا مشروطه»237

پیوست شش: جداول و آمار242

 چکیده و صفحه عنوان به انگلیسی

  فصل اول

مقدمه

-1- کلیات

 جامعه ایران در عصر قاجار وارد مرحله­ی جدیدی از تغییر و تحول ساختار سیاسی - اجتماعی گردید که با دوران قبل از آن تفاوت چشمگیری داشت. از جمله در زمینه­ی حضور زنان در عرصه­ی اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، این تحول قابل ذکر است. تا قبل از انقلاب مشروطه اصولا مراکز یا سازمانی که از سوی دولت یا افراد در خصوص آموزش و تعلیم و تربیت دختران ایجاد شده باشند، وجود نداشت. مراکز آموزشی در چهارچوب مکتب­خانه­ها و تدریس خصوصی در منازل محدود می­شد و محتوای آموزشی آن­ها نیز دگرگون نشده بود، اما در اواسط این دوره به خصوص در آستانه­ی انقلاب مشروطه اولین سنگ بنای آموزش به سبک جدید گذاشته شد. در جامعه­ی بسته و مردسالار ایران دوره­ی قاجار اگرچه آموزش فقط سهم مردان بوده است، اما زنان با توجه به فرصت­های محدودی که در این زمان برای آن­ها فراهم شده بود با اقدامات مناسب و با حضور مستقیم و غیر مستقیم در زمینه­ی احقاق حقوق خود تلاش­هایی را آغاز کردند. در این دوره زنان ایرانی پیش از آنکه منتظر حمایت دولت و حمایت­های قانونی باشند به سازماندهی­ خود پرداختند و به شیوه­های خلاق دست به تأسیس و اداره­ی مدارس جدید دخترانه زدند و حتی در راه تأسیس مدارس دخترانه، آن­ها با مخالفت­هایی جدی از سوی جناح سنتی جامعه مواجه شدند.

نخستین تلاش­های زنان برای تأسیس مدارس ملی دخترانه از سوی خانم طوبی ­رشدیه و بی­بی­خانم وزیراف صورت گرفت، اما مدارس آن­ها با مخالفت دولت بسته شد. به این ترتیب تا آغاز انقلاب مشروطه هیچ مدرسه­ی دخترانه­ای اجازه­ی تأسیس نیافت. با تغییر شرایط کشور چون فروکش کردن استبداد، احساس ضرورت ایجاد تحول در جامعه، پیدایش روزنامه­ها، و از همه مهم­تر انقلاب مشروطه، تحول جدیدی در زمینه تأسیس مدارس ملی به وجود آمد. در پی گشایش مجلس اول گروهی از مشروطه­خواهان از تأسیس مدارس دخترانه حمایت کردند. و همچنین زنان کوشش و جدیت بیشتری برای تأسیس مدارس دخترانه به عمل آوردند. در اواخر سال 1325ق پس از یک دوره فعالیت­های گسترده از سوی زنان، شرایط برای تأسیس مدارس دخترانه مهیا شد. با تصویب متمم قانون اساسی، اصل 18 و 19 آن به تحصیل اجباری بدون ذکر جنسیت پرداخته بود. در این شرایط زنان توانستند با استناد به این اصول حمایت نمایندگان مجلس را برای تأسیس مدارس دخترانه کسب کنند. در سال 1326ق خانم طوبی­آزموده مدرسه­ی" ناموس" را تأسیس کرد. گشایش مدارس ملی دخترانه در سال­های بعد همچنان ادامه یافت. مدارسی چون عفاف، تربیت، حجاب، شمس المدارس در سال 1327ق توسط زنان تأسیس شد.

با پایان یافتن استبداد صغیر و استقرار مجدد نظام پارلمانی، زنان توانستند با آزادی عمل بیشتری مدارس دخترانه را تأسیس کنند. در این دوره بیشتر، احزاب سیاسی بر لزوم تأسیس مدارس دخترانه تأکید می­کردند و خواستار سوادآموزی دختران و زنان ایران بودند. با توجه به اینکه در آبان 1329ق قانون معارف به تصویب دولت رسید و وزارت فرهنگ عملا ایجاد شد، اما باز هم روند تأسیس مدارس ملی دخترانه توسط زنان ادامه پیدا کرد. در این سال مدارسی چون صدوقی، الحسان، عفتیه، ترقی­بنات، تربیت ­بنات تأسیس شد. در سال 1337ق تحول عظیمی در زمینه تأسیس مدارس دخترانه به وجود آمد. به همت وزیر معارف، احمدخان­ نصیرالدوله بدر، دوباب مدرسه ابتدایی دولتی رایگان برای دختران تأسیس شد و مقررگردید در هر ناحیه­ی شهر یک مدرسه دولتی رایگان تأسیس شود. و همچنین در اواخر سال 1337ق مرکزی به نام دارالمعلمات برای ادامه­ی تحصیل دختران ایجاد شد. با توجه به این کوشش­ها و فعالیت­ها، شرایط برای گسترش مدارس دخترانه در سایر مناطق کشور فراهم شد و به تدریج در سایر شهرستان­های بزرگ کشور تأسیس مدارس دخترانه گسترش پیدا کرد.