ارزیابی و تحلیل وضعیت پایداری محله ای با تأکید بر عملکرد مدیریت شهری در بافت تاریخی شهر یزد
چکیده
آغاز زندگی اجتماعی هر شهرنشین و برقراری ارتباط با دیگران از محله آغاز میشود و محلههای شهری به مثابه کوچکترین واحد سازمان فضایی شهر، حائز نقش مهمی در پایداری شهری هستند. اگر در نظریههای توسعه انسان-محور در شهرها، پایدای در سطح محلات به مفهوم جامع اجتماعی، اقتصادی، زیست- محیطی و کالبدی و همچنین شهروندمداری را، دو اصل بنیادین و پذیرفته شده به حساب آوریم، به پذیرفته شدهترین و عامترین اصول محتوایی در جوامع مختلف، اعم از توسعه یافته و یا در حال توسعه نائل شدهایم؛ اما عملیاتی شدن این اصول و دسترسی به ساختارهای متناسب با آنها در گرو سازمان و نظام مدیریتی کارآمد میباشد؛ مدیریتی که در سایه آن، سه حلقه مجزا اما به هم پیوسته محیط، اجتماع و اقتصاد در امر پایداری محلهای واجد اصول و معیارهای پایداری باشند. پژوهش حاضر نیز در همین راستا به سنجش وضعیت پایداری محلهای و نقش مدیریت شهری در آن در ناحیه تاریخی شهر یزد مبادرت نموده است. برای نیل به هدف فوق از روشهای توصیفی- تحلیلی و پیمایشی در قالب تکنیک منطق فازی و آزمونهای آماری T، تحلیل واریانس، توکی، همبستگی و رگرسیون خطی استفاده گردیده است. نتایج حاصله نشان از کم لطفی مسئولین نسبت به محلات بافت تاریخی از نظر معیارهای پایداری دارد، به صورتی که علیرغم نوسان مقادیر پایداری از 0.474 در محله گودال مصلی تا 0.312 در محله زردشتیها، اما شاهد شرایط نامساعد پایداری و قرارگیری محلات بافت در طبقه ضعیف هستیم. از سوی دیگر با وجود تأثیرگذار بودن عملکرد مدیریت شهری در بعد پایداری زیست- محیطی محلهای، اما به طور کلی در محدوده مورد مطالعه بین دو متغیر پایداری محلهای و مدیریت شهری رابطه معنادار و ضرایب همبستگی نسبتاً مناسب و قابل قبولی را شاهد نیستیم و مدیریت شهری نتوانسته است در سایر ابعاد پایداری محلهای مؤثر واقع گردد. بنابراین توجه به رهیافتی سیستماتیک و نیز کارشناسانه با مشارکت شهروندان میتواند به الگوی مطلوب پایداری محلهای و نقش فعال مدیریت شهری در بافت تاریخی شهر یزد و حفاظت از آن منجر شود.
واژگان کلیدی: توسعه پایدار، محله، پایداری محلهای، مدیریت شهری، بافت تاریخی شهر یزد.
فهرست مطالب
عنوانصفحه
فصل دوم: ادبیات و مبانی نظری پژوهش
2-2. مفهوم محله، تعریف و مبانی.. 23
2-2-3. مفهوم محله در شهرهای ایران. 27
2-2-4. کارکرد محلههای شهری.. 29
2-3. مبانی و مفاهیم پایداری، توسعه، توسعه پایدار و محله پایدار31
2-3-5. مفاهیم و دیدگاههای اساسی در توسعه محلهای.. 34
2-3-6. پیدایش دیدگاه توسعه محلهای پایدار38
2-3-7. نمونههایی از رویکردهای مرتبط با محله پایدار39
2-3-7-1. رویکرد طراحی محله سنتی.. 39
2-3-7-2. رویکرد توسعه محلی مبتنی بر حمل و نقل عمومی.. 40
2-3-7-3. رویکرد محلات سرزنده40
2-3-7-4. رویکرد محدوده امن.. 41
2-3-7-5. رویکرد رشد هوشمند. 41
2-3-9-1. پایداری زیست- محیطی (اکولوژیکی)43
2-3-10. معیارهای پایداری محله. 44
2-3-11. اهدافوراهبردهایایجادمحلاتپایدار47
2-4. مدیریت شهری، مبانی و تعاریف.. 49
2-4-2. مدیریت شهری در ایران. 51
2-4-3. وظایفشهرداریدرزمینهتوسعهپایدارمحلهای.. 53
فصل سوم: شناخت محدوده مورد مطالعه و روششناسی پژوهش
3-2. شناخت محدوده مورد مطالعه. 61
3-2-1. موقعیت جغرافیایی شهر یزد. 61
3-2-2. مورفولوژی زمین و سازندهای زمینشناسی.. 63
3-2-2-1. توپوگرافی محدوده شهر. 63
3-2-2-2. خصوصیات زمین شناسی یزد. 66
3-2-4. موقعیت بافت تاریخی شهر یزد. 73
3-3. ویژگیهای جمعیتی و اجتماعی.. 78
3-4-1. جمعیت فعال و غیرفعال. 82
3-4-2. نرخ اشتغال و بیکاری.. 83
3-6. روشها و ابزار گردآوری دادهها و اطلاعات (روششناسی پژوهش)87
3-7. جامعه آماری و حجم نمونه. 87
3-8. اعتبار و پایایی گویهها88
3-10. روشهای تجزیه و تحلیل دادهها91
3-10-1-1. تاریخچه مختصری از تئوری فازی.. 92
3-10-1-3. منطق فازی در مطالعات شهری.. 94
3-10-1-4. مراحل پیادهسازی منطق فازی.. 95
3-10-1-4-3. غیر فازیسازی (نافازیسازی)100
3-10-2. منطق فازی در سیستم اطلاعات جغرافیایی.. 101
3-10-2-1. توابع عضویت در سیستم اطلاعات جغرافیایی.. 101
3-10-2-2. اپراتورهای (عملگرها) منطق فازی.. 102
3-10-3. آزمون آماری T تک نمونهای.. 104
3-10-4. آزمون آماری F یا تحلیل واریانس یک طرفه و تعقیبی توکی.. 104
3-10-5. آزمون آماری ضرایب همبستگی و رگرسیون خطی.. 106
3-11. جمعبندی و ارائه مدل فرآیندی (اجرائی) پژوهش... 106
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل یافتههای پژوهش
4-2. ارزیابی وضعیت شاخصهای پایداری.. 110
4-2-2. بررسی وضعیت پایداری اقتصادی محلات.. 112
4-2-3. بررسی وضعیت پایداری زیست- محیطی محلات.. 115
4-2-4. بررسی وضعیت پایداری فیزیکی- کالبدی محلات.. 119
4-2-5. بررسی وضعیت پایداری اجتماعی- فرهنگی محلات.. 122
4-2-6. تحلیل شاخصهای پایداری محلات بافت تاریخی شهر یزد. 125
4-3. سنجش عملکرد مدیریت شهری در بافت تاریخی شهر یزد. 135
4-3-1-1. توزیع پاسخگویان بر حسب جنس... 135
4-3-1-2. توزیع پاسخگویان بر حسب سن.. 136
4-3-1-3. توزیع پاسخگویان بر حسب میزان تحصیلات.. 136
4-3-1-4. توزیع پاسخگویان بر حسب وضعیت شغلی.. 137
4-3-2. آزمون توزیع دادههای پژوهش... 138
4-3-3. برسی عملکرد مدیریت شهری در پایداری محلهای(آمار تحلیلی)139
4-3-3-1. بررسی رضایت از مدیریت شهری با آماره آزمون T-Test139
4-3-3-2. بررسی رضایت از عملکرد مدیریت شهری با آماره آزمون تحلیل واریانس... 144
4-3-3-3. بررسی عملکرد مدیریت شهری با استفاده از ضرایب همبستگی.. 148
فصل پنجم: آزمون فرضیات، نتیجهگیری و پیشنهادات
5-3-1. نتیجهگیری حاصل از مباحث نظری.. 161
5-3-2. نتیجهگیری حاصل از یافتههای تجربی.. 162
5-4-1. پیشنهادات برنامهای، مدیریتی و اجرائی (راهبردی)169
5-4-2. پیشنهادات آینده پژوهشی و تحقیقاتی.. 171
6-2. خروجیهای مربوط به اعتبار و پایایی پژوهش... 176
6-3. نتایج آزمونهای استنباطی.. 176
6-4. کد تدوین شده در برنامه متلب.. 178
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول 2‑1: واژگان معادل محله و ویژگیهای آن. 25
جدول 2‑2: اهداف و راهبردهای ایجاد محلات پایدار48
جدول 2‑3: عناصر و روند عمومی سیستم اداره شهرهای ایرانی در دوره پس از اسلام. 51
جدول 2‑4: وظایف شهرداری در زمینه توسعه پایدار محلهای.. 53
جدول 2‑5: ارتباطبینوظایفشهرداریو شاخصهایپایداری.. 55
جدول 3‑1: تحولات جمعیتی شهر یزد و بافت تاریخی.. 79
جدول 3‑2: تحولات جمعیتی محلات بافت تاریخی یزد در سالهای 1385-1375. 79
جدول 3‑3: گروههای عمده فعالیت در بافت تاریخی شهر یزد در سال 1381. 82
جدول 3‑4: جمعیت فعال و غیرفعال بافت تاریخی شهر یزد. 83
جدول 3‑5: جمعیت فعال و غیرفعال بافت تاریخی به تفکیک محلات در سال 1390. 83
جدول 3‑6: نرخ بیکاری و اشتغال در بافت تاریخی شهر یزد. 84
جدول 4‑1: تعداد پرسشنامه اختصاص یافته به محلات بافت تاریخی.. 88
جدول 4‑2: ابعاد و شاخصهای پژوهش... 90
جدول 4‑3: مقادیر ارزشهای زبانی در عضویت نهایی استدلال ممدانی.. 98
جدول 4‑4: ترکیب نهایی قوانین را با استناد به استدلال ممدانی.. 99
جدول 4‑5: توابع عضویت فازی در نرم افزار Arc GIS و کاربرد آنها102
جدول 5‑1: شاخصهای اقتصادی پژوهش... 113
جدول 5‑2: مقادیر عضویت فازی برای شاخص اقتصادی.. 113
جدول 5‑3: شاخصهای زیست- محیطی پژوهش... 116
جدول 5‑4: مقادیر عضویت فازی برای شاخص زیست- محیطی.. 117
جدول 5‑5: شاخصهای فیزیکی - کالبدی پژوهش... 119
جدول 5‑6: مقادیر عضویت فازی برای شاخص فیزیکی- کالبدی.. 120
جدول 5‑7: شاخصهای اجتماعی- فرهنگی پژوهش... 123
جدول 5‑8: مقادیر عضویت فازی برای شاخص اجتماعی- فرهنگی.. 123
جدول 5‑9: ماتریس همبستگی گامای 0.7. 132
جدول 5‑10: ماتریس کوواریانس مقدار گامای 0.7. 132
جدول 5‑11: ماتریس همبستگی مقدار گامای 0.9. 132
جدول 5‑12: ماتریس کوواریانس مقدار گامای 0.9. 133
جدول 5‑13: توزیع پاسخگویان بر حسب جنس به تفکیک محلات.. 135
جدول 5‑14: توزیع پاسخگویان بر حسب سن.. 136
جدول 5‑15: توزیع پاسخگویان بر حسب میزان تحصیلات.. 137
جدول 5‑16: توزیع پاسخگویان بر حسب وضعیت شغلی.. 137
جدول 5‑17: نتایج حاصل از آزمون کلموگروف- اسمیرنف.. 139
جدول 5‑18: عملکرد مدیریت شهری در بعد اجتماعی- فرهنگی به تفکیک محلات.. 141
جدول 5‑19: عملکرد مدیریت شهری در بعد زیست- محیطی به تفکیک محلات.. 141
جدول 5‑20: عملکرد مدیریت شهری در بعد اقتصادی به تفکیک محلات.. 142
جدول 5‑21: عملکرد مدیریت شهری در بعد کالبدی- فیزیکی به تفکیک محلات.. 142
جدول 5‑22: نتایج آزمون برابری واریانسها در محلات.. 144
جدول 5‑23: تحلیل واریانس وضعیت عملکرد مدیریت شهری در بافت تاریخی یزد. 146
جدول 5‑24: طبقهبندی محلات به لحاظ ابعاد عملکردی مدیریت شهری.. 147
جدول 5‑25: همبستگی بین پایداری محلهای و رضایت از عملکرد مدیریت شهری.. 149
جدول 5‑26: همبستگی بین پایداری محلهای و رضایت از ابعاد عملکرد مدیریت.. 150
جدول 5‑27: همبستگی بین ابعاد عملکردی مدیریت شهری و پایداری محلهای.. 151
جدول 6‑1: نتایج حاصله از آماره G.. 158
فهرست اشکال
عنوانصفحه
شکل 2‑1: سیرتاریخی نظریهمحله. 26
شکل 2‑2: جمعبندی حاصل از تعاریف در خصوص محله. 29
شکل 2‑4: مجموعهای از تعاریف مطرح شده در زمینه توسعه پایدار33
شکل 2‑5: ابعاد اصلی توسعه محلی 36
شکل 2‑6: جمعبندی در خصوص ابعاد و معیارهای پایداری محلهای.. 47
شکل 2‑7: نمودار مدل مفهومی پژوهش... 58
شکل 3‑1: نقشه موقعیت شهر یزد در تقسیمات سیاسی.. 62
شکل 3‑2: نقشه توپوگرافی شهرستان یزد. 64
شکل 3‑3: نقشه شیب شهرستان یزد. 65
شکل 3‑4: نقشه زمینشناسی یزد. 67
شکل 3‑5: نمودار میانگین بارندگی فصلی ایستگاه یزد. 68
شکل 3‑6: نمودار میانگین رطوبت نسبی ایستگاه یزد. 70
شکل 3‑7: نمودار میانگین دمای ماهانه ایستگاه یزد. 71
شکل 3‑8: نمودار آمبروترمیک ایستگاه یزد 71
شکل 3‑9: نمودار میانگین ساعات آفتابی ایستگاه یزد. 72
شکل 3‑10: نمودار میانگین روزهای یخبندان ایستگاه یزد. 72
شکل 3‑11: نقشه محلات بافت تاریخی یزد. 77
شکل 3‑12: تحولات جمعیتی محلات بافت تاریخی یزد در سالهای 1390-1375. 80
شکل 3‑13: نقشه نسبت باسوادی در بافت تاریخی شهر یزد. 81
شکل 3‑14: گروههای عمده فعالیت در بافت تاریخی شهر یزد در سال 1381. 82
شکل 3‑15: نقشه کاربری اراضی بافت تاریخی شهر یزد. 86
شکل 3‑16: مقایسه مجموعههای کلاسیک و فازی.. 93
شکل 3‑17: شمای کلی و مراحل اصلی در یک سیستم استنتاج فازی.. 94
شکل 3‑18: نمایش اعداد مثلثی.. 96
شکل 3‑19: تابع عضویت مثلثی برای شاخصهای پایداری 96
شکل 3‑20: فرآیند کلی روش ممدانی.. 97
شکل 3‑21: تابع عضویت نهایی استدلال ممدانی99
شکل 3‑22: نمودار مدل اجرائی پژوهش 108
شکل 4‑1: تابع عضویت مثلثی.. 111
شکل 4‑2: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی ضعیف شاخص اقتصادی.. 114
شکل 4‑3: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی متوسط شاخص اقتصادی.. 114
شکل 4‑4: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی قوی شاخص اقتصادی.. 115
شکل 4‑5: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی ضعیف شاخص زیست- محیطی.. 117
شکل 4‑6: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی متوسط شاخص زیست- محیطی.. 118
شکل 4‑7: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی قوی شاخص زیست- محیطی.. 118
شکل 4‑8: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی ضعیف شاخص فیزیکی- کالبدی.. 120
شکل 4‑9: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی متوسط شاخص فیزیکی- کالبدی.. 121
شکل 4‑10: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی قوی شاخص فیزیکی- کالبدی.. 121
شکل 4‑11: نقشه درجه عضویت مجموعه فازی ضعیف شاخص اجتماعی- فرهنگی.. 124
شکل 4‑12: نقشه درجه عضویت مجموعه فازی متوسط شاخص اجتماعی- فرهنگی.. 124
شکل 4‑13: نقشه درجه عضویت مجموعه فازی قوی شاخص اجتماعی- فرهنگی.. 125
شکل 4‑14: نمودار پایگاه قوانین یا قواعد تعریف شده در نرمافزار متلب.. 127
شکل 4‑15: منحنی شاخصهای فیزیکی- کالبدی و اقتصادی در میزان پایداری.. 128
شکل 4‑16: منحنی شاخصهای اقتصادی و زیست- محیطی در میزان پایداری.. 128
شکل 4‑17: منحنی شاخصهای فیزیکی- کالبدی و زیست- محیطی در میزان پایداری.. 128
شکل 4‑18: منحنی شاخصهای اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی در میزان پایداری.. 128
شکل 4‑19: منحنی شاخصهای اقتصادی و زیست- محیطی در میزان پایداری.. 128
شکل 4‑20: منحنی شاخصهای اقتصادی و زیست- محیطی در میزان پایداری.. 128
شکل 4‑21: نمودار وضعیت پایداری محلات بافت تاریخی از نظر شاخصهای اقتصادی.. 129
شکل 4‑22: نمودار وضعیت پایداری محلات از نظر شاخصهای زیست- محیطی.. 129
شکل 4‑23: نمودار وضعیت پایداری محلات از نظر شاخصهای فیزیکی- کالبدی.. 130
شکل 4‑24: نمودار وضعیت پایداری محلات از نظر شاخصهای اجتماعی- فرهنگی.. 130
شکل 4‑25: نمودار میزان پایداری محلات بافت تاریخی شهر یزد. 133
شکل 4‑26: میزان پایداری محلات بافت تاریخی شهر یزد. 134
شکل 4‑27: نمودار درصد توزیع پاسخگویان بر حسب جنس به تفکیک محلات.. 136
شکل 4‑28: نمودار توزیع پاسخگویان بر حسب میزان تحصیلات 137
شکل 4‑29: نمودار توزیع پاسخگویان بر حسب وضعیت شغلی138
شکل 4‑30: نقشه رضایت از مدیریت شهری از نظر ابعاد پایداری 143
شکل 4‑31: نمودار آزمون برابری واریانس در بعد اجتماعی- فرهنگی.. 145
شکل 4‑32: نمودار آزمون برابری واریانس در بعد زیست - محیطی.. 145
شکل 4‑33: نمودار آزمون برابری واریانس در بعد اقتصادی.. 146
شکل 4‑34: نمودار آزمون برابری واریانس در بعد فیزیکی- کلبدی.. 146
شکل 4‑35: نمودار بررسی وضعیت پراکندگی دادههای پژوهش... 148
شکل 5‑1: منحنی نتایج حاصله از آماره G159
شکل 5‑2: نمودار عناصر اصلی پایداری محلهای.. 167
شکل 5‑3: نمودار ویژگیهای محلات پایدار167
شکل 5‑4: الگوی مناسب پژوهشی رهیافت پایداری محلهای و نقش مدیریت شهری.. 168
مقدمه
ازدهه 1980 بهبعد،توسعهپایداربهعنوانمفهوماصلیوبنیادیدرراهبردحفاظتجهانیسازمانملل[1] ودر گزارشبرانتلند[2] قرارگرفت. گزارشبرانتلند (1983)،توسعهپایداررا "توسعهایکهنیازهاینسلحاضررابدون بهخطرانداختنتواناییهاینسلهایآینده،برایبرآوردننیازهایخودشان" تعریفمیکند (فرهودی و همکاران، 1390: 90). این تعریف دو مفهوم اصلی را دربردارد:
× نیاز؛بهویژهنیازهایاساسیمردمفقیرجامعهکهلازماستاولویتبیشتریبهآندادهشود.
× محدودیت؛محدودیتدرقالباستفادهازفناوریسازگار،برایحفظمنابعمحیطیبراینسلهایآتیاست (پارویز و گرینجر[3]، 2004: 6).
با یک دیدگاه کلی دستیابی به پایداری در شهرها و محلهها در سه دسته کلی اصول محیطی، اصول اجتماعی و اصول اقتصادی قرار میگیرد:
در اصول محیطی به مواردی چون طراحی مناسب انواع فضاهای سبز، شبکههای حمل و نقل، سیستمهای آب و فاضلاب، همچنین اصلاح کاربری اراضی موجود، دسترسیهای پیاده، حفظ محیط زیست و نظایر اینها توجه میشود. در اصول اجتماعی به مواردی چون عدالت محیطی از طریق کاربری اراضی محلی و تسهیلات رفاهی در محلهها و تأمین مسکن برای اقشار مختلف جامعه و توجه به گروههای مختلف جمعیتی اشاره میگردد و در اصول اقتصادی نیز به ارتقاء و توسعه اقتصادی بر پایه محله پرداخته میشود که راه حل آن، خودکفایی محلههاست (ویرلر[4]، 1998: 5).
تلفیق دو نظریه توسعه پایدار و مکتب محیطگرایان فرهنگی منجر به تدوین دیدگاهی با عنوان توسعه محلهای پایدار گردیده است. این دیدگاه مبین این اصل است که محلات شهری دارای درونمایه عظیم اجتماعی و فرهنگی هستند که تنها بازآفرینی فرهنگ شهروندی و توجه به محلات به عنوان بستر زندگی اجتماعی ساکنان، به توسعه پایدار محلهای میانجامد (معصومی، 1389: 11). توجه به مباحث توسعه پایدار محلهای هر چند به تبار نظری به مفهوم توسعه پایدار در اواخر دهه 80 میلادی بر میگردد، لیکن میتوان آن را با توجه به نگرش ویژه به یاختههای کوچک کارکردی شهر و در قالب اجتماعات محلهای، مفهومی جدیدتر و دارای سابقه کوتاهتری محسوب نمود. اما نکته لازم به ذکر در ابتدا شناخت و تعریف محله میباشد.
هرچند واژه محله میتواند از ابعاد مختلف اجتماعی، روانشناسی، ذهنی، ادراکی، معماری، کالبدی و سیاسی تعریف شود و تعاریف متعددی از محله در جوامع گوناگون وجود دارد (بارتون[5]، 2003: 22)؛ اما تعریف کلی محله به این صورت است: محله مسکونی، کوچکترین واحد برنامهریزی است که ساکنان آن دارای تسهیلات عمومی و نهادهای اجتماعی مشترکاند و در آن به صورت پیاده رفت و آمد میکنند (دیویدسون[6]، 2007: 280). در ایران محله به صورت کالبد سکونت 1250-700 خانوار با دامنه نوسان شعاع دسترسی پیاده (5-4 دقیقه) تعریف گردیده است.
با تکیه بر تعاریف توسعه پایدار و محلههای شهری، محله پایدار را میتوان این گونه تعریف نمود: محله پایدار محلهای است که دارای ساختمانها و فضاهایی با مقیاس انسانی، شبکهای از میدانها و خیابانهای محلی، کاربریهای محلی، تسهیلات و خدمات روزمره، حداقل تأثیرات منفی بر محیط زیست، احساس تعلق به مکان و ابزارهایی برای تشویق مردم به احساس مسئولیت در برابر محله باشد (کووان[7]، 2005: 387). بنابراین محلهپایدار،محلهایاستکهتلقیازآنبهعنوانیکمحلهودرقالبمجموعهای ازعواملاجتماعی،کالبدی،روانشناسی،ذهنیوسیاسیدارایمعنیومفهومباشد. وجودوتحقق معیارهایینظیرهویت،سرزندگی،پویایی،تأمینتجهیزاتوخدمات،تنوعودسترسیمناسبمیتواندازضرورتهاییکمحلهپایدارباشد.
اگر در نظریههای توسعه انسان محور در شهرها پایدای در سطح محلات رابه مفهوم جامع اجتماعی، اقتصادی، زیست- محیطی و کالبدی و همچنین شهروندمداری را دو اصل بنیادین و پذیرفته شده به حساب آوریم، به پذیرفته شدهترین و عامترین اصول محتوایی در جوامع مختلف، اعم از توسعه یافته و یا در حال توسعه نائل شدهایم؛ اما عملیاتی شدن این اصول و دسترسی به ساختارهای متناسب با آنها در گرو سازمان و نظام مدیریتی کارآمد میباشد. گستردگیابعادوتغییردرماهیتمسائلشهریوپیچیدگیاینمسائل، جامعنگریوتوجهبهابعادوجنبههایمختلفمسئلهبهمنظورحلپایدارآنهارااجتنابناپذیرساختهاست. دراینمیانتوجهوتأکیدبرنامهریزیومدیریتشهرها،بیشتر ازهرزمانیبهسطوحپایینتروابعادملموسزندگیشهریمعطوفگشتهاست. در این راستا پژوهش پیشرو قصد دارد پس از شناخت وضعیت پایداری محلهای، عملکردوجایگاه مدیریتشهریدرپایداریمحلهایمحدودهتاریخی شهر یزد را موردارزیابیقراردهد؛ بنابراین در قالب پنج فصل زیر ارائه گردیده است.
در فصل اول که به عنوان طرح تحقیق شناخته میشود، به طرح مسئله، ضرورت و اهمیت موضوع مورد بررسی و سوابق تحقیقات مشابه پرداخته شده و سعی گردیده تا چرائی انتخاب و بررسی موضوع کنونی به همراه کلیات روش پژوهش تشریح گردد.
فصل دوم نیز به بررسی مفاهیم ادبیات و مفاهیم نظری پژوهش اختصاص یافته است. در این فصل پس از معرفی واژگان محله، پایداری محلهای، مدیریت شهری و نقش آن در پایداری محلهای زمینه آشنایی با موضوع مورد بررسی بیشتر فراهم گردیده است.
در فصل سوم ضمن بیان ویژگیهای کلی جغرافیایی و اقلیمی حوزه فراگیر و بیان ویژگیهای جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی محدوده مورد مطالعه، در ادامه به روش پژوهش، اطلاعات جمعآوری شده، جامعه و نمونه مورد بررسی و همچنین تشریح روشهای بررسی و تحلیل دادهها پرداخته شده است.
فصل چهارم که با عنوان تجزیه و تحلیل یافتههای پژوهش آمده است شامل دو قسمت کلی میباشد. بخش اول به بررسی و تعیین میزان پایداری محلات محدوده مورد مطالعه با استفاده از مدل منطق فازی اختصاص یافته است. در ادامه دادههای مرتبط با عملکرد مدیریت شهری پس از توصیف مورد تحلیل و استنباط قرار گرفته است.
در نهایت در فصل پنجم ضمن آزمون فرضیات پژوهش و نتیجهگیری سعی شده است تا راهکارها و پیشنهاداتی جهت بهبود وضعیت پایداری محلهای و نقش مدیریت شهری در بهبود و ارتقاء آن ارائه گردد.
|
فصل اول: طرح تحقیق |
1. فصل اول: طرح تحقیق
1-1. بیان مسئله
با پیدایش انقلاب صنعتی تغییرات بنیادین و همه جانبهای بر کالبد شهرها مستولی گردید. در این راستا نظام ساختاری شهرهای سنتی ما نیز با کمی تأخیر نسبت به کشورهای صنعتی دستخوش تحولات چشمگیری شد و ویژگیهای ارزشمند نظام محلهای خویش را در جدالی نابرابر بین سنتی شدن و مدرنیت از دست داد. لذا آنچه نظام محلهای شهرهای امروزی شاهد آن است، در مقایسه با بازههای ارزشمند اجتماعی و کالبدی محلات سنتی و تاریخی، ناکارآمدی ساختاری و از هم گسیختگی اجتماعی و به کوتاه سخن «ناپایداری» است.
روندشکلگیریمحلههایقدیمیکهدرطولدورانی طولانیشکلگرفتهبودند، بهگونهایبودهاستکهدرپاسخگوییبهنیازفردیو اجتماعیساکنیناز کاراییلازمبرخوردارباشد .امابهنظرمیرسددگرگونیدرعواملمختلفاقتصادی، اجتماعی، زیست- محیطیوکالبدیشهرهابهطورعامو درمحلههابهطورخاص، اثراتمنفیقابلتوجهیبرکارایی آنهادرپاسخگوییبهنیازهایساکنانداشتهاست .دراینمیانبرخیازمحلههایجدیدو انسانساختکهدراوایلنهضتشهرسازیساختهشدهاندروبهانحطاطوزوالگذاشتهو برخیدیگراز تداومحیاتورونقزندگیبرخورداربودهو بهعبارتیپایدارماندهاند (عزیزی، 1385: 36). در این میان ناحیه تاریخی شهرها میراث ارزشمند معماری و کالبدی به جای مانده از پیشینیان ماست که در طول زمان در هویتبخشی به حیات شهری همواره نقش بارزی ایفا نموده است. این بخش از شهر تجلیگاه ابعاد فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مردمانی است که در دورههای تاریخی در این بخش از شهر روزگار سپری کرده و هویت فرهنگی آن را به ثبت رساندهاند (کلانتری خلیل آباد و پوراحمد، 1384: 78).
با استفاده از نظریات جدید همچون توسعه پایدار و محله پایدار میتوان به احیاء مجدد این محلات پرداخت (ملکی و حبیبی، 1390، 114). بنابراین استفاده از اصول محلههای پایدار در فرآیند برنامهریزی شهری و بهرهمندی از ظرفیتهای محله، بدون شناخت اولیه از وضعیت پایداری و نقش مدیریت شهری در این محلهها ممکن نیست.
اما امری که متخصصان و برنامهریزان بر آن اتفاق نظر دارند نقش و عملکردمدیریتشهرهادر پایداریمحلاتاست. در این میان نقش و توانمندی اهرم مدیریت شهری در قالب تدوین و اجرای برنامهها در محلات شهری به عنوان یکی از ابزار کلیدی در پایداری شهری شناخته شده است. مدیریتی که میتوانعبارتازیکسازمانگسترده، متشکلاز عناصرواجزایرسمیو غیررسمیذیربطومؤثردرابعادمختلفاجتماعی، اقتصادیوکالبدیحیات شهریکهادارهکنترلوهدایتتوسعههمهجانبهوپایدارشهرراعهدهداراست، دانست. هدفتئوریکوکلانسیستممدیریتشهریوشهرداریهاتقویتفرآیندتوسعهپایدارشهریاست، بهنحویکهزمینهومحیطمناسببرایزندگیراحت، امنوکارآمدشهروندانبهتناسب ویژگیهایآنانوجامعهمربوطهفراهمشود (کاظمیان و سعیدیرضوانی، 1382: 32) و همچنینتأکیداصلی مدیریتشهریبراتخاذسیاستهایمناسبدربخشهایراهبردیبرایظرفیتسازیوتوانبخشی درسطوحمحلیبهجایاجرایپروژهایعظیمعمرانشهریاست (اردشیری، 1379: 19). رفع مشکلات مرتبط با محلههای شهر، ضمن آن که میتواند به انسجام بیشتر روابط محلهای منجر شود، به نوبه خود قادر به ارائه الگوهای هویتبخش برای محلههای جدید نیز خواهد بود؛ در حالی که رشد سریع شهرها در کنار ضعف مدیریت اجرایی و اصول محتوایی طرحهای گسترش محلهای، میتواند بسیاری از محلات شهر را از پایداری مورد نظر محروم سازد (شیعه، 1388: 64). بنابراین نحوه مدیریت شهر میتواند تأثیر به سزایی در پایداری داشته باشد (کاظمیان و همکاران، 1390: 8)؛ مدیریتی که زمینه و محیط مناسب برای زندگی راحت، امن و اثر بخش شهروندان به تناسب ویژگیهای آنان و جامعه مربوطه فراهم کند.
برخی از محققان مدیریت حفظ و احیاء بافتهای تاریخی را با اهداف توسعه پایدار هماهنگ دانسته و اقدامات و برنامههای بهسازی و نوسازی بافتهای تاریخی را تحقق توسعه پایدار شهری میدانند. با توجه به ویژگیهای بافت تاریخی از جمله وجود فضاها و عناصر دارای ارزش در کنار و تقابل با فضاها و عناصر فاقد ارزش که افت کیفیت بافت، افزایش فرسودگی و ناکارآمدی را بر بافت تحمیل کردهاند، وضعیت ناپایداری را در ابعاد مختلف در بافتهای مذکور حاکم کردهاند (طاهرخانی و متوسلی، 1385 :100). از این رو چنانچه مدیریت بافت تاریخی با استفاده بهینه از ارکان خود بتواند در جهت ساماندهی فضاها و عناصر داخل بافت اقدام کند و ویژگیهای دارای ارزش را برجسته نماید، به فرآیند پایداری محلهای و اهداف شهر پایدار کمک میکند.
مروری اجمالی بر تحولات شهر کویری یزد نشان میدهد گسترش بی رویه شهر، با مهاجرپذیری شدید، تحولات جمعیتی و کالبدی نامتناسبی را به همراه داشته است (حکمتنیا و زنگیآبادی، 1383: 38). شهر یزد که یکی از شهرهای تاریخی کشورمان محسوب میشود که از نظر تقسیمات شهری به 3 منطقه شهری تقسیم میشود و منطقه تاریخی این شهر در منطقه 2 واقع گردیده و به نوعی در قسمت مرکزی شهر قرار دارد. ناحیه تاریخی شهر یزد یکی از یادگارهای مهم معماری سنتی کشورمان محسوب میشود و از ارزشهای منحصر به فرد تاریخی و فرهنگی برخوردار است؛ اما در سالهای اخیر به دلیل وجود مشکلات و مسائل متعدد و بازخوردهایی که در میان شهروندان داشته، میتوان به پائین آمدن شاخصها پایداری و گاهی ناپایداری در این محلات حکم نمود. در این راستا هدفاصلیاینپژوهشتحلیلوارزیابیشاخصهایپایداریمحلهای و شناسایی وضعیت عملکرد مدیریت شهری در راستای پایداری محلهای بودهکه باتعریفعلمیوعملیاتیاین شاخصهاودستیابیبهمیزانپایداریدرمحلههایبافت تاریخی مقدور میباشد. اینپژوهش قصد دارد پس از شناخت وضعیت پایداری محلهای، عملکرد، نقشوجایگاه مدیریتشهریدرپایداریمحلهایناحیهتاریخی شهر یزد را موردارزیابیقرارداده و به این امرکهناحیهتاریخیتا چهاندازهپایداراست ومدیریتشهریبهچهمیزانتوانستهدرپایداریناحیهتاریخیمؤثرباشد، رسیده و در این رابطه توجه مسئولین و برنامهریزان شهری را بیش از پیش به شاخصهای پایداری معطوف ساخته و در پی ارائه راهکارها و پیشنهاداتی برای بهبود مشکلات کنونی باشد.
1-2. ضرورت و اهمیت پژوهش
از گذشتههای دور، محلات مسکونی شهرها به عنوان سلولهای حیات شهری[8] نقش اساسی در زندگی ساکنان خود داشتهاند (معصومی، 1389: 15). تحقیقات انجام شده در خصوص روند توسعه اجتماعی– فضایی شهرهای معاصر ایران حاکی از آن است که عدم توجه بایسته به مسائل محلهای و جوامع محلی معضلات عدیدهای را در شهرها به دنبال داشته و سبب ایجاد مانع برای توسعه شهری شده است (پیربابایی؛1383: 61). در نظام سنتی شهرنشینی کشور چیزی به نام محله داشته و داریم که دارای کارکردهای بسیار مهم اجتماعی بوده و هنوز هم (هر چند کمتر) میباشد (رفیع پور،1380: 164)؛ محلاتی که میتوان از آنها به عنوان رکن اصلی کالبدی، اجتماعی و اقتصادی شهر و یک واحد ارگانیک کوچک مقیاس، حافظ تعادل زندگی ساکنان و پایداری شهر، نام برد.
شهر یزد و ناحیه تاریخی آن یکی از این میراث و یادگارهای مذکور و مهم معماری سنتی کشورمان محسوب میشود که از ارزشهای منحصر به فرد تاریخی و فرهنگی برخوردار است؛ اما در سالهای اخیر به دلیل ویژگی مرکزگریزی و رشد منفی جمعیت آن، همراه با فرسودگی، عدم زیرساختها و خدمات شهری، آلودگیهای زیست- محیطی به پائین آمدن شاخصها و ابعاد پایداری و گاهی ناپایداری در این محلات منجر شده است. وجود مشکلات فوق در بخشی که به عنوان هویت تاریخی- فرهنگی شهر یزد و حتی در سطوح ملی شناخته میشود، پژوهشگر را بر آن داشت که این محدوده از شهر را به عنوان مورد پژوهشی انتخاب نموده و توجه به این میراث گرانبها را که گاهی از آن با عنوان شناسنامه واقعی شهر نام میبرند، به برنامهریزان و مسئولین مرتبط گوشزد نماید.
1-3. اهداف پژوهش
1-3-1. اهداف کلان
اهداف پژوهش، مقصد نهایی پژوهش و پژوهشگر را در فرآیند کار مشخص میکند. بدیهی است که:
1. شناسایی وضعیت پایداری محلهای با تأکید بر عملکرد مدیریت شهری در بافت تاریخی شهر و
2. زمینهسازی و تقویت بنیانهای نظری و عملی برای آشنایی، درک، انطباق و کاربرد بیشتر مباحث پایداری، شهر پایدار و محله پایدار در حوزههای برنامهریزی، مدیریتی و اجرایی در شهر یزد به عنوان اهداف کلان این پژوهش مد نظر میباشد.
1-3-2. اهداف عملیاتی
در راستای نیل به اهداف کلان، اهداف عملیاتی و فرعی میتواند مسیر دستیابی به آنها را هموار نموده و چارچوب مناسبی برای تجزیه و تحلیلهای آماری ارائه دهد (خاکی، 1391: 135)؛ پژوهش حاضر نیز اهداف زیر را اهداف عملیاتی و فرعی خود مفروض نموده است:
1. سنجش میزان پایداری محلات بافت تاریخی شهر یزد.
2. شناسایی وضعیت عملکرد مدیریت شهری در پایداری محلات ناحیه تاریخی شهر یزد.
3. کاربرد نتایج حاصله در سازوکار برنامهریزی و مدیریت شهری در حوزه امور اجرایی و حصول محله پایدار.
1-4. سوالات پژوهش
هر پژوهشی در واقع با هدف پاسخگویی به پرسش یا راهحلیابی برای یک مسئله اصلی آغاز میشود. بنابراین پژوهش حاضر نیز دو سوال عمده زیر را به عنوان مبنای کار خود قرار داده است:
- آیا محلات تاریخی شهر یزد از نظر معیارهای پایداری محلهای یک محله پایدار محسوب میشود؟
- نقش و عملکرد مدیریت شهری در وضعیت پایداری محلات تاریخی چگونه بوده است؟
1-5. فرضیات پژوهش
در راستای رسیدن به اهداف پژوهش فرضیههای زیر تدوین میگردد:
- وضعیت محلات تاریخی شهر یزد از نظر معیارهای پایداری محلهای از تفاوتهای فضایی برخوردار است.
- به نظر میرسد عملکرد مدیریت شهری موجب پایداری محلات در بافت تاریخی شهر یزد نشده است.1-6. پیشینه پژوهشی
پایداری محلهای یکی از گرایشهای نظری مؤثر در زمینه توسعه پایدار شهری بوده و از جنبههای اساسی مدیریت و اداره کارآمد امور شهری تلقی میشود. منابع مربوط به نگرش توسعه پایدار محلهای و سنجش پایداری محلات به دهه 90 میلادی باز میگردد. چارچوب پایه نظری در این رویکرد تأکید مؤثر و فزاینده بر اثرات متقابل گروههای اجتماعی ساکن شهر در تمامی ابعاد است که به عنوان پایهای جهت تقویت مناسبات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی عمل میکند و محصول مطلوب آن تقویت هویت زیستی- اجتماعی شهری و بهبود کیفیت زندگی از یک سو و کارآمدسازی سازوکارهای مدیریت و اداره امور شهری از سوی دیگر بر پایه تقویت هویت الگوی مشارکتی مردم خواهد بود. در حیطه پایداری محلهای و نقش مدیریت شهری در آن بعضاً پژوهشهایی صورت گرفته است که جهت جلوگیری از اطاله کلام تنها تعدادی از آنها شامل مقالات پژوهشی، گزارشها و پایاننامه و رساله، در خارج و داخل کشور به شرح زیر میباشد:
1-6-1. پژوهشهای خارجی
|
نویسنده / نویسندگان |
سال |
عنوان |
توضیح |
|
برگ و نایکندر[9] |
1997 |
محلات پایدار، یک مدل کمی مدیریت منابع در جوامع |
در مقاله خود نیاز به بهبود مدیریت منابع اجتماعی و طبیعی در جوامع را برای برنامهریزان شهری اسکاندیناوی ضروری میدانند. آنها در پژوهش خود به دنبال ارائه یک مدل کمی برای فهم مفهوم پایداری محلهای هستند و در نهایت نتیجه گرفتهاند که پایداری در جوامع انسانی از نیازهای پایه انسانی و عملکردی تأثیر میپذیرند و در نهایت شش منبع با ارزش که باید برای حفظ پایداری و انعطافپذیری به درستی مدیریت شوند، عبارتند از: منابع طبیعی، شخصی، اجتماعی، تاریخی، سازمانی و اقتصادی (برگ و نایکندر، 1997). |
|
بارتون[10] |
2003 |
شکلدهیمحلات: راهنماییبرایسلامت، پایداریو سرزندگی |
دراثرخودبهموضوعاتیدرموردتوسعهپایدارشهری وشهرسالم[11] پرداختهوضمنارائهتعاریفیازمحله،مدلاکولوژیکیمحلهرامطرحکردهاست. بارتونبهمباحثیدررابطهبامحلاتپایدار، اهدافوراهبردهایایجادمحلاتپایدارو معیارهایپایداری اشارهنمودهاست و ابعادپایداریمحلهایراابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگیوزیست-محیطی معرفیمیکند .معیارهاییچونپویاییوسازگاریرابرایبعداجتماعی-فرهنگی، دسترسیرابرایبعد اقتصادیوتراکمو ظرفیتقابلتحملمحلهرابرایبعدزیست-محیطیمعرفیمیکندومحلهایرا بهعنوانمحلهپایدارمیشناسدکهدر تمامیابعادپایداریبهحدقابلقبولیدستیافتهباشد (بارتون، 2003). |
|
ابنصالح[12] |
2005 |
تحولدرمحلههایمسکونی،ظهورفرهنگجدیددرشهرنشینیعربستان |
درمقالهای بهبررسیتفاوتمحلههایسنتیو جدید پرداختهاستومحلههایجدیددر عربستان را تجربهایجدیداز ایدههایمحلههایمسکونیدرایالاتمتحدهمیداند (ابن صالح، 2005). |
|
چوگویل[13] |
2008 |
توسعهپایدارمحلهای |
درمقاله خود بهبررسیو ارائهمعیارهای پایداریدرسطوحمحلهایدرشهرریاض میپردازدوعدمتوسعهیافتگیدرشهرراعدمتوجهبهتوسعه محلاتمیداندوبرخیازنظریاتپایداریمحلهایازجملهپری[14]وهاوارد[15]رابررسیکردهاست. نتایجتحقیق نشاندادهاستفادهازاینایدههامنجربهایجادمحلههایجدیددرحاشیهشهرشدهو اینمحلههایجدیددرمقایسهبابافتتاریخیدردستیابیبهپایداریمحلهایموفقتربودهاند (چوگویل، 2008). |
|
ارکن[16] |
2011 |
چالشها و تضادها در دستیابی جوامع پایدار در محلات تاریخی استانبول |
در این مقاله که با هدف بررسی موفقیت طرحهای احیاء در دستیابی به جوامع پایدار در محلههای مسکونی تاریخی محروم انجام گرفته است؛ وی پس از بررسی روابط بین جوامع پایدار، نیازهای جوامع و حفاظت از شهر، تجربههای احیاء اخیر در شهر استانبول را مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده است که طرحهای خلاقانه احیاء میتواند به واسطه نوسازی تعدادی از ساختمانهای تاریخی، ایجاد مراکز اجتماعی امروزی، ارتقاء تمیزی معابر، ایجاد فرصتهای شغلی در یک دوره کوتاه مدت، شرایط فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی محلات را بهبود بخشید (ارکن، 2001). |
|
دمپسی[17] و همکاران |
2012 |
کلید توسعه پایدار شهری در شهرهای انگلستان؟ تأثیر تراکم بر پایداری اجتماعی |
در پژوهش خود با مطالعه بر روی شهرهای انگلستان تأثیر تراکم بر پایداری اجتماعی را مورد مطالعه قرار دادهاند. آنها با معرفی تراکم جمعیت و جنبههای پایداری اجتماعی با انعکاس انتقادی نسبت به افزایش جمعیت شهرها در قرن 21 به این نتیجه میرسند که افزایش جمعیت به طور گسترده در مورد شهر فشرده مناسب میباشد (دمپسیو همکاران، 2012). |
|
شریفی و مانایاما[18] |
2013 |
مرور انتقادی بر هفت ابزار ارزیابی پایداری محلهای |
آنها در پژوهش خود بیان میکنند که ابزارهای ارزیابی پایداری که از قرن 21 گسترش یافته است و بسیاری از کشورهای توسعه یافته از آنها جهت دستیابی به اهداف توسعه پایدار استفاده میکنند. پژوهشگران هفت ابزار از کشورهای استرلیا، اروپا، ژاپن و ایالات متحده انتخاب و با هدف دستیابی به نقاط قوت، ضعف، دستاوردها و شکستها به تحلیل پرداخته و در نهایت توصیههایی جهت بهبود شرایط کنونی ارائه دادهاند. نتایج حاصله آنها نمایانگر این است که ابزار قادر به نمایش بسیاری از جنبههای اجتماعی، اقتصادی و سازمانی پایداری نیست و مکانیزمهایی جهت سازگاری محلی، مشارکت و... وجود ندارد (شریفی و مانایاما، 2013). |
|
لوئیدریتز[19] و همکاران |
2013 |
یک بررسی سیستماتیک از اصول راهنما برای توسعه محله شهری پایدار |
در پژوهش خود عنوان میکنند که تشویق و توانمندسازی سبکهای پایدار زندگی شهروندان را با پایداری توسعه در محلات شهری میتوان پرورش داد. این مطالعه نشان دهنده اولین بررسی کمی است که به بررسی اصول توسعه پایدار محلههای شهری بر اساس ادبیات موجود پرداخته است. آنها پس از شناسایی معیارهای پایداری، یک نقطه شروع برای مطالعه خود فراهم نمودهاند. یافتههای آنها به صورت یک نقشه راه مشخص به تشویق تحقیقات بیشتر در مورد بسط یک مجموعه کافی از اصول توسعه پایدار محله شهری نشان داده شده است (لوئیدریتز و همکاران، 2013). |
|
ژنگ و همکاران[20] |
2014 |
مروری بر مطالعات اخیر در نوسازی شهری پایدار |
آنها با بررسی و تحلیل محتوای پژوهشهای اخیر اذعان میکنند که بازسازی[21] و توسعه پایدار دو موضوع مهم و معروف هم در برنامههای سیاستی و هم در برنامههای آکادمیک[22] میباشد. آنها با بررسی 81 مقاله مرتبط مجله با یک دیدگاه انتقادی که از نوسازی شهری پایدار در طول دوره 1990-2012 ارائه دادهاند، جهت بهبود مکانیزمهای فرآیند نوسازی و بهبود پایداری شهری، توصیههایی در روند تحقیقات آتی پیشنهاد دادهاند (ژنگ و همکاران، 2014). |
|
چیلدرز و همکاران[23] |
2014 |
پیشرفت تئوری و اقدامها در پایداری شهری: چالشها و فرصتها |
آنها در مقاله خود اذعان میکنند که اکولوژی شهری و نظریههای مرتبط با آن هم از طریق ادراکی و هم از طریق عملی برای پایداری شهری مناسب است. به اعتقاد آنها چندین چهارچوب مفهومی از جمله پایداری[24]، تابآوری[25]، سازگاری[26] و آسیبپذیری[27] میتواند در توجه به تحولات شهری مفید واقع گردد؛ اما چالشهای اساسی در پایداری شهری را در دستکاری سیستم فعلی با دیگاه ساکن و غیر انعطافپذیر یا در مقابل دیدگاهی با تحولات زیاد که یک سیستم جدید نیاز دارد، مناسب نمیدانند. نتیجه پژهش آنها پیشنهاد یک مدل در زمینه پایداری شهری بوده و یک شبکه منسجم تحقیقات[28] میان رشتهای و با تأکید بر پایداری شهری ارائه دادهاند (چیلدرز و همکاران، 2014). |
|
کلوتیر و همکاران[29] |
2014 |
بنابر یافتههای پژهش آنها محلات پایدار برای شاخص شادی ابزاری است جهت دسترسی و مقایسه و ارزیابی شهرها، شهرکها، محلات و جوامع. آنها شاخص شادی محلات پایدار را در نوزده شهر ساحلی جهت دستیابی به موقعیت فعلی پایداری و فرصتهای بالقوه برای شادی ساکنان به کار بردند و سرانجام با انجام تجزیه و تحلیلهای حساسیت، به واسطه ابزارهای ذهنی، بررسی شباهتها و گرایشها، شهرها را رتبهبندی نموده که شهر سانفرانسیسکو در رتبه نخست و دیترویت در رتبه آخر قرار گرفتند (کلوتیر و همکاران، 2014). |
1-6-2. پژوهشهای داخلی
|
نویسنده / نویسندگان |
سال |
عنوان |
توضیحات |
|
- |
1383 |
همایشتوسعهمحلهای |
اینهمایشدراسفندماهسال1383درتهرانبرگزارشدودرآن مقالاتارزشمندیدررابطهباتوسعهمحلهای،مدیریتمحلیو نقشمشارکتمردمیدرمدیریتو برنامهریزیو ...ارائهشد. دراینهمایشبابررسینظراتودیدگاههایمختلفرویکردبرنامهریزی محلهمبنابهعنوانکاربردیترینرویکرددرشهرسازیوبرنامهریزیشناختهشد (بیگلری، 1389: 7). |
|
حکمتنیا و زنگی آبادی |
1383 |
بررسی و تحلیل سطوح پایداری در محلات شهر یزد و ارائه راهکارهایی در بهبود روند آن |
در پژوهش خود شاخصهای پایداری در سطح محلات شهر یزد و میزان نابرابریهای محلهای را با استفاده از روش شاخص توسعه انسانی[31] مورد بررسی قرار دادهاند. بر اساس نتایج حاصله محله صفائیه به عنوان پایدارترین و محله کشتارگاه ناپایدارترین محلات شناخته شدهاند و در مجموع از 45 محله، 4 محله پایدار، 28 محله نیمه پایدار و 13 محله ناپایدار بودهاند، به صورتی که محلات پایدار در حومه شهر، با گسترش شتابان شهرنشینی و سکونت اقشار ثروتمند شکل گرفته است (حکمتنیا و زنگی آبادی، 1383). |
|
عزیزی |
1385 |
محله مسکونی پایدار، مطالعه موردی نارمک |
در پژوهش خود که درقالبیکطرحپژوهشیانجام گرفته است و در نهایت به عنوان یک مقاله پژوهشی به چاپ رسیده، میزانپایداریمحلهمسکونینارمکرا موردمطالعهقراردادهاست. نتایجحاصلازاینتحقیقبیانگراینامراستکهاینمحلهرامیتوانبهعنوانیکمحلهبا هویت، پویا، سرزندهوپایدارتلقیکرد .بااینحالظرفیتقابلتحمل محلهبهحداشباعرسیدهاستوتوجهبهظرفیتقابلتحملمحلهمیتواندتنهاتضمینبرای پایداریآنباشد (عزیزی، 1385). |
|
طاهرخانی و متوسلی |
1385 |
مدیریت بافت تاریخی شهرهای ایران (چالشها و راهبردها) |
آنها در پژوهش خود با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی پس از تشریح مفاهیم و اصطلاحات مرتبط با موضوع در تجارب جهانی و داخلی، به بررسی جایگاه مدیریت بافتهای تاریخی و در قوانین و برنامههای سوم و چهارم توسعه پرداختهاند. آنها در نهایت خلاء تقسیم وظایف و عدم هماهنگی در ساختار و اداره بافتهای تاریخی، خلاء طرحها و برنامهریزی راهبردی حفظ و احیای بافت، ضعف تشکیلات ساختارهای سازمانی و نیروی انسانی کارآمد، عدم توجه و احساس تعلق شهروندان به بافت و اجرای برنامههای بازسازی شهری بدون توجه به بافتها و بناهای با ارزش تاریخی را به عنوان مهمترین مسائل و مشکلات مدیریتی بافتهای تاریخی برشمردهاند (طاهرخانی و متوسلی، 1385). |
|
سالک |
1386 |
عواملمؤثربرپایداریتوسعهمحلهدرفرآیندبرنامهریزیشهری |
درپایاننامهخودسطح پایداریمحلهدهونکتهرانراموردسنجشقراردادهاست .براساسیافتههایتحقیق،معیارهویت وخواناییبیشترینضریبتأثیر (0.88) برپایداریمحلهراداردووابستگیشدیدومستقیم (0.52) بااحساستعلقدارد. همچنینامنیتو ایمنیکمترینمیزانتأثیررابرپایداریمحلهداشتهاند. مطالعاتکلیحاکیاز آناستکهمیزانپایداریمحلهدهونکمعادل4.76استوبهصورت معنیداریازعدد 5کهاینتحقیقبهعنوانشاخصپایداریدرنظرگرفتهشدهپایینتربوده است (سالک، 1386). |
|
نوریان و عبدالهی ثابت |
1387 |
تبیینمعیارها و شاخصهایپایداریدرمحلهمسکونی |
در پژوهش خود معیارهایپایداریدرمقیاسمحلهمسکونیوبرخیشاخصهای سنجشمعیارهایمذکوروهمچنیننحوهکسباطلاعاتآنهارامتناسبباشرایطکشورپیشنهاد میدهند. در پایان این پژوهش با تأکید بر جنبههای اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و زیست محیطی به عنوان مؤلفههای اساسی پایداری در مقیاس جهانی تا شهری، به ارائه معیارها و شاخصهای هریک از این سه مولفه اساسی در مقیاس محله مسکونی میپردازند (نوریان و عبدالهی ثابت، 1387). |
|
کریمی |
1387 |
نقشمدیریتمحلیوشورایاریهادرتوسعهمحلهای |
درپایاننامه دوره کارشناسی ارشد خودبهبررسینقشمدیریت محلهایدرقالبشورایارانمحلهدرمحلهاوینپرداخته، براساسیافتههایپژوهش، نقشمثبت شورایاریقابلتوجهبودهاستو درزمینههایمختلفمیزانموفقیتآنمتفاوتبودهبهطوریکه بیشترینموفقیتمربوطبهحوزهاجتماعیتوسعهمحلهایوکمترینمربوطبهحوزهترافیکبوده است (کریمی، 1387). |
|
توکلینیا و استادیسیسی |
1388 |
تحلیل پایداری محلههای کلانشهر تهران با تأکید بر عملکرد شورایاریها؛ نمونه موردی: محلههای اوین، درکه و ولنجک |
درپژوهش خودباتأکیدبرمعرفهایتوسعةپایدار،بهارزیابیسطوحپایداردرمحلههایشهریاوین،درکهو ولنجکدرمنطقةیکِشهرداریتهرانپرداختهاند،تابامقایسهتطبیقی،عواملمؤثربرپایداری یاناپایداریشناساییشوندونقششورایاریهادربهبودروندپایداریارزیابیگردد. برایدستیابیبه اینهدف،اطلاعاتحاصلازمطالعاتاسنادیومیدانیبااستفادهازروشسلسلهمراتبی و روشهای آمار استنباطی مورد تحلیل قرار گرفته و نتایج نشان میدهد کهمحلههایدرکهواوینبهترتیبازنظراجتماعی،فرهنگیواقتصادیوولنجکازنظرکالبدی،در سطحبالاترپایداریقراردارند. همچنینباتوجهبهتفاوتعملکردیشورایاریها،محلةاوینباشناخت بیشترمردموبهدلیلارتباطتنگاتنگهممحلهایهابایکدیگر،فعالیتبیشتریداشتهودرجهتتحقق اهدافسندتوسعةمحلهایگامهایمؤثرتریبرداشتهاست. بهطوریکه80درصدساکناناوینو 75 درصدازساکناندرکهعملکردشورایاریهایمحلهشانراکاملاًتأثیرگذارارزیابی کردهاند (توکلینیا و استادیسیسی، 1388). |
|
بیگلری |
1389 |
ارزیابیعملکردمدیریتشهریدرپایداریمحلهایناحیه2 شهرداریمنطقه4تهران |
در پایاننامه دوره کارشناسی ارشد خود پسازبررسیادبیاتنظری و انتخاب معیارهایمتناسببرایسنجشپایداریمحلهای، وظایفمرتبطباشاخصهای پایداریشهرداریبراساسابعادتوسعهپایدار محلهایرا طبقهبندیومشخصکردهاند. یافتههایتحقیقنشانمیدهد، ناحیهدوشهرداریمنطقهچهارتهراندر مرزپایداریقراردارد .همچنینمیزان پایداریناحیهدو204.17 استو بهصورتمعناداریازعدد201کهشاخصپایداریدراین مطالعهبودهبالاترمیباشد. همچنینمدیریتشهریدرپایداریناحیهدوشهرداریمنطقهچهارتهرانباضریبتعیین0.511 بهصورتمعناداریتأثیرگذاربوده وازنظرتأثیرگذاریبر پایداریمحلهایناحیهدودرعملکردکالبدیبا34.4 درصد بیشترینتأثیرو درعملکرداقتصادیبا 6.3 درصدکمترینتأثیررادرپایداریکلیناحیهدوداشتهاست (بیگلری، 1389). |
|
سرائی و همکاران |
1389 |
ارزیابی و سنجش سطح پایداری توسعه محلات شهر بابلسر |
در پژوهش خود پس از تشریح مبانی و شناخت وضعیت پایداری محلات و توسعه پایدار، به ارزیابی و تعیین سطوح پایداری محلات شانزدهگانه شهر بابلسر به لحاظ برخورداری از شاخصهای توسعه با استفاده از شاخص توسعه یافتگی موریس، امتیاز استاندارد شده، ضریب تغییرات، تحلیل عاملی و رگرسیون چندگانه در قالب شاخصهای اجتماعی، اقتصادی، زیربنایی، زیستی و کالبدی مبادرت نمودهاند. نتایج حاصله از پژوهش آنها نشان میدهد که ضریب پایداری بین محلات شهر بابلسر متفاوت بوده و و از مجموع شانزده محله، یک محله پایدار ایدآل، دو محله پایدار قوی، هفت محله نیمه پایدار، چهار محله با پایداری ضعیف و دو محله ناپایدار میباشند و مسئولان شهری را متوجه محلات کمتر توسعه یافته نمودهاند تا شکاف موجود تا نیل به برابری اجتماعی را پر کنند و سطح کیفیت زندگی را ارتقاء بخشند (سرائی و همکاران، 1389) |
|
فرهودی و همکاران |
1390 |
سنجش توسعه پایدار محلّههای شهری با استفاده از منطق فازی و سیستم اطلاعات جغرافیایی |
در مقاله خود با استفاده از روش تلفیقی منطق فازی و سیستم اطلاعات جغرافیایی به دنبال سنجش میزان پایداری در سطح محلّههای شهری تهران بودهاند. یافتههای پژوهش حاکی از آن است که استفاده از روش ترکیبی منطق فازی و سیستم اطلاعات جغرافیایی، تحلیل فضایی مطلوبی را از وضعیت پایداری در سطح محلّهها نشان میدهد. نتیجه مطالعه نشان میدهد که وضعیت پایداری محلّههای شهری منطقه 17 در سطوح متوسط و پایین از آن قرار دارند. از جهت پایداری، محلّه فلاح در وضعیت متوسط قرار دارد که بهترین وضعیت را در بین محلّهها دارد و بدترین وضعیت از جهت پایداری برای محلّه بلورسازی است (فرهودی و همکاران، 1390). |
|
گلوردی |
1390 |
بررسی و ارزیابی سطح پایداری اجتماعی در محلات بافت قدیم یزد |
وی در پایاننامه دوره کارشناسی ارشد خود با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی و ارزیابی سطح پایداری اجتماعی بافت قدیم یزد پرداخته است. بر مبنای یافتههای پژوهش وی که با استفاده از شاخصهای هویت، سرزندگی، مشارکت، ایمنی و امنیت انجام گرفته است، نشان میدهد بافت قدیم شهر یزد در رابطه با شاخصهای سرزندگی، ایمنی و امنیت با پدیده ناپایداری اجتماعی روبرو است (گلوردی، 1390). |
|
عاشورلو |
1391 |
تحلیل شاخصهای پایداری محلهای در منطقه سه شهر اصفهان |
وی نیز در پایاننامه کارشناسی ارشد خود با روش توصیفی- تحلیلی و پیمایشی به تحلیل و سنجش شاخصهای پایداری در بین محلّههای شهری منطقه سه شهر اصفهان پرداخته است. نتایج تحقیق وی نشاندهنده نابرابری میزان پایداری در بین محلّههای چهاردهگانه شهر اصفهان میباشد، به طوری که محلّههای خواجو، چرخاب، شهشان و باغکاران در بالاترین سطح پایداری و به عنوان محلّههای پایدار، محلّهای نقش جهان، قلعه تبره، گلزار، ملک و سنبلستان در سطح دوم پایداری و از نظر شاخصهای پایداری متوسط و محلّههای احمد آباد، سرتاوه، جویباره، امام زاده اسماعیل و سرچشمه از نظر شاخصهای پایداری در پایینترین سطح و به عنوان محلّههای ناپایدار تحقیق شناخته شدند (عاشورلو، 1391). |
سابقه موضوع مورد بررسی در پژوهش حاضر در جهان حدود 35 سال تحت عنوان جنبشهای متفاوت در دل توسعه پایدار میباشد. در ایران سابقه موضوع از 15 تا حداکثر 20 سال در عرصههای مرتبط با شهر مورد توجه جدی قرار گرفته است. با مطالعه پژوهشهای انجام شده مشخص گردید پژوهشهای ارزشمندی در این ارتباط به انجام رسیده است که اکثر آنها توجه به مبحث پایداری را در عرصههای کلان شهر و در شکل پایدار یک شهر جست و جو کردهاند و کمتر به محله به عنوان کوچکترین واحد شهری و سلول شهری توجه نمودهاند. پژوهشها و مطالعات انجام شده در زمینه ابعاد و شاخصهای پایداری اگرچه در دهه اخیر رو به فزونی بوده اما به دلیل اهمیت این موضوع توجه به آن ضرورت دارد. باتوجهبهتحقیقاتمطرحشده،مطالبفوقرامیتواناینگونهجمعبندینمودکهآنهاابعادپایداریرا در ابعاداقتصادی، اجتماعیوزیست- محیطی و کالبدی مورد بررسی قرار دادهوهرکدامازاین تحقیقاتبرایابعادمطرحشدهشاخصهاییراباتوجهبهشرایطمکانیمطرحنمودهاند. مدیریت شهری نیز به عنوان یکی از عوامل کلیدی در این زمینه، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. با علم به این که مدیریت حائز نقش مهمی در امر پایداری محلهای بوده و در سایه مدیریت مؤثر و کارآمد است که حلقههای مجزا اما به هم پیوسته محیط، اجتماع و اقتصاد در یک محله میتواند در کنار یکدیگر به صورت پایدار تحقق یافته و بروز پیدا کند، اما در شهر یزد ومحدوده بافت تاریخی اگرچه تاکنون پژوهشهای ارزشمندی در زمینه پایداری و توسعه پایدار انجام گردیده، توجه به تمامی ابعاد پایداری و همچنین توجه به نقش مدیریت شهری در پایداری محلهای تا کنون به انجام نرسیده است
1-7. روش تحقیق
روش تحقیق معمولاً مبتنی بر ماهیت موضوع و اهداف هر تحقیق تنظیم میشود. روششناسی این پژوهش از نظر هدف از نوع کاربردی- توسعهای و از نظر ماهیت و روش، توصیفی- تحلیلی و پیماشی به صورت توأم میباشد. جامعه آماری پژوهش در بخش پرسشنامهای سرپرستان ساکنان محدوده تاریخی شهر یزد میباشد. از آنجا که مراجعه به همه آنها امکانپذیر نبوده، ناگزیر به انتخاب جمعی به عنوان نمونه و تعمیم نتایج آن به کل جامعه هستیم. روش انتخاب نمونه بنابر بستر گسترده پژوهش و ماهیت جغرافیایی آن و با عنایت به ناهمگونی جامعه و جمعیت محلات بافت تاریخی، روش نمونهگیری احتمالی طبقهبندی شده مناسب تشخیص داده شد که ابتدا با استفاده از فرمول کوکران[32] تعداد 356 به عنوان حجم نمونه محاسبه و سهم هر یک از محلات با توجه به جمعیت آنها برآورد گردید. اطلاعات مورد نیاز در بخش مبانی با روش کتابخانهای، که از معمولترین روشهای آن استفاده از کتابها، گزارشات، مقالات، سالنامههای آماری یزد میباشد و همچنین از منابع مختلفی همچون کتب، مقالات مراجعه به ارگانهای مختلف، در بخش میدانی نیز با استفاده از روش پیمایشی و ابزار پرسشنامههای بسته و پنج گزینهای براساس طیف لیکرت[33] به دست آمده است. سپس با استفاده از روشهای توصیفی، تحلیلی و تکنیکی جهت سهولت و دقت در تحلیلها و تبدیل دادههای کیفی به دادههای کمی، اطلاعات جمعآوری شده را کدگذاری نموده و وارد نرمافزار شده است و با استفاده از نرمافزارهای Arc GIS, Auto CAD, SPSS, Matlab و مجموعه Office به تجزیه و تحلیل اطلاعات و در نهایت نگارش آن پرداخته شده است.
1-8. موانع و محدودیتها
اصولاً در کشورهای جهان سوم کمبود و به روز نبودن منابع اطلاعاتی یکی از بزرگترین مشکلات هر پژوهش میباشد؛ اما امری که قابل قبول نمیباشد عدم همکاری مسئولین ذیربط و دستاندر کار در ارائه اطلاعات موجود به پژوهشگران میباشد که خود سدی بزرگ در مقابل کارهای پژوهشی میباشد. بدیهی است که پژوهش حاضر نیز از این قائله مستثنی نبوده است. در طول تدوین این پژوهش بوروکراسیهای پیچیده اداری و عدم همکاری مناسب از سوی ادارات که میتوانست ناشی از کمبود آگاهی آنان نسبت به اهمیت کار پژهشی باشد، روند پژوهش را با مشکلاتی همراه ساخت. امید است که روزی امر پژوهش و پژوهشگر دیگر با این مسائل روبرو نبوده و شاهد نیل به جایگاه بالای پژوهش و در نهایت پیشرفت جامعه و شهرها باشیم.
|
فصل دوم: ادبیات و مبانی نظری پژوهش |
2. فصل دوم: ادبیات و مبانی نظری پژوهش
2-1. مقدمه
در دوران کنونی نظام شهری از خود بیگانه شده ما که هرآنچه داشت را به سویی افکنده و همواره نگاهش را به دستاوردهای فکری و فناوری غرب دوخته، از مفاهیم و مصداقهای عینی به کار بسته در محلات سنتی خود که در طی سالیان طولانی جوابگوی نیاز ساکنان آن بود چشمپوشی کرد و در پی تعاریف و تعابیر جدیدی از محله، نگاهش را به ایدههای وارداتی غربدوخت. لذا ساختار محله سنتی، نظام منسجم و یکپارچه خود را از دست داد، معیارهای مطلوبیت خود را از شهر غربی گرفت و در این مسابقه نابرابر اخذ ایدهها، ارزشهای حاکم بر ساختارش نادیده گرفته شد (سعدهزرآبادی و خزاعی، 1386: 43). شهر سنتی که امروزه از آن با عنوان تاریخی یاد میگردد، با بازهها ارزشمند کالبدی و اجتماعیاش، آیینه تمام نمایی از پایداری محلهای بوده است. دکتر بحرینی معتقد است: «توجه به محدودیتها اکولوژی محل نظیر آب، توسعه متناسب و سازگار با طبیعت، صرفهجویی در منابع، استفاده از مواد و مصالح بومی، ابداع روشهای مؤثر و مناسب جهت ادامه حیات، نظیر قنات و بادگیر و استفاده هنرمندانه از آب و گیاه جهت تلطیف هوا و ایجاد مناظر مطبوع، ایجاد باغها و باغچهها در حیاطها و فضاهای عمومی شهرها همه نمونههایی از عوامل مؤثر بر این پایداری بودهاند» (بحرینی، 1378: 279).
افزایش نابسامانیهای زیست محیطی و تنزل کیفیت زندگی انسان در تمامی وجوه، متفکران و نظریهپردازان را بر آن داشت که در جست و جوی راهکارهایی برای حل این مسائل باشند. ماحصل تلاش آنان دیدگاههای ارائه شده در زمینه «توسعه پایدار» بود که در دهههای اخیر به تدریج تبدیل به الگوی نوین در دیدگاههای علمی و سیاستهای عملی غالب در جهان گردید و از آن زمان تعابیر و تعاریف متعددی از توسعه پایدار ارائه گردید که دال بر جامعیت موضوع و نگاه همه جانبه توسعه پایدار به مسائل دارد (سعده زرآبادی و خزاعی، 1386: 44). اندیشه محله پایدار نیز در دل توسعه پایدار و مباحث مربوط به آن شکل میگیرد. به طور کلی یک محله پایدار با در نظر گرفتن توان زیست- محیطی، به نیازهای اجتماعی و اقتصادی ساکنانش پاسخ میگوید. توسعه پایدار در مقیاس محله به معنای ارتقاء کیفیت زندگی در آن، شامل همه ویژگیها و اجزای زیست- محیطی، فرهنگی، سیاسی، اداری، اجتماعی و اقتصادی بدون ایجاد مانعی برای نسل آینده میباشد (هودسنی، 1384: 20).
همان گونه که میدانیم پایاننامه حاضر همانند هر پژوهش علمی دیگری، بر پایه چند مفهوم اصلی و محوری شکل گرفته و بر مبنای این مفاهیم سازماندهی و تنظیم گردیده است؛ بنابراین در ادامه به منظور تدقیق و تعریف فضای مفهومی مذکور، در قالب فصل دوم به تعریف و تشریح مفاهیم «محله، پایداری، پایداری محلهای، مدیریت شهری و نقش آن در پایداری محلهای و سایر مفاهیم مرتبط» مبادرت گردیده است.
2-2. مفهوم محله، تعریف و مبانی
2-2-1. تعریف محله
تعریف واژه محله هنوز به درستی تبیین نگردیده است و اختلاف نظرهای بسیاری در میان صاحبنظران پیرامون این واژه وجود دارد، به طوری که مفهومثابتوایستاییدرمباحثشهرشناسیجغرافیاییوسایرعلومازجملهبرنامهریزیشهری،علوماجتماعیو علومسیاسیدرقرنگذشتهنداشتهاست (ویلیامز[34]، 1985: 30). در همین زمینه میتوان چهار کلمه واحد همسایگی[35]، بخش[36]، کوآرتر[37] و جامعه محلی[38] را معادل آن به کار برد. (جدول 2–1) به تشریح واژگان فوق میپردازد. از سوی دیگر در محتوا نیز نقشهای متفاوتی بر آن مترتب است که شناخت دقیق آن برای شهروندان و به خصوص مدیران شهری امری لازم است.
محلههایشهریبهعنوانکوچکترینواحدسازمانفضاییشهر،درپایداریشهرینقشیاساسیایفامیکنند،به گونهایکهشکلگیریهویتمحلهای،اقتصادمحلی،ایمنی،توسعهفضاییوکالبدیوتحکیمروابطاجتماعی،باپایداریمحلههایشهریارتباطمییابد (توکلینیا و استادیسیسی، 1388: 29).درتعبیرجغرافیایی،مفهوممحلهضمندارابودنمکانمعین،بهاجتماعیاطلاقمیشودکهدرچنینفضاییسکونت دارند وازبرخوردهایفراوان«نخستین»یا«رویارویی» با یکدیگر بهرهمندمیشوند. ماهیتمحلهازدیدگاهجغرافیدان شهریواجتماعیفرصتیبرایمردمفراهممیآوردتابایکدیگردیدارکنند،درگذرانزندگیروزمرهشرکتجویندودرتلاشبهمنظورغلبهبرمشکلاتشانبههمکاریبپردازند (عبدالهی و همکاران، 1388: 89). ازمنظربرنامهریزیشهری،محلهرامیتوانبهصورتبخشقابلشناساییازمحدودهایشهریویامحدودهایترکیبشدهازکاربریهایتأمینکنندهنیازهایساکناندرساختارشهرتعریفکرد (کوآن[39]، 2000: 256). درسلسلهمراتبتقسیمات شهری،محلهیکیازبخشهایکوچکشهربهشمارمیآیدوازخانههایمجاورهمدریکفضایجغرافیایی خاص تشکیل میشود (شکویی، 1369: 48). همچنین محله را میتوان به عنوان بخشی از شهر تعریف کرد که دارای لبههای کارکردی یا فضایی هویتمند و ترکیبی از عملکردهای کوچک مقیاس باشد که معمولاً بزگتر از یک واحد همسایگی است (گافرون و فرانزسکالا[40]، 2005: 2 به نقل از کاظمیان و همکاران، 1390: 11). در ایران محله کالبد سکونت 700-1250 خانوار با دامنه نوسان شعاع دسترسی پیاده (4-5 دقیقه) تعریف میشود (حبیبی و مسائلی، 1378: 13).
محلات تاریخی به لحاظ کارکردی قابلیتهای متنوعی را عرضه کرده و ضمن رفع نیازهای ابتدایی ساکنان، امنیت اجتماعی، آسایش اکولوژیکی و در نهایت ارتقاء کیفی محیط را به همراه داشتهاند (مضطرزاده و حجتی، 1392: 72). در بافت سنتی شهرهای ایران، محله به عنوان سلول اصلی شهر و سکونتگاه قوم، نژاد، مذهب یا فرقهای خاص است (پاکزاد، 1386: 4).اصولوعناصرتشکیلدهندهمحلهدرنظامسنتی،تحتتأثیرشرایطاقتصادیواجتماعیومبتنیبرشرایطتوسعه درونزابودکهنقشغالبرافرهنگسنتیایفامیکرد. اینشرایطتااواخردورهقاجاریهکمتردستخوشتغییراتبنیادی گردید. امابررسیتحولاتساختاریوکارکردیشهردردورانمعاصرنشانمیدهدکهمتأثرازشرایطاقتصادی، اجتماعیوسیاسیحاکمبرکشور،ماهیتشهرها و محلات دچاردگرگونیهایاساسیشد (حبیبی، 1383: 157).
جدول 2–1: واژگان معادل محله و ویژگیهای آن
|
واژه |
ویژگی |
|
واحد همسایگی |
بخش قابل شناسایی یک محدوده شهری؛ منطقهای با کاربری مختلط. موقعیتی متنوع، پویا، اجتماعی و اقتصادی قابل شناسایی برای ساکنان آن. منطقهای دارای تعادلی از فعالیتهای انسانی در اطراف یک مرکز مشخص. محلی برای ارتباطات اجتماعی دوستانه. برای تأمین خدمات خود به شهرداری وابسته است. دارای عناصر مرکزی پارک و بوستان کودک و کاربریهای رفع نیاز روزانه. شکگیری آن بر مبنای یک مدرسه ابتدایی. جمعیت مبنای آن 5000 نفر و مساحت تقریبی 64 هکتار. |
|
بخش |
ناحیهای تحت تسلط یک فعالیت خاص. فعالیت اولیه آن تحت حمایت کاربریها در سطح محله است. جمعیت آن بین 25000 تا 35000 نفر است. به صورت ایدآل چهار یا پنج بخش یک شهر کوچک را شکل میدهند. |
|
کوآرتر |
منطقهای مشخص از یک شهر. از طریق تشخیص دادن آنها در شهر میتوان به تقویت تفاوتهای محلی پرداخت. تمامی امور زندگی شهری شامل مسکن، کار، تفریح و... را در خود جای میدهد. جمعیت آن 1500 نفر با مساحت تقریبی 35 هکتار است. |
|
جامعه محلی |
گروهی از مردم با منافع و رابطهای مشترک، بالاتر از خانواده و پایینتر از اولین طرح اجرایی شهرداری. افرادی که باهم در یک محدوده تعریف شده کار و زندگی میکنند. شبکهای از روابط تعریف شده با سطح چشمگیری از توجه و تعهد مشترک. محل سکونت پایدار انسانی به صورت کامل و فشرده. |
مأخذ: (مضطرزاده و حجتی، 1392: 72)
با توجه به آنچه در رابطه با محله ذکر شد میتوان چنین نتیجه گرفت در هر فضایی که بتوان آن را محله نامید، دو چیز باید وجود داشته باشد:
ü فضا و مکانهایی که بخشی از آن مسکونی بوده و ساکنان در آن اقامت دارند و در کنار آنان فضاهای خدماتی شامل آموزشی، فرهنگی، تجاری و... وجود دارد.
ü فضایی اجتماعی که در درون خود روابط، مرزها و شبکههای اجتماعی را جای داده و برقراری تعاملات اجتماعی، مشارکت مدنی، برخوردهای چهره به چهره و... را ممکن میسازد.
2-2-2. سیرتاریخینظریهمحله
توسعهمفهوممحلهباکاربریهایغیرسکونتی، دیدگاهمختصقرنحاضراست. مسالهمهم برایشهرسازانعلاوهبرعملکرد، بحثساختاراجتماعیمحلهاستکهتحتلوایمسئلهایبهنام هویتمطرحاستوتحتعنوانمحتواقرارمیگیرد.دراینمیانهممحتواو همعملکرددرنظریه محلهدرقرنحاضرموردمناقشهقرارگرفتهاست (آلهاشم، 1388: 227). سیرتاریخی نظریهمحلهرابراساسچهارمرحله (شکل 2‑1)میتوانتفکیکنمود:
[1]. United Nations World Conservation Strategy
[2]. Brundt land Report
[3]. Purvis & Grainger
[4]. Wheerler
[5] . Barton
[6]. Davidson
[7]. Cowan
[8]. Urban Life Cellule
[9]. Per G. Berg, Gunnel Nycander
[10]. Barton, Hugh
[11]. Healthy City
[12]. Eben Saleh, Mohammed Abdullah
[13]. Charles L. Choguill
[14]. Clarence Perry
[15]. Ebenezer Howard
[16]. Müge Akkar Ercan
[17]. Dempsey
[18]. Sharifi, Ayyoob and Murayama, Akito
[19]. Luederitz, Christopher
[20]. Zheng, Helen Wei, Geoffrey Qiping Shen, Hao Wang
[21]. Renewal
[22]. policy agenda and academia
[23]. Daniel L. Childersa, Steward T.A. Pickettb, J. Morgan Grovec, Laura Ogdend,Alison Whitmerea
[24]. Sustainability
[25]. Resilience
[26]. A daptation
[27]. Vulnerability
[28]. Research Coordination Network (RCN)
[29]. Scott A. Cloutier, Jenna R. Jambeck, Norman R. Scott
[30]. Sustainable Neighborhoods for Happiness Index(SNHI)
[31]. HDI(Hiuman Development Index)
[32]- Cochran
[33]. Likert
[34]. Williams
[35]. Neighborhood
[36]. District
[37]. Quarter
[38]. Community
[39]. Cowan
[40]. Gaffron, Philine & Gehuismans, franzskala
ارزیابی و تحلیل وضعیت پایداری محله ای با تأکید بر عملکرد مدیریت شهری در بافت تاریخی شهر یزد
چکیده
آغاز زندگی اجتماعی هر شهرنشین و برقراری ارتباط با دیگران از محله آغاز میشود و محلههای شهری به مثابه کوچکترین واحد سازمان فضایی شهر، حائز نقش مهمی در پایداری شهری هستند. اگر در نظریههای توسعه انسان-محور در شهرها، پایدای در سطح محلات به مفهوم جامع اجتماعی، اقتصادی، زیست- محیطی و کالبدی و همچنین شهروندمداری را، دو اصل بنیادین و پذیرفته شده به حساب آوریم، به پذیرفته شدهترین و عامترین اصول محتوایی در جوامع مختلف، اعم از توسعه یافته و یا در حال توسعه نائل شدهایم؛ اما عملیاتی شدن این اصول و دسترسی به ساختارهای متناسب با آنها در گرو سازمان و نظام مدیریتی کارآمد میباشد؛ مدیریتی که در سایه آن، سه حلقه مجزا اما به هم پیوسته محیط، اجتماع و اقتصاد در امر پایداری محلهای واجد اصول و معیارهای پایداری باشند. پژوهش حاضر نیز در همین راستا به سنجش وضعیت پایداری محلهای و نقش مدیریت شهری در آن در ناحیه تاریخی شهر یزد مبادرت نموده است. برای نیل به هدف فوق از روشهای توصیفی- تحلیلی و پیمایشی در قالب تکنیک منطق فازی و آزمونهای آماری T، تحلیل واریانس، توکی، همبستگی و رگرسیون خطی استفاده گردیده است. نتایج حاصله نشان از کم لطفی مسئولین نسبت به محلات بافت تاریخی از نظر معیارهای پایداری دارد، به صورتی که علیرغم نوسان مقادیر پایداری از 0.474 در محله گودال مصلی تا 0.312 در محله زردشتیها، اما شاهد شرایط نامساعد پایداری و قرارگیری محلات بافت در طبقه ضعیف هستیم. از سوی دیگر با وجود تأثیرگذار بودن عملکرد مدیریت شهری در بعد پایداری زیست- محیطی محلهای، اما به طور کلی در محدوده مورد مطالعه بین دو متغیر پایداری محلهای و مدیریت شهری رابطه معنادار و ضرایب همبستگی نسبتاً مناسب و قابل قبولی را شاهد نیستیم و مدیریت شهری نتوانسته است در سایر ابعاد پایداری محلهای مؤثر واقع گردد. بنابراین توجه به رهیافتی سیستماتیک و نیز کارشناسانه با مشارکت شهروندان میتواند به الگوی مطلوب پایداری محلهای و نقش فعال مدیریت شهری در بافت تاریخی شهر یزد و حفاظت از آن منجر شود.
واژگان کلیدی: توسعه پایدار، محله، پایداری محلهای، مدیریت شهری، بافت تاریخی شهر یزد.
فهرست مطالب
عنوانصفحه
فصل دوم: ادبیات و مبانی نظری پژوهش
2-2. مفهوم محله، تعریف و مبانی.. 23
2-2-3. مفهوم محله در شهرهای ایران. 27
2-2-4. کارکرد محلههای شهری.. 29
2-3. مبانی و مفاهیم پایداری، توسعه، توسعه پایدار و محله پایدار31
2-3-5. مفاهیم و دیدگاههای اساسی در توسعه محلهای.. 34
2-3-6. پیدایش دیدگاه توسعه محلهای پایدار38
2-3-7. نمونههایی از رویکردهای مرتبط با محله پایدار39
2-3-7-1. رویکرد طراحی محله سنتی.. 39
2-3-7-2. رویکرد توسعه محلی مبتنی بر حمل و نقل عمومی.. 40
2-3-7-3. رویکرد محلات سرزنده40
2-3-7-4. رویکرد محدوده امن.. 41
2-3-7-5. رویکرد رشد هوشمند. 41
2-3-9-1. پایداری زیست- محیطی (اکولوژیکی)43
2-3-10. معیارهای پایداری محله. 44
2-3-11. اهدافوراهبردهایایجادمحلاتپایدار47
2-4. مدیریت شهری، مبانی و تعاریف.. 49
2-4-2. مدیریت شهری در ایران. 51
2-4-3. وظایفشهرداریدرزمینهتوسعهپایدارمحلهای.. 53
فصل سوم: شناخت محدوده مورد مطالعه و روششناسی پژوهش
3-2. شناخت محدوده مورد مطالعه. 61
3-2-1. موقعیت جغرافیایی شهر یزد. 61
3-2-2. مورفولوژی زمین و سازندهای زمینشناسی.. 63
3-2-2-1. توپوگرافی محدوده شهر. 63
3-2-2-2. خصوصیات زمین شناسی یزد. 66
3-2-4. موقعیت بافت تاریخی شهر یزد. 73
3-3. ویژگیهای جمعیتی و اجتماعی.. 78
3-4-1. جمعیت فعال و غیرفعال. 82
3-4-2. نرخ اشتغال و بیکاری.. 83
3-6. روشها و ابزار گردآوری دادهها و اطلاعات (روششناسی پژوهش)87
3-7. جامعه آماری و حجم نمونه. 87
3-8. اعتبار و پایایی گویهها88
3-10. روشهای تجزیه و تحلیل دادهها91
3-10-1-1. تاریخچه مختصری از تئوری فازی.. 92
3-10-1-3. منطق فازی در مطالعات شهری.. 94
3-10-1-4. مراحل پیادهسازی منطق فازی.. 95
3-10-1-4-3. غیر فازیسازی (نافازیسازی)100
3-10-2. منطق فازی در سیستم اطلاعات جغرافیایی.. 101
3-10-2-1. توابع عضویت در سیستم اطلاعات جغرافیایی.. 101
3-10-2-2. اپراتورهای (عملگرها) منطق فازی.. 102
3-10-3. آزمون آماری T تک نمونهای.. 104
3-10-4. آزمون آماری F یا تحلیل واریانس یک طرفه و تعقیبی توکی.. 104
3-10-5. آزمون آماری ضرایب همبستگی و رگرسیون خطی.. 106
3-11. جمعبندی و ارائه مدل فرآیندی (اجرائی) پژوهش... 106
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل یافتههای پژوهش
4-2. ارزیابی وضعیت شاخصهای پایداری.. 110
4-2-2. بررسی وضعیت پایداری اقتصادی محلات.. 112
4-2-3. بررسی وضعیت پایداری زیست- محیطی محلات.. 115
4-2-4. بررسی وضعیت پایداری فیزیکی- کالبدی محلات.. 119
4-2-5. بررسی وضعیت پایداری اجتماعی- فرهنگی محلات.. 122
4-2-6. تحلیل شاخصهای پایداری محلات بافت تاریخی شهر یزد. 125
4-3. سنجش عملکرد مدیریت شهری در بافت تاریخی شهر یزد. 135
4-3-1-1. توزیع پاسخگویان بر حسب جنس... 135
4-3-1-2. توزیع پاسخگویان بر حسب سن.. 136
4-3-1-3. توزیع پاسخگویان بر حسب میزان تحصیلات.. 136
4-3-1-4. توزیع پاسخگویان بر حسب وضعیت شغلی.. 137
4-3-2. آزمون توزیع دادههای پژوهش... 138
4-3-3. برسی عملکرد مدیریت شهری در پایداری محلهای(آمار تحلیلی)139
4-3-3-1. بررسی رضایت از مدیریت شهری با آماره آزمون T-Test139
4-3-3-2. بررسی رضایت از عملکرد مدیریت شهری با آماره آزمون تحلیل واریانس... 144
4-3-3-3. بررسی عملکرد مدیریت شهری با استفاده از ضرایب همبستگی.. 148
فصل پنجم: آزمون فرضیات، نتیجهگیری و پیشنهادات
5-3-1. نتیجهگیری حاصل از مباحث نظری.. 161
5-3-2. نتیجهگیری حاصل از یافتههای تجربی.. 162
5-4-1. پیشنهادات برنامهای، مدیریتی و اجرائی (راهبردی)169
5-4-2. پیشنهادات آینده پژوهشی و تحقیقاتی.. 171
6-2. خروجیهای مربوط به اعتبار و پایایی پژوهش... 176
6-3. نتایج آزمونهای استنباطی.. 176
6-4. کد تدوین شده در برنامه متلب.. 178
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول 2‑1: واژگان معادل محله و ویژگیهای آن. 25
جدول 2‑2: اهداف و راهبردهای ایجاد محلات پایدار48
جدول 2‑3: عناصر و روند عمومی سیستم اداره شهرهای ایرانی در دوره پس از اسلام. 51
جدول 2‑4: وظایف شهرداری در زمینه توسعه پایدار محلهای.. 53
جدول 2‑5: ارتباطبینوظایفشهرداریو شاخصهایپایداری.. 55
جدول 3‑1: تحولات جمعیتی شهر یزد و بافت تاریخی.. 79
جدول 3‑2: تحولات جمعیتی محلات بافت تاریخی یزد در سالهای 1385-1375. 79
جدول 3‑3: گروههای عمده فعالیت در بافت تاریخی شهر یزد در سال 1381. 82
جدول 3‑4: جمعیت فعال و غیرفعال بافت تاریخی شهر یزد. 83
جدول 3‑5: جمعیت فعال و غیرفعال بافت تاریخی به تفکیک محلات در سال 1390. 83
جدول 3‑6: نرخ بیکاری و اشتغال در بافت تاریخی شهر یزد. 84
جدول 4‑1: تعداد پرسشنامه اختصاص یافته به محلات بافت تاریخی.. 88
جدول 4‑2: ابعاد و شاخصهای پژوهش... 90
جدول 4‑3: مقادیر ارزشهای زبانی در عضویت نهایی استدلال ممدانی.. 98
جدول 4‑4: ترکیب نهایی قوانین را با استناد به استدلال ممدانی.. 99
جدول 4‑5: توابع عضویت فازی در نرم افزار Arc GIS و کاربرد آنها102
جدول 5‑1: شاخصهای اقتصادی پژوهش... 113
جدول 5‑2: مقادیر عضویت فازی برای شاخص اقتصادی.. 113
جدول 5‑3: شاخصهای زیست- محیطی پژوهش... 116
جدول 5‑4: مقادیر عضویت فازی برای شاخص زیست- محیطی.. 117
جدول 5‑5: شاخصهای فیزیکی - کالبدی پژوهش... 119
جدول 5‑6: مقادیر عضویت فازی برای شاخص فیزیکی- کالبدی.. 120
جدول 5‑7: شاخصهای اجتماعی- فرهنگی پژوهش... 123
جدول 5‑8: مقادیر عضویت فازی برای شاخص اجتماعی- فرهنگی.. 123
جدول 5‑9: ماتریس همبستگی گامای 0.7. 132
جدول 5‑10: ماتریس کوواریانس مقدار گامای 0.7. 132
جدول 5‑11: ماتریس همبستگی مقدار گامای 0.9. 132
جدول 5‑12: ماتریس کوواریانس مقدار گامای 0.9. 133
جدول 5‑13: توزیع پاسخگویان بر حسب جنس به تفکیک محلات.. 135
جدول 5‑14: توزیع پاسخگویان بر حسب سن.. 136
جدول 5‑15: توزیع پاسخگویان بر حسب میزان تحصیلات.. 137
جدول 5‑16: توزیع پاسخگویان بر حسب وضعیت شغلی.. 137
جدول 5‑17: نتایج حاصل از آزمون کلموگروف- اسمیرنف.. 139
جدول 5‑18: عملکرد مدیریت شهری در بعد اجتماعی- فرهنگی به تفکیک محلات.. 141
جدول 5‑19: عملکرد مدیریت شهری در بعد زیست- محیطی به تفکیک محلات.. 141
جدول 5‑20: عملکرد مدیریت شهری در بعد اقتصادی به تفکیک محلات.. 142
جدول 5‑21: عملکرد مدیریت شهری در بعد کالبدی- فیزیکی به تفکیک محلات.. 142
جدول 5‑22: نتایج آزمون برابری واریانسها در محلات.. 144
جدول 5‑23: تحلیل واریانس وضعیت عملکرد مدیریت شهری در بافت تاریخی یزد. 146
جدول 5‑24: طبقهبندی محلات به لحاظ ابعاد عملکردی مدیریت شهری.. 147
جدول 5‑25: همبستگی بین پایداری محلهای و رضایت از عملکرد مدیریت شهری.. 149
جدول 5‑26: همبستگی بین پایداری محلهای و رضایت از ابعاد عملکرد مدیریت.. 150
جدول 5‑27: همبستگی بین ابعاد عملکردی مدیریت شهری و پایداری محلهای.. 151
جدول 6‑1: نتایج حاصله از آماره G.. 158
فهرست اشکال
عنوانصفحه
شکل 2‑1: سیرتاریخی نظریهمحله. 26
شکل 2‑2: جمعبندی حاصل از تعاریف در خصوص محله. 29
شکل 2‑4: مجموعهای از تعاریف مطرح شده در زمینه توسعه پایدار33
شکل 2‑5: ابعاد اصلی توسعه محلی 36
شکل 2‑6: جمعبندی در خصوص ابعاد و معیارهای پایداری محلهای.. 47
شکل 2‑7: نمودار مدل مفهومی پژوهش... 58
شکل 3‑1: نقشه موقعیت شهر یزد در تقسیمات سیاسی.. 62
شکل 3‑2: نقشه توپوگرافی شهرستان یزد. 64
شکل 3‑3: نقشه شیب شهرستان یزد. 65
شکل 3‑4: نقشه زمینشناسی یزد. 67
شکل 3‑5: نمودار میانگین بارندگی فصلی ایستگاه یزد. 68
شکل 3‑6: نمودار میانگین رطوبت نسبی ایستگاه یزد. 70
شکل 3‑7: نمودار میانگین دمای ماهانه ایستگاه یزد. 71
شکل 3‑8: نمودار آمبروترمیک ایستگاه یزد 71
شکل 3‑9: نمودار میانگین ساعات آفتابی ایستگاه یزد. 72
شکل 3‑10: نمودار میانگین روزهای یخبندان ایستگاه یزد. 72
شکل 3‑11: نقشه محلات بافت تاریخی یزد. 77
شکل 3‑12: تحولات جمعیتی محلات بافت تاریخی یزد در سالهای 1390-1375. 80
شکل 3‑13: نقشه نسبت باسوادی در بافت تاریخی شهر یزد. 81
شکل 3‑14: گروههای عمده فعالیت در بافت تاریخی شهر یزد در سال 1381. 82
شکل 3‑15: نقشه کاربری اراضی بافت تاریخی شهر یزد. 86
شکل 3‑16: مقایسه مجموعههای کلاسیک و فازی.. 93
شکل 3‑17: شمای کلی و مراحل اصلی در یک سیستم استنتاج فازی.. 94
شکل 3‑18: نمایش اعداد مثلثی.. 96
شکل 3‑19: تابع عضویت مثلثی برای شاخصهای پایداری 96
شکل 3‑20: فرآیند کلی روش ممدانی.. 97
شکل 3‑21: تابع عضویت نهایی استدلال ممدانی99
شکل 3‑22: نمودار مدل اجرائی پژوهش 108
شکل 4‑1: تابع عضویت مثلثی.. 111
شکل 4‑2: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی ضعیف شاخص اقتصادی.. 114
شکل 4‑3: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی متوسط شاخص اقتصادی.. 114
شکل 4‑4: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی قوی شاخص اقتصادی.. 115
شکل 4‑5: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی ضعیف شاخص زیست- محیطی.. 117
شکل 4‑6: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی متوسط شاخص زیست- محیطی.. 118
شکل 4‑7: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی قوی شاخص زیست- محیطی.. 118
شکل 4‑8: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی ضعیف شاخص فیزیکی- کالبدی.. 120
شکل 4‑9: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی متوسط شاخص فیزیکی- کالبدی.. 121
شکل 4‑10: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی قوی شاخص فیزیکی- کالبدی.. 121
شکل 4‑11: نقشه درجه عضویت مجموعه فازی ضعیف شاخص اجتماعی- فرهنگی.. 124
شکل 4‑12: نقشه درجه عضویت مجموعه فازی متوسط شاخص اجتماعی- فرهنگی.. 124
شکل 4‑13: نقشه درجه عضویت مجموعه فازی قوی شاخص اجتماعی- فرهنگی.. 125
شکل 4‑14: نمودار پایگاه قوانین یا قواعد تعریف شده در نرمافزار متلب.. 127
شکل 4‑15: منحنی شاخصهای فیزیکی- کالبدی و اقتصادی در میزان پایداری.. 128
شکل 4‑16: منحنی شاخصهای اقتصادی و زیست- محیطی در میزان پایداری.. 128
شکل 4‑17: منحنی شاخصهای فیزیکی- کالبدی و زیست- محیطی در میزان پایداری.. 128
شکل 4‑18: منحنی شاخصهای اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی در میزان پایداری.. 128
شکل 4‑19: منحنی شاخصهای اقتصادی و زیست- محیطی در میزان پایداری.. 128
شکل 4‑20: منحنی شاخصهای اقتصادی و زیست- محیطی در میزان پایداری.. 128
شکل 4‑21: نمودار وضعیت پایداری محلات بافت تاریخی از نظر شاخصهای اقتصادی.. 129
شکل 4‑22: نمودار وضعیت پایداری محلات از نظر شاخصهای زیست- محیطی.. 129
شکل 4‑23: نمودار وضعیت پایداری محلات از نظر شاخصهای فیزیکی- کالبدی.. 130
شکل 4‑24: نمودار وضعیت پایداری محلات از نظر شاخصهای اجتماعی- فرهنگی.. 130
شکل 4‑25: نمودار میزان پایداری محلات بافت تاریخی شهر یزد. 133
شکل 4‑26: میزان پایداری محلات بافت تاریخی شهر یزد. 134
شکل 4‑27: نمودار درصد توزیع پاسخگویان بر حسب جنس به تفکیک محلات.. 136
شکل 4‑28: نمودار توزیع پاسخگویان بر حسب میزان تحصیلات 137
شکل 4‑29: نمودار توزیع پاسخگویان بر حسب وضعیت شغلی138
شکل 4‑30: نقشه رضایت از مدیریت شهری از نظر ابعاد پایداری 143
شکل 4‑31: نمودار آزمون برابری واریانس در بعد اجتماعی- فرهنگی.. 145
شکل 4‑32: نمودار آزمون برابری واریانس در بعد زیست - محیطی.. 145
شکل 4‑33: نمودار آزمون برابری واریانس در بعد اقتصادی.. 146
شکل 4‑34: نمودار آزمون برابری واریانس در بعد فیزیکی- کلبدی.. 146
شکل 4‑35: نمودار بررسی وضعیت پراکندگی دادههای پژوهش... 148
شکل 5‑1: منحنی نتایج حاصله از آماره G159
شکل 5‑2: نمودار عناصر اصلی پایداری محلهای.. 167
شکل 5‑3: نمودار ویژگیهای محلات پایدار167
شکل 5‑4: الگوی مناسب پژوهشی رهیافت پایداری محلهای و نقش مدیریت شهری.. 168
مقدمه
ازدهه 1980 بهبعد،توسعهپایداربهعنوانمفهوماصلیوبنیادیدرراهبردحفاظتجهانیسازمانملل[1] ودر گزارشبرانتلند[2] قرارگرفت. گزارشبرانتلند (1983)،توسعهپایداررا "توسعهایکهنیازهاینسلحاضررابدون بهخطرانداختنتواناییهاینسلهایآینده،برایبرآوردننیازهایخودشان" تعریفمیکند (فرهودی و همکاران، 1390: 90). این تعریف دو مفهوم اصلی را دربردارد:
× نیاز؛بهویژهنیازهایاساسیمردمفقیرجامعهکهلازماستاولویتبیشتریبهآندادهشود.
× محدودیت؛محدودیتدرقالباستفادهازفناوریسازگار،برایحفظمنابعمحیطیبراینسلهایآتیاست (پارویز و گرینجر[3]، 2004: 6).
با یک دیدگاه کلی دستیابی به پایداری در شهرها و محلهها در سه دسته کلی اصول محیطی، اصول اجتماعی و اصول اقتصادی قرار میگیرد:
در اصول محیطی به مواردی چون طراحی مناسب انواع فضاهای سبز، شبکههای حمل و نقل، سیستمهای آب و فاضلاب، همچنین اصلاح کاربری اراضی موجود، دسترسیهای پیاده، حفظ محیط زیست و نظایر اینها توجه میشود. در اصول اجتماعی به مواردی چون عدالت محیطی از طریق کاربری اراضی محلی و تسهیلات رفاهی در محلهها و تأمین مسکن برای اقشار مختلف جامعه و توجه به گروههای مختلف جمعیتی اشاره میگردد و در اصول اقتصادی نیز به ارتقاء و توسعه اقتصادی بر پایه محله پرداخته میشود که راه حل آن، خودکفایی محلههاست (ویرلر[4]، 1998: 5).
تلفیق دو نظریه توسعه پایدار و مکتب محیطگرایان فرهنگی منجر به تدوین دیدگاهی با عنوان توسعه محلهای پایدار گردیده است. این دیدگاه مبین این اصل است که محلات شهری دارای درونمایه عظیم اجتماعی و فرهنگی هستند که تنها بازآفرینی فرهنگ شهروندی و توجه به محلات به عنوان بستر زندگی اجتماعی ساکنان، به توسعه پایدار محلهای میانجامد (معصومی، 1389: 11). توجه به مباحث توسعه پایدار محلهای هر چند به تبار نظری به مفهوم توسعه پایدار در اواخر دهه 80 میلادی بر میگردد، لیکن میتوان آن را با توجه به نگرش ویژه به یاختههای کوچک کارکردی شهر و در قالب اجتماعات محلهای، مفهومی جدیدتر و دارای سابقه کوتاهتری محسوب نمود. اما نکته لازم به ذکر در ابتدا شناخت و تعریف محله میباشد.
هرچند واژه محله میتواند از ابعاد مختلف اجتماعی، روانشناسی، ذهنی، ادراکی، معماری، کالبدی و سیاسی تعریف شود و تعاریف متعددی از محله در جوامع گوناگون وجود دارد (بارتون[5]، 2003: 22)؛ اما تعریف کلی محله به این صورت است: محله مسکونی، کوچکترین واحد برنامهریزی است که ساکنان آن دارای تسهیلات عمومی و نهادهای اجتماعی مشترکاند و در آن به صورت پیاده رفت و آمد میکنند (دیویدسون[6]، 2007: 280). در ایران محله به صورت کالبد سکونت 1250-700 خانوار با دامنه نوسان شعاع دسترسی پیاده (5-4 دقیقه) تعریف گردیده است.
با تکیه بر تعاریف توسعه پایدار و محلههای شهری، محله پایدار را میتوان این گونه تعریف نمود: محله پایدار محلهای است که دارای ساختمانها و فضاهایی با مقیاس انسانی، شبکهای از میدانها و خیابانهای محلی، کاربریهای محلی، تسهیلات و خدمات روزمره، حداقل تأثیرات منفی بر محیط زیست، احساس تعلق به مکان و ابزارهایی برای تشویق مردم به احساس مسئولیت در برابر محله باشد (کووان[7]، 2005: 387). بنابراین محلهپایدار،محلهایاستکهتلقیازآنبهعنوانیکمحلهودرقالبمجموعهای ازعواملاجتماعی،کالبدی،روانشناسی،ذهنیوسیاسیدارایمعنیومفهومباشد. وجودوتحقق معیارهایینظیرهویت،سرزندگی،پویایی،تأمینتجهیزاتوخدمات،تنوعودسترسیمناسبمیتواندازضرورتهاییکمحلهپایدارباشد.
اگر در نظریههای توسعه انسان محور در شهرها پایدای در سطح محلات رابه مفهوم جامع اجتماعی، اقتصادی، زیست- محیطی و کالبدی و همچنین شهروندمداری را دو اصل بنیادین و پذیرفته شده به حساب آوریم، به پذیرفته شدهترین و عامترین اصول محتوایی در جوامع مختلف، اعم از توسعه یافته و یا در حال توسعه نائل شدهایم؛ اما عملیاتی شدن این اصول و دسترسی به ساختارهای متناسب با آنها در گرو سازمان و نظام مدیریتی کارآمد میباشد. گستردگیابعادوتغییردرماهیتمسائلشهریوپیچیدگیاینمسائل، جامعنگریوتوجهبهابعادوجنبههایمختلفمسئلهبهمنظورحلپایدارآنهارااجتنابناپذیرساختهاست. دراینمیانتوجهوتأکیدبرنامهریزیومدیریتشهرها،بیشتر ازهرزمانیبهسطوحپایینتروابعادملموسزندگیشهریمعطوفگشتهاست. در این راستا پژوهش پیشرو قصد دارد پس از شناخت وضعیت پایداری محلهای، عملکردوجایگاه مدیریتشهریدرپایداریمحلهایمحدودهتاریخی شهر یزد را موردارزیابیقراردهد؛ بنابراین در قالب پنج فصل زیر ارائه گردیده است.
در فصل اول که به عنوان طرح تحقیق شناخته میشود، به طرح مسئله، ضرورت و اهمیت موضوع مورد بررسی و سوابق تحقیقات مشابه پرداخته شده و سعی گردیده تا چرائی انتخاب و بررسی موضوع کنونی به همراه کلیات روش پژوهش تشریح گردد.
فصل دوم نیز به بررسی مفاهیم ادبیات و مفاهیم نظری پژوهش اختصاص یافته است. در این فصل پس از معرفی واژگان محله، پایداری محلهای، مدیریت شهری و نقش آن در پایداری محلهای زمینه آشنایی با موضوع مورد بررسی بیشتر فراهم گردیده است.
در فصل سوم ضمن بیان ویژگیهای کلی جغرافیایی و اقلیمی حوزه فراگیر و بیان ویژگیهای جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی محدوده مورد مطالعه، در ادامه به روش پژوهش، اطلاعات جمعآوری شده، جامعه و نمونه مورد بررسی و همچنین تشریح روشهای بررسی و تحلیل دادهها پرداخته شده است.
فصل چهارم که با عنوان تجزیه و تحلیل یافتههای پژوهش آمده است شامل دو قسمت کلی میباشد. بخش اول به بررسی و تعیین میزان پایداری محلات محدوده مورد مطالعه با استفاده از مدل منطق فازی اختصاص یافته است. در ادامه دادههای مرتبط با عملکرد مدیریت شهری پس از توصیف مورد تحلیل و استنباط قرار گرفته است.
در نهایت در فصل پنجم ضمن آزمون فرضیات پژوهش و نتیجهگیری سعی شده است تا راهکارها و پیشنهاداتی جهت بهبود وضعیت پایداری محلهای و نقش مدیریت شهری در بهبود و ارتقاء آن ارائه گردد.
|
فصل اول: طرح تحقیق |
1. فصل اول: طرح تحقیق
1-1. بیان مسئله
با پیدایش انقلاب صنعتی تغییرات بنیادین و همه جانبهای بر کالبد شهرها مستولی گردید. در این راستا نظام ساختاری شهرهای سنتی ما نیز با کمی تأخیر نسبت به کشورهای صنعتی دستخوش تحولات چشمگیری شد و ویژگیهای ارزشمند نظام محلهای خویش را در جدالی نابرابر بین سنتی شدن و مدرنیت از دست داد. لذا آنچه نظام محلهای شهرهای امروزی شاهد آن است، در مقایسه با بازههای ارزشمند اجتماعی و کالبدی محلات سنتی و تاریخی، ناکارآمدی ساختاری و از هم گسیختگی اجتماعی و به کوتاه سخن «ناپایداری» است.
روندشکلگیریمحلههایقدیمیکهدرطولدورانی طولانیشکلگرفتهبودند، بهگونهایبودهاستکهدرپاسخگوییبهنیازفردیو اجتماعیساکنیناز کاراییلازمبرخوردارباشد .امابهنظرمیرسددگرگونیدرعواملمختلفاقتصادی، اجتماعی، زیست- محیطیوکالبدیشهرهابهطورعامو درمحلههابهطورخاص، اثراتمنفیقابلتوجهیبرکارایی آنهادرپاسخگوییبهنیازهایساکنانداشتهاست .دراینمیانبرخیازمحلههایجدیدو انسانساختکهدراوایلنهضتشهرسازیساختهشدهاندروبهانحطاطوزوالگذاشتهو برخیدیگراز تداومحیاتورونقزندگیبرخورداربودهو بهعبارتیپایدارماندهاند (عزیزی، 1385: 36). در این میان ناحیه تاریخی شهرها میراث ارزشمند معماری و کالبدی به جای مانده از پیشینیان ماست که در طول زمان در هویتبخشی به حیات شهری همواره نقش بارزی ایفا نموده است. این بخش از شهر تجلیگاه ابعاد فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مردمانی است که در دورههای تاریخی در این بخش از شهر روزگار سپری کرده و هویت فرهنگی آن را به ثبت رساندهاند (کلانتری خلیل آباد و پوراحمد، 1384: 78).
با استفاده از نظریات جدید همچون توسعه پایدار و محله پایدار میتوان به احیاء مجدد این محلات پرداخت (ملکی و حبیبی، 1390، 114). بنابراین استفاده از اصول محلههای پایدار در فرآیند برنامهریزی شهری و بهرهمندی از ظرفیتهای محله، بدون شناخت اولیه از وضعیت پایداری و نقش مدیریت شهری در این محلهها ممکن نیست.
اما امری که متخصصان و برنامهریزان بر آن اتفاق نظر دارند نقش و عملکردمدیریتشهرهادر پایداریمحلاتاست. در این میان نقش و توانمندی اهرم مدیریت شهری در قالب تدوین و اجرای برنامهها در محلات شهری به عنوان یکی از ابزار کلیدی در پایداری شهری شناخته شده است. مدیریتی که میتوانعبارتازیکسازمانگسترده، متشکلاز عناصرواجزایرسمیو غیررسمیذیربطومؤثردرابعادمختلفاجتماعی، اقتصادیوکالبدیحیات شهریکهادارهکنترلوهدایتتوسعههمهجانبهوپایدارشهرراعهدهداراست، دانست. هدفتئوریکوکلانسیستممدیریتشهریوشهرداریهاتقویتفرآیندتوسعهپایدارشهریاست، بهنحویکهزمینهومحیطمناسببرایزندگیراحت، امنوکارآمدشهروندانبهتناسب ویژگیهایآنانوجامعهمربوطهفراهمشود (کاظمیان و سعیدیرضوانی، 1382: 32) و همچنینتأکیداصلی مدیریتشهریبراتخاذسیاستهایمناسبدربخشهایراهبردیبرایظرفیتسازیوتوانبخشی درسطوحمحلیبهجایاجرایپروژهایعظیمعمرانشهریاست (اردشیری، 1379: 19). رفع مشکلات مرتبط با محلههای شهر، ضمن آن که میتواند به انسجام بیشتر روابط محلهای منجر شود، به نوبه خود قادر به ارائه الگوهای هویتبخش برای محلههای جدید نیز خواهد بود؛ در حالی که رشد سریع شهرها در کنار ضعف مدیریت اجرایی و اصول محتوایی طرحهای گسترش محلهای، میتواند بسیاری از محلات شهر را از پایداری مورد نظر محروم سازد (شیعه، 1388: 64). بنابراین نحوه مدیریت شهر میتواند تأثیر به سزایی در پایداری داشته باشد (کاظمیان و همکاران، 1390: 8)؛ مدیریتی که زمینه و محیط مناسب برای زندگی راحت، امن و اثر بخش شهروندان به تناسب ویژگیهای آنان و جامعه مربوطه فراهم کند.
برخی از محققان مدیریت حفظ و احیاء بافتهای تاریخی را با اهداف توسعه پایدار هماهنگ دانسته و اقدامات و برنامههای بهسازی و نوسازی بافتهای تاریخی را تحقق توسعه پایدار شهری میدانند. با توجه به ویژگیهای بافت تاریخی از جمله وجود فضاها و عناصر دارای ارزش در کنار و تقابل با فضاها و عناصر فاقد ارزش که افت کیفیت بافت، افزایش فرسودگی و ناکارآمدی را بر بافت تحمیل کردهاند، وضعیت ناپایداری را در ابعاد مختلف در بافتهای مذکور حاکم کردهاند (طاهرخانی و متوسلی، 1385 :100). از این رو چنانچه مدیریت بافت تاریخی با استفاده بهینه از ارکان خود بتواند در جهت ساماندهی فضاها و عناصر داخل بافت اقدام کند و ویژگیهای دارای ارزش را برجسته نماید، به فرآیند پایداری محلهای و اهداف شهر پایدار کمک میکند.
مروری اجمالی بر تحولات شهر کویری یزد نشان میدهد گسترش بی رویه شهر، با مهاجرپذیری شدید، تحولات جمعیتی و کالبدی نامتناسبی را به همراه داشته است (حکمتنیا و زنگیآبادی، 1383: 38). شهر یزد که یکی از شهرهای تاریخی کشورمان محسوب میشود که از نظر تقسیمات شهری به 3 منطقه شهری تقسیم میشود و منطقه تاریخی این شهر در منطقه 2 واقع گردیده و به نوعی در قسمت مرکزی شهر قرار دارد. ناحیه تاریخی شهر یزد یکی از یادگارهای مهم معماری سنتی کشورمان محسوب میشود و از ارزشهای منحصر به فرد تاریخی و فرهنگی برخوردار است؛ اما در سالهای اخیر به دلیل وجود مشکلات و مسائل متعدد و بازخوردهایی که در میان شهروندان داشته، میتوان به پائین آمدن شاخصها پایداری و گاهی ناپایداری در این محلات حکم نمود. در این راستا هدفاصلیاینپژوهشتحلیلوارزیابیشاخصهایپایداریمحلهای و شناسایی وضعیت عملکرد مدیریت شهری در راستای پایداری محلهای بودهکه باتعریفعلمیوعملیاتیاین شاخصهاودستیابیبهمیزانپایداریدرمحلههایبافت تاریخی مقدور میباشد. اینپژوهش قصد دارد پس از شناخت وضعیت پایداری محلهای، عملکرد، نقشوجایگاه مدیریتشهریدرپایداریمحلهایناحیهتاریخی شهر یزد را موردارزیابیقرارداده و به این امرکهناحیهتاریخیتا چهاندازهپایداراست ومدیریتشهریبهچهمیزانتوانستهدرپایداریناحیهتاریخیمؤثرباشد، رسیده و در این رابطه توجه مسئولین و برنامهریزان شهری را بیش از پیش به شاخصهای پایداری معطوف ساخته و در پی ارائه راهکارها و پیشنهاداتی برای بهبود مشکلات کنونی باشد.
1-2. ضرورت و اهمیت پژوهش
از گذشتههای دور، محلات مسکونی شهرها به عنوان سلولهای حیات شهری[8] نقش اساسی در زندگی ساکنان خود داشتهاند (معصومی، 1389: 15). تحقیقات انجام شده در خصوص روند توسعه اجتماعی– فضایی شهرهای معاصر ایران حاکی از آن است که عدم توجه بایسته به مسائل محلهای و جوامع محلی معضلات عدیدهای را در شهرها به دنبال داشته و سبب ایجاد مانع برای توسعه شهری شده است (پیربابایی؛1383: 61). در نظام سنتی شهرنشینی کشور چیزی به نام محله داشته و داریم که دارای کارکردهای بسیار مهم اجتماعی بوده و هنوز هم (هر چند کمتر) میباشد (رفیع پور،1380: 164)؛ محلاتی که میتوان از آنها به عنوان رکن اصلی کالبدی، اجتماعی و اقتصادی شهر و یک واحد ارگانیک کوچک مقیاس، حافظ تعادل زندگی ساکنان و پایداری شهر، نام برد.
شهر یزد و ناحیه تاریخی آن یکی از این میراث و یادگارهای مذکور و مهم معماری سنتی کشورمان محسوب میشود که از ارزشهای منحصر به فرد تاریخی و فرهنگی برخوردار است؛ اما در سالهای اخیر به دلیل ویژگی مرکزگریزی و رشد منفی جمعیت آن، همراه با فرسودگی، عدم زیرساختها و خدمات شهری، آلودگیهای زیست- محیطی به پائین آمدن شاخصها و ابعاد پایداری و گاهی ناپایداری در این محلات منجر شده است. وجود مشکلات فوق در بخشی که به عنوان هویت تاریخی- فرهنگی شهر یزد و حتی در سطوح ملی شناخته میشود، پژوهشگر را بر آن داشت که این محدوده از شهر را به عنوان مورد پژوهشی انتخاب نموده و توجه به این میراث گرانبها را که گاهی از آن با عنوان شناسنامه واقعی شهر نام میبرند، به برنامهریزان و مسئولین مرتبط گوشزد نماید.
1-3. اهداف پژوهش
1-3-1. اهداف کلان
اهداف پژوهش، مقصد نهایی پژوهش و پژوهشگر را در فرآیند کار مشخص میکند. بدیهی است که:
1. شناسایی وضعیت پایداری محلهای با تأکید بر عملکرد مدیریت شهری در بافت تاریخی شهر و
2. زمینهسازی و تقویت بنیانهای نظری و عملی برای آشنایی، درک، انطباق و کاربرد بیشتر مباحث پایداری، شهر پایدار و محله پایدار در حوزههای برنامهریزی، مدیریتی و اجرایی در شهر یزد به عنوان اهداف کلان این پژوهش مد نظر میباشد.
1-3-2. اهداف عملیاتی
در راستای نیل به اهداف کلان، اهداف عملیاتی و فرعی میتواند مسیر دستیابی به آنها را هموار نموده و چارچوب مناسبی برای تجزیه و تحلیلهای آماری ارائه دهد (خاکی، 1391: 135)؛ پژوهش حاضر نیز اهداف زیر را اهداف عملیاتی و فرعی خود مفروض نموده است:
1. سنجش میزان پایداری محلات بافت تاریخی شهر یزد.
2. شناسایی وضعیت عملکرد مدیریت شهری در پایداری محلات ناحیه تاریخی شهر یزد.
3. کاربرد نتایج حاصله در سازوکار برنامهریزی و مدیریت شهری در حوزه امور اجرایی و حصول محله پایدار.
1-4. سوالات پژوهش
هر پژوهشی در واقع با هدف پاسخگویی به پرسش یا راهحلیابی برای یک مسئله اصلی آغاز میشود. بنابراین پژوهش حاضر نیز دو سوال عمده زیر را به عنوان مبنای کار خود قرار داده است:
- آیا محلات تاریخی شهر یزد از نظر معیارهای پایداری محلهای یک محله پایدار محسوب میشود؟
- نقش و عملکرد مدیریت شهری در وضعیت پایداری محلات تاریخی چگونه بوده است؟
1-5. فرضیات پژوهش
در راستای رسیدن به اهداف پژوهش فرضیههای زیر تدوین میگردد:
- وضعیت محلات تاریخی شهر یزد از نظر معیارهای پایداری محلهای از تفاوتهای فضایی برخوردار است.
- به نظر میرسد عملکرد مدیریت شهری موجب پایداری محلات در بافت تاریخی شهر یزد نشده است.1-6. پیشینه پژوهشی
پایداری محلهای یکی از گرایشهای نظری مؤثر در زمینه توسعه پایدار شهری بوده و از جنبههای اساسی مدیریت و اداره کارآمد امور شهری تلقی میشود. منابع مربوط به نگرش توسعه پایدار محلهای و سنجش پایداری محلات به دهه 90 میلادی باز میگردد. چارچوب پایه نظری در این رویکرد تأکید مؤثر و فزاینده بر اثرات متقابل گروههای اجتماعی ساکن شهر در تمامی ابعاد است که به عنوان پایهای جهت تقویت مناسبات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی عمل میکند و محصول مطلوب آن تقویت هویت زیستی- اجتماعی شهری و بهبود کیفیت زندگی از یک سو و کارآمدسازی سازوکارهای مدیریت و اداره امور شهری از سوی دیگر بر پایه تقویت هویت الگوی مشارکتی مردم خواهد بود. در حیطه پایداری محلهای و نقش مدیریت شهری در آن بعضاً پژوهشهایی صورت گرفته است که جهت جلوگیری از اطاله کلام تنها تعدادی از آنها شامل مقالات پژوهشی، گزارشها و پایاننامه و رساله، در خارج و داخل کشور به شرح زیر میباشد:
1-6-1. پژوهشهای خارجی
|
نویسنده / نویسندگان |
سال |
عنوان |
توضیح |
|
برگ و نایکندر[9] |
1997 |
محلات پایدار، یک مدل کمی مدیریت منابع در جوامع |
در مقاله خود نیاز به بهبود مدیریت منابع اجتماعی و طبیعی در جوامع را برای برنامهریزان شهری اسکاندیناوی ضروری میدانند. آنها در پژوهش خود به دنبال ارائه یک مدل کمی برای فهم مفهوم پایداری محلهای هستند و در نهایت نتیجه گرفتهاند که پایداری در جوامع انسانی از نیازهای پایه انسانی و عملکردی تأثیر میپذیرند و در نهایت شش منبع با ارزش که باید برای حفظ پایداری و انعطافپذیری به درستی مدیریت شوند، عبارتند از: منابع طبیعی، شخصی، اجتماعی، تاریخی، سازمانی و اقتصادی (برگ و نایکندر، 1997). |
|
بارتون[10] |
2003 |
شکلدهیمحلات: راهنماییبرایسلامت، پایداریو سرزندگی |
دراثرخودبهموضوعاتیدرموردتوسعهپایدارشهری وشهرسالم[11] پرداختهوضمنارائهتعاریفیازمحله،مدلاکولوژیکیمحلهرامطرحکردهاست. بارتونبهمباحثیدررابطهبامحلاتپایدار، اهدافوراهبردهایایجادمحلاتپایدارو معیارهایپایداری اشارهنمودهاست و ابعادپایداریمحلهایراابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگیوزیست-محیطی معرفیمیکند .معیارهاییچونپویاییوسازگاریرابرایبعداجتماعی-فرهنگی، دسترسیرابرایبعد اقتصادیوتراکمو ظرفیتقابلتحملمحلهرابرایبعدزیست-محیطیمعرفیمیکندومحلهایرا بهعنوانمحلهپایدارمیشناسدکهدر تمامیابعادپایداریبهحدقابلقبولیدستیافتهباشد (بارتون، 2003). |
|
ابنصالح[12] |
2005 |
تحولدرمحلههایمسکونی،ظهورفرهنگجدیددرشهرنشینیعربستان |
درمقالهای بهبررسیتفاوتمحلههایسنتیو جدید پرداختهاستومحلههایجدیددر عربستان را تجربهایجدیداز ایدههایمحلههایمسکونیدرایالاتمتحدهمیداند (ابن صالح، 2005). |
|
چوگویل[13] |
2008 |
توسعهپایدارمحلهای |
درمقاله خود بهبررسیو ارائهمعیارهای پایداریدرسطوحمحلهایدرشهرریاض میپردازدوعدمتوسعهیافتگیدرشهرراعدمتوجهبهتوسعه محلاتمیداندوبرخیازنظریاتپایداریمحلهایازجملهپری[14]وهاوارد[15]رابررسیکردهاست. نتایجتحقیق نشاندادهاستفادهازاینایدههامنجربهایجادمحلههایجدیددرحاشیهشهرشدهو اینمحلههایجدیددرمقایسهبابافتتاریخیدردستیابیبهپایداریمحلهایموفقتربودهاند (چوگویل، 2008). |
|
ارکن[16] |
2011 |
چالشها و تضادها در دستیابی جوامع پایدار در محلات تاریخی استانبول |
در این مقاله که با هدف بررسی موفقیت طرحهای احیاء در دستیابی به جوامع پایدار در محلههای مسکونی تاریخی محروم انجام گرفته است؛ وی پس از بررسی روابط بین جوامع پایدار، نیازهای جوامع و حفاظت از شهر، تجربههای احیاء اخیر در شهر استانبول را مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده است که طرحهای خلاقانه احیاء میتواند به واسطه نوسازی تعدادی از ساختمانهای تاریخی، ایجاد مراکز اجتماعی امروزی، ارتقاء تمیزی معابر، ایجاد فرصتهای شغلی در یک دوره کوتاه مدت، شرایط فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی محلات را بهبود بخشید (ارکن، 2001). |
|
دمپسی[17] و همکاران |
2012 |
کلید توسعه پایدار شهری در شهرهای انگلستان؟ تأثیر تراکم بر پایداری اجتماعی |
در پژوهش خود با مطالعه بر روی شهرهای انگلستان تأثیر تراکم بر پایداری اجتماعی را مورد مطالعه قرار دادهاند. آنها با معرفی تراکم جمعیت و جنبههای پایداری اجتماعی با انعکاس انتقادی نسبت به افزایش جمعیت شهرها در قرن 21 به این نتیجه میرسند که افزایش جمعیت به طور گسترده در مورد شهر فشرده مناسب میباشد (دمپسیو همکاران، 2012). |
|
شریفی و مانایاما[18] |
2013 |
مرور انتقادی بر هفت ابزار ارزیابی پایداری محلهای |
آنها در پژوهش خود بیان میکنند که ابزارهای ارزیابی پایداری که از قرن 21 گسترش یافته است و بسیاری از کشورهای توسعه یافته از آنها جهت دستیابی به اهداف توسعه پایدار استفاده میکنند. پژوهشگران هفت ابزار از کشورهای استرلیا، اروپا، ژاپن و ایالات متحده انتخاب و با هدف دستیابی به نقاط قوت، ضعف، دستاوردها و شکستها به تحلیل پرداخته و در نهایت توصیههایی جهت بهبود شرایط کنونی ارائه دادهاند. نتایج حاصله آنها نمایانگر این است که ابزار قادر به نمایش بسیاری از جنبههای اجتماعی، اقتصادی و سازمانی پایداری نیست و مکانیزمهایی جهت سازگاری محلی، مشارکت و... وجود ندارد (شریفی و مانایاما، 2013). |
|
لوئیدریتز[19] و همکاران |
2013 |
یک بررسی سیستماتیک از اصول راهنما برای توسعه محله شهری پایدار |
در پژوهش خود عنوان میکنند که تشویق و توانمندسازی سبکهای پایدار زندگی شهروندان را با پایداری توسعه در محلات شهری میتوان پرورش داد. این مطالعه نشان دهنده اولین بررسی کمی است که به بررسی اصول توسعه پایدار محلههای شهری بر اساس ادبیات موجود پرداخته است. آنها پس از شناسایی معیارهای پایداری، یک نقطه شروع برای مطالعه خود فراهم نمودهاند. یافتههای آنها به صورت یک نقشه راه مشخص به تشویق تحقیقات بیشتر در مورد بسط یک مجموعه کافی از اصول توسعه پایدار محله شهری نشان داده شده است (لوئیدریتز و همکاران، 2013). |
|
ژنگ و همکاران[20] |
2014 |
مروری بر مطالعات اخیر در نوسازی شهری پایدار |
آنها با بررسی و تحلیل محتوای پژوهشهای اخیر اذعان میکنند که بازسازی[21] و توسعه پایدار دو موضوع مهم و معروف هم در برنامههای سیاستی و هم در برنامههای آکادمیک[22] میباشد. آنها با بررسی 81 مقاله مرتبط مجله با یک دیدگاه انتقادی که از نوسازی شهری پایدار در طول دوره 1990-2012 ارائه دادهاند، جهت بهبود مکانیزمهای فرآیند نوسازی و بهبود پایداری شهری، توصیههایی در روند تحقیقات آتی پیشنهاد دادهاند (ژنگ و همکاران، 2014). |
|
چیلدرز و همکاران[23] |
2014 |
پیشرفت تئوری و اقدامها در پایداری شهری: چالشها و فرصتها |
آنها در مقاله خود اذعان میکنند که اکولوژی شهری و نظریههای مرتبط با آن هم از طریق ادراکی و هم از طریق عملی برای پایداری شهری مناسب است. به اعتقاد آنها چندین چهارچوب مفهومی از جمله پایداری[24]، تابآوری[25]، سازگاری[26] و آسیبپذیری[27] میتواند در توجه به تحولات شهری مفید واقع گردد؛ اما چالشهای اساسی در پایداری شهری را در دستکاری سیستم فعلی با دیگاه ساکن و غیر انعطافپذیر یا در مقابل دیدگاهی با تحولات زیاد که یک سیستم جدید نیاز دارد، مناسب نمیدانند. نتیجه پژهش آنها پیشنهاد یک مدل در زمینه پایداری شهری بوده و یک شبکه منسجم تحقیقات[28] میان رشتهای و با تأکید بر پایداری شهری ارائه دادهاند (چیلدرز و همکاران، 2014). |
|
کلوتیر و همکاران[29] |
2014 |
بنابر یافتههای پژهش آنها محلات پایدار برای شاخص شادی ابزاری است جهت دسترسی و مقایسه و ارزیابی شهرها، شهرکها، محلات و جوامع. آنها شاخص شادی محلات پایدار را در نوزده شهر ساحلی جهت دستیابی به موقعیت فعلی پایداری و فرصتهای بالقوه برای شادی ساکنان به کار بردند و سرانجام با انجام تجزیه و تحلیلهای حساسیت، به واسطه ابزارهای ذهنی، بررسی شباهتها و گرایشها، شهرها را رتبهبندی نموده که شهر سانفرانسیسکو در رتبه نخست و دیترویت در رتبه آخر قرار گرفتند (کلوتیر و همکاران، 2014). |
1-6-2. پژوهشهای داخلی
|
نویسنده / نویسندگان |
سال |
عنوان |
توضیحات |
|
- |
1383 |
همایشتوسعهمحلهای |
اینهمایشدراسفندماهسال1383درتهرانبرگزارشدودرآن مقالاتارزشمندیدررابطهباتوسعهمحلهای،مدیریتمحلیو نقشمشارکتمردمیدرمدیریتو برنامهریزیو ...ارائهشد. دراینهمایشبابررسینظراتودیدگاههایمختلفرویکردبرنامهریزی محلهمبنابهعنوانکاربردیترینرویکرددرشهرسازیوبرنامهریزیشناختهشد (بیگلری، 1389: 7). |
|
حکمتنیا و زنگی آبادی |
1383 |
بررسی و تحلیل سطوح پایداری در محلات شهر یزد و ارائه راهکارهایی در بهبود روند آن |
در پژوهش خود شاخصهای پایداری در سطح محلات شهر یزد و میزان نابرابریهای محلهای را با استفاده از روش شاخص توسعه انسانی[31] مورد بررسی قرار دادهاند. بر اساس نتایج حاصله محله صفائیه به عنوان پایدارترین و محله کشتارگاه ناپایدارترین محلات شناخته شدهاند و در مجموع از 45 محله، 4 محله پایدار، 28 محله نیمه پایدار و 13 محله ناپایدار بودهاند، به صورتی که محلات پایدار در حومه شهر، با گسترش شتابان شهرنشینی و سکونت اقشار ثروتمند شکل گرفته است (حکمتنیا و زنگی آبادی، 1383). |
|
عزیزی |
1385 |
محله مسکونی پایدار، مطالعه موردی نارمک |
در پژوهش خود که درقالبیکطرحپژوهشیانجام گرفته است و در نهایت به عنوان یک مقاله پژوهشی به چاپ رسیده، میزانپایداریمحلهمسکونینارمکرا موردمطالعهقراردادهاست. نتایجحاصلازاینتحقیقبیانگراینامراستکهاینمحلهرامیتوانبهعنوانیکمحلهبا هویت، پویا، سرزندهوپایدارتلقیکرد .بااینحالظرفیتقابلتحمل محلهبهحداشباعرسیدهاستوتوجهبهظرفیتقابلتحملمحلهمیتواندتنهاتضمینبرای پایداریآنباشد (عزیزی، 1385). |
|
طاهرخانی و متوسلی |
1385 |
مدیریت بافت تاریخی شهرهای ایران (چالشها و راهبردها) |
آنها در پژوهش خود با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی پس از تشریح مفاهیم و اصطلاحات مرتبط با موضوع در تجارب جهانی و داخلی، به بررسی جایگاه مدیریت بافتهای تاریخی و در قوانین و برنامههای سوم و چهارم توسعه پرداختهاند. آنها در نهایت خلاء تقسیم وظایف و عدم هماهنگی در ساختار و اداره بافتهای تاریخی، خلاء طرحها و برنامهریزی راهبردی حفظ و احیای بافت، ضعف تشکیلات ساختارهای سازمانی و نیروی انسانی کارآمد، عدم توجه و احساس تعلق شهروندان به بافت و اجرای برنامههای بازسازی شهری بدون توجه به بافتها و بناهای با ارزش تاریخی را به عنوان مهمترین مسائل و مشکلات مدیریتی بافتهای تاریخی برشمردهاند (طاهرخانی و متوسلی، 1385). |
|
سالک |
1386 |
عواملمؤثربرپایداریتوسعهمحلهدرفرآیندبرنامهریزیشهری |
درپایاننامهخودسطح پایداریمحلهدهونکتهرانراموردسنجشقراردادهاست .براساسیافتههایتحقیق،معیارهویت وخواناییبیشترینضریبتأثیر (0.88) برپایداریمحلهراداردووابستگیشدیدومستقیم (0.52) بااحساستعلقدارد. همچنینامنیتو ایمنیکمترینمیزانتأثیررابرپایداریمحلهداشتهاند. مطالعاتکلیحاکیاز آناستکهمیزانپایداریمحلهدهونکمعادل4.76استوبهصورت معنیداریازعدد 5کهاینتحقیقبهعنوانشاخصپایداریدرنظرگرفتهشدهپایینتربوده است (سالک، 1386). |
|
نوریان و عبدالهی ثابت |
1387 |
تبیینمعیارها و شاخصهایپایداریدرمحلهمسکونی |
در پژوهش خود معیارهایپایداریدرمقیاسمحلهمسکونیوبرخیشاخصهای سنجشمعیارهایمذکوروهمچنیننحوهکسباطلاعاتآنهارامتناسبباشرایطکشورپیشنهاد میدهند. در پایان این پژوهش با تأکید بر جنبههای اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و زیست محیطی به عنوان مؤلفههای اساسی پایداری در مقیاس جهانی تا شهری، به ارائه معیارها و شاخصهای هریک از این سه مولفه اساسی در مقیاس محله مسکونی میپردازند (نوریان و عبدالهی ثابت، 1387). |
|
کریمی |
1387 |
نقشمدیریتمحلیوشورایاریهادرتوسعهمحلهای |
درپایاننامه دوره کارشناسی ارشد خودبهبررسینقشمدیریت محلهایدرقالبشورایارانمحلهدرمحلهاوینپرداخته، براساسیافتههایپژوهش، نقشمثبت شورایاریقابلتوجهبودهاستو درزمینههایمختلفمیزانموفقیتآنمتفاوتبودهبهطوریکه بیشترینموفقیتمربوطبهحوزهاجتماعیتوسعهمحلهایوکمترینمربوطبهحوزهترافیکبوده است (کریمی، 1387). |
|
توکلینیا و استادیسیسی |
1388 |
تحلیل پایداری محلههای کلانشهر تهران با تأکید بر عملکرد شورایاریها؛ نمونه موردی: محلههای اوین، درکه و ولنجک |
درپژوهش خودباتأکیدبرمعرفهایتوسعةپایدار،بهارزیابیسطوحپایداردرمحلههایشهریاوین،درکهو ولنجکدرمنطقةیکِشهرداریتهرانپرداختهاند،تابامقایسهتطبیقی،عواملمؤثربرپایداری یاناپایداریشناساییشوندونقششورایاریهادربهبودروندپایداریارزیابیگردد. برایدستیابیبه اینهدف،اطلاعاتحاصلازمطالعاتاسنادیومیدانیبااستفادهازروشسلسلهمراتبی و روشهای آمار استنباطی مورد تحلیل قرار گرفته و نتایج نشان میدهد کهمحلههایدرکهواوینبهترتیبازنظراجتماعی،فرهنگیواقتصادیوولنجکازنظرکالبدی،در سطحبالاترپایداریقراردارند. همچنینباتوجهبهتفاوتعملکردیشورایاریها،محلةاوینباشناخت بیشترمردموبهدلیلارتباطتنگاتنگهممحلهایهابایکدیگر،فعالیتبیشتریداشتهودرجهتتحقق اهدافسندتوسعةمحلهایگامهایمؤثرتریبرداشتهاست. بهطوریکه80درصدساکناناوینو 75 درصدازساکناندرکهعملکردشورایاریهایمحلهشانراکاملاًتأثیرگذارارزیابی کردهاند (توکلینیا و استادیسیسی، 1388). |
|
بیگلری |
1389 |
ارزیابیعملکردمدیریتشهریدرپایداریمحلهایناحیه2 شهرداریمنطقه4تهران |
در پایاننامه دوره کارشناسی ارشد خود پسازبررسیادبیاتنظری و انتخاب معیارهایمتناسببرایسنجشپایداریمحلهای، وظایفمرتبطباشاخصهای پایداریشهرداریبراساسابعادتوسعهپایدار محلهایرا طبقهبندیومشخصکردهاند. یافتههایتحقیقنشانمیدهد، ناحیهدوشهرداریمنطقهچهارتهراندر مرزپایداریقراردارد .همچنینمیزان پایداریناحیهدو204.17 استو بهصورتمعناداریازعدد201کهشاخصپایداریدراین مطالعهبودهبالاترمیباشد. همچنینمدیریتشهریدرپایداریناحیهدوشهرداریمنطقهچهارتهرانباضریبتعیین0.511 بهصورتمعناداریتأثیرگذاربوده وازنظرتأثیرگذاریبر پایداریمحلهایناحیهدودرعملکردکالبدیبا34.4 درصد بیشترینتأثیرو درعملکرداقتصادیبا 6.3 درصدکمترینتأثیررادرپایداریکلیناحیهدوداشتهاست (بیگلری، 1389). |
|
سرائی و همکاران |
1389 |
ارزیابی و سنجش سطح پایداری توسعه محلات شهر بابلسر |
در پژوهش خود پس از تشریح مبانی و شناخت وضعیت پایداری محلات و توسعه پایدار، به ارزیابی و تعیین سطوح پایداری محلات شانزدهگانه شهر بابلسر به لحاظ برخورداری از شاخصهای توسعه با استفاده از شاخص توسعه یافتگی موریس، امتیاز استاندارد شده، ضریب تغییرات، تحلیل عاملی و رگرسیون چندگانه در قالب شاخصهای اجتماعی، اقتصادی، زیربنایی، زیستی و کالبدی مبادرت نمودهاند. نتایج حاصله از پژوهش آنها نشان میدهد که ضریب پایداری بین محلات شهر بابلسر متفاوت بوده و و از مجموع شانزده محله، یک محله پایدار ایدآل، دو محله پایدار قوی، هفت محله نیمه پایدار، چهار محله با پایداری ضعیف و دو محله ناپایدار میباشند و مسئولان شهری را متوجه محلات کمتر توسعه یافته نمودهاند تا شکاف موجود تا نیل به برابری اجتماعی را پر کنند و سطح کیفیت زندگی را ارتقاء بخشند (سرائی و همکاران، 1389) |
|
فرهودی و همکاران |
1390 |
سنجش توسعه پایدار محلّههای شهری با استفاده از منطق فازی و سیستم اطلاعات جغرافیایی |
در مقاله خود با استفاده از روش تلفیقی منطق فازی و سیستم اطلاعات جغرافیایی به دنبال سنجش میزان پایداری در سطح محلّههای شهری تهران بودهاند. یافتههای پژوهش حاکی از آن است که استفاده از روش ترکیبی منطق فازی و سیستم اطلاعات جغرافیایی، تحلیل فضایی مطلوبی را از وضعیت پایداری در سطح محلّهها نشان میدهد. نتیجه مطالعه نشان میدهد که وضعیت پایداری محلّههای شهری منطقه 17 در سطوح متوسط و پایین از آن قرار دارند. از جهت پایداری، محلّه فلاح در وضعیت متوسط قرار دارد که بهترین وضعیت را در بین محلّهها دارد و بدترین وضعیت از جهت پایداری برای محلّه بلورسازی است (فرهودی و همکاران، 1390). |
|
گلوردی |
1390 |
بررسی و ارزیابی سطح پایداری اجتماعی در محلات بافت قدیم یزد |
وی در پایاننامه دوره کارشناسی ارشد خود با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی و ارزیابی سطح پایداری اجتماعی بافت قدیم یزد پرداخته است. بر مبنای یافتههای پژوهش وی که با استفاده از شاخصهای هویت، سرزندگی، مشارکت، ایمنی و امنیت انجام گرفته است، نشان میدهد بافت قدیم شهر یزد در رابطه با شاخصهای سرزندگی، ایمنی و امنیت با پدیده ناپایداری اجتماعی روبرو است (گلوردی، 1390). |
|
عاشورلو |
1391 |
تحلیل شاخصهای پایداری محلهای در منطقه سه شهر اصفهان |
وی نیز در پایاننامه کارشناسی ارشد خود با روش توصیفی- تحلیلی و پیمایشی به تحلیل و سنجش شاخصهای پایداری در بین محلّههای شهری منطقه سه شهر اصفهان پرداخته است. نتایج تحقیق وی نشاندهنده نابرابری میزان پایداری در بین محلّههای چهاردهگانه شهر اصفهان میباشد، به طوری که محلّههای خواجو، چرخاب، شهشان و باغکاران در بالاترین سطح پایداری و به عنوان محلّههای پایدار، محلّهای نقش جهان، قلعه تبره، گلزار، ملک و سنبلستان در سطح دوم پایداری و از نظر شاخصهای پایداری متوسط و محلّههای احمد آباد، سرتاوه، جویباره، امام زاده اسماعیل و سرچشمه از نظر شاخصهای پایداری در پایینترین سطح و به عنوان محلّههای ناپایدار تحقیق شناخته شدند (عاشورلو، 1391). |
سابقه موضوع مورد بررسی در پژوهش حاضر در جهان حدود 35 سال تحت عنوان جنبشهای متفاوت در دل توسعه پایدار میباشد. در ایران سابقه موضوع از 15 تا حداکثر 20 سال در عرصههای مرتبط با شهر مورد توجه جدی قرار گرفته است. با مطالعه پژوهشهای انجام شده مشخص گردید پژوهشهای ارزشمندی در این ارتباط به انجام رسیده است که اکثر آنها توجه به مبحث پایداری را در عرصههای کلان شهر و در شکل پایدار یک شهر جست و جو کردهاند و کمتر به محله به عنوان کوچکترین واحد شهری و سلول شهری توجه نمودهاند. پژوهشها و مطالعات انجام شده در زمینه ابعاد و شاخصهای پایداری اگرچه در دهه اخیر رو به فزونی بوده اما به دلیل اهمیت این موضوع توجه به آن ضرورت دارد. باتوجهبهتحقیقاتمطرحشده،مطالبفوقرامیتواناینگونهجمعبندینمودکهآنهاابعادپایداریرا در ابعاداقتصادی، اجتماعیوزیست- محیطی و کالبدی مورد بررسی قرار دادهوهرکدامازاین تحقیقاتبرایابعادمطرحشدهشاخصهاییراباتوجهبهشرایطمکانیمطرحنمودهاند. مدیریت شهری نیز به عنوان یکی از عوامل کلیدی در این زمینه، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. با علم به این که مدیریت حائز نقش مهمی در امر پایداری محلهای بوده و در سایه مدیریت مؤثر و کارآمد است که حلقههای مجزا اما به هم پیوسته محیط، اجتماع و اقتصاد در یک محله میتواند در کنار یکدیگر به صورت پایدار تحقق یافته و بروز پیدا کند، اما در شهر یزد ومحدوده بافت تاریخی اگرچه تاکنون پژوهشهای ارزشمندی در زمینه پایداری و توسعه پایدار انجام گردیده، توجه به تمامی ابعاد پایداری و همچنین توجه به نقش مدیریت شهری در پایداری محلهای تا کنون به انجام نرسیده است
1-7. روش تحقیق
روش تحقیق معمولاً مبتنی بر ماهیت موضوع و اهداف هر تحقیق تنظیم میشود. روششناسی این پژوهش از نظر هدف از نوع کاربردی- توسعهای و از نظر ماهیت و روش، توصیفی- تحلیلی و پیماشی به صورت توأم میباشد. جامعه آماری پژوهش در بخش پرسشنامهای سرپرستان ساکنان محدوده تاریخی شهر یزد میباشد. از آنجا که مراجعه به همه آنها امکانپذیر نبوده، ناگزیر به انتخاب جمعی به عنوان نمونه و تعمیم نتایج آن به کل جامعه هستیم. روش انتخاب نمونه بنابر بستر گسترده پژوهش و ماهیت جغرافیایی آن و با عنایت به ناهمگونی جامعه و جمعیت محلات بافت تاریخی، روش نمونهگیری احتمالی طبقهبندی شده مناسب تشخیص داده شد که ابتدا با استفاده از فرمول کوکران[32] تعداد 356 به عنوان حجم نمونه محاسبه و سهم هر یک از محلات با توجه به جمعیت آنها برآورد گردید. اطلاعات مورد نیاز در بخش مبانی با روش کتابخانهای، که از معمولترین روشهای آن استفاده از کتابها، گزارشات، مقالات، سالنامههای آماری یزد میباشد و همچنین از منابع مختلفی همچون کتب، مقالات مراجعه به ارگانهای مختلف، در بخش میدانی نیز با استفاده از روش پیمایشی و ابزار پرسشنامههای بسته و پنج گزینهای براساس طیف لیکرت[33] به دست آمده است. سپس با استفاده از روشهای توصیفی، تحلیلی و تکنیکی جهت سهولت و دقت در تحلیلها و تبدیل دادههای کیفی به دادههای کمی، اطلاعات جمعآوری شده را کدگذاری نموده و وارد نرمافزار شده است و با استفاده از نرمافزارهای Arc GIS, Auto CAD, SPSS, Matlab و مجموعه Office به تجزیه و تحلیل اطلاعات و در نهایت نگارش آن پرداخته شده است.
1-8. موانع و محدودیتها
اصولاً در کشورهای جهان سوم کمبود و به روز نبودن منابع اطلاعاتی یکی از بزرگترین مشکلات هر پژوهش میباشد؛ اما امری که قابل قبول نمیباشد عدم همکاری مسئولین ذیربط و دستاندر کار در ارائه اطلاعات موجود به پژوهشگران میباشد که خود سدی بزرگ در مقابل کارهای پژوهشی میباشد. بدیهی است که پژوهش حاضر نیز از این قائله مستثنی نبوده است. در طول تدوین این پژوهش بوروکراسیهای پیچیده اداری و عدم همکاری مناسب از سوی ادارات که میتوانست ناشی از کمبود آگاهی آنان نسبت به اهمیت کار پژهشی باشد، روند پژوهش را با مشکلاتی همراه ساخت. امید است که روزی امر پژوهش و پژوهشگر دیگر با این مسائل روبرو نبوده و شاهد نیل به جایگاه بالای پژوهش و در نهایت پیشرفت جامعه و شهرها باشیم.
|
فصل دوم: ادبیات و مبانی نظری پژوهش |
2. فصل دوم: ادبیات و مبانی نظری پژوهش
2-1. مقدمه
در دوران کنونی نظام شهری از خود بیگانه شده ما که هرآنچه داشت را به سویی افکنده و همواره نگاهش را به دستاوردهای فکری و فناوری غرب دوخته، از مفاهیم و مصداقهای عینی به کار بسته در محلات سنتی خود که در طی سالیان طولانی جوابگوی نیاز ساکنان آن بود چشمپوشی کرد و در پی تعاریف و تعابیر جدیدی از محله، نگاهش را به ایدههای وارداتی غربدوخت. لذا ساختار محله سنتی، نظام منسجم و یکپارچه خود را از دست داد، معیارهای مطلوبیت خود را از شهر غربی گرفت و در این مسابقه نابرابر اخذ ایدهها، ارزشهای حاکم بر ساختارش نادیده گرفته شد (سعدهزرآبادی و خزاعی، 1386: 43). شهر سنتی که امروزه از آن با عنوان تاریخی یاد میگردد، با بازهها ارزشمند کالبدی و اجتماعیاش، آیینه تمام نمایی از پایداری محلهای بوده است. دکتر بحرینی معتقد است: «توجه به محدودیتها اکولوژی محل نظیر آب، توسعه متناسب و سازگار با طبیعت، صرفهجویی در منابع، استفاده از مواد و مصالح بومی، ابداع روشهای مؤثر و مناسب جهت ادامه حیات، نظیر قنات و بادگیر و استفاده هنرمندانه از آب و گیاه جهت تلطیف هوا و ایجاد مناظر مطبوع، ایجاد باغها و باغچهها در حیاطها و فضاهای عمومی شهرها همه نمونههایی از عوامل مؤثر بر این پایداری بودهاند» (بحرینی، 1378: 279).
افزایش نابسامانیهای زیست محیطی و تنزل کیفیت زندگی انسان در تمامی وجوه، متفکران و نظریهپردازان را بر آن داشت که در جست و جوی راهکارهایی برای حل این مسائل باشند. ماحصل تلاش آنان دیدگاههای ارائه شده در زمینه «توسعه پایدار» بود که در دهههای اخیر به تدریج تبدیل به الگوی نوین در دیدگاههای علمی و سیاستهای عملی غالب در جهان گردید و از آن زمان تعابیر و تعاریف متعددی از توسعه پایدار ارائه گردید که دال بر جامعیت موضوع و نگاه همه جانبه توسعه پایدار به مسائل دارد (سعده زرآبادی و خزاعی، 1386: 44). اندیشه محله پایدار نیز در دل توسعه پایدار و مباحث مربوط به آن شکل میگیرد. به طور کلی یک محله پایدار با در نظر گرفتن توان زیست- محیطی، به نیازهای اجتماعی و اقتصادی ساکنانش پاسخ میگوید. توسعه پایدار در مقیاس محله به معنای ارتقاء کیفیت زندگی در آن، شامل همه ویژگیها و اجزای زیست- محیطی، فرهنگی، سیاسی، اداری، اجتماعی و اقتصادی بدون ایجاد مانعی برای نسل آینده میباشد (هودسنی، 1384: 20).
همان گونه که میدانیم پایاننامه حاضر همانند هر پژوهش علمی دیگری، بر پایه چند مفهوم اصلی و محوری شکل گرفته و بر مبنای این مفاهیم سازماندهی و تنظیم گردیده است؛ بنابراین در ادامه به منظور تدقیق و تعریف فضای مفهومی مذکور، در قالب فصل دوم به تعریف و تشریح مفاهیم «محله، پایداری، پایداری محلهای، مدیریت شهری و نقش آن در پایداری محلهای و سایر مفاهیم مرتبط» مبادرت گردیده است.
2-2. مفهوم محله، تعریف و مبانی
2-2-1. تعریف محله
تعریف واژه محله هنوز به درستی تبیین نگردیده است و اختلاف نظرهای بسیاری در میان صاحبنظران پیرامون این واژه وجود دارد، به طوری که مفهومثابتوایستاییدرمباحثشهرشناسیجغرافیاییوسایرعلومازجملهبرنامهریزیشهری،علوماجتماعیو علومسیاسیدرقرنگذشتهنداشتهاست (ویلیامز[34]، 1985: 30). در همین زمینه میتوان چهار کلمه واحد همسایگی[35]، بخش[36]، کوآرتر[37] و جامعه محلی[38] را معادل آن به کار برد. (جدول 2–1) به تشریح واژگان فوق میپردازد. از سوی دیگر در محتوا نیز نقشهای متفاوتی بر آن مترتب است که شناخت دقیق آن برای شهروندان و به خصوص مدیران شهری امری لازم است.
محلههایشهریبهعنوانکوچکترینواحدسازمانفضاییشهر،درپایداریشهرینقشیاساسیایفامیکنند،به گونهایکهشکلگیریهویتمحلهای،اقتصادمحلی،ایمنی،توسعهفضاییوکالبدیوتحکیمروابطاجتماعی،باپایداریمحلههایشهریارتباطمییابد (توکلینیا و استادیسیسی، 1388: 29).درتعبیرجغرافیایی،مفهوممحلهضمندارابودنمکانمعین،بهاجتماعیاطلاقمیشودکهدرچنینفضاییسکونت دارند وازبرخوردهایفراوان«نخستین»یا«رویارویی» با یکدیگر بهرهمندمیشوند. ماهیتمحلهازدیدگاهجغرافیدان شهریواجتماعیفرصتیبرایمردمفراهممیآوردتابایکدیگردیدارکنند،درگذرانزندگیروزمرهشرکتجویندودرتلاشبهمنظورغلبهبرمشکلاتشانبههمکاریبپردازند (عبدالهی و همکاران، 1388: 89). ازمنظربرنامهریزیشهری،محلهرامیتوانبهصورتبخشقابلشناساییازمحدودهایشهریویامحدودهایترکیبشدهازکاربریهایتأمینکنندهنیازهایساکناندرساختارشهرتعریفکرد (کوآن[39]، 2000: 256). درسلسلهمراتبتقسیمات شهری،محلهیکیازبخشهایکوچکشهربهشمارمیآیدوازخانههایمجاورهمدریکفضایجغرافیایی خاص تشکیل میشود (شکویی، 1369: 48). همچنین محله را میتوان به عنوان بخشی از شهر تعریف کرد که دارای لبههای کارکردی یا فضایی هویتمند و ترکیبی از عملکردهای کوچک مقیاس باشد که معمولاً بزگتر از یک واحد همسایگی است (گافرون و فرانزسکالا[40]، 2005: 2 به نقل از کاظمیان و همکاران، 1390: 11). در ایران محله کالبد سکونت 700-1250 خانوار با دامنه نوسان شعاع دسترسی پیاده (4-5 دقیقه) تعریف میشود (حبیبی و مسائلی، 1378: 13).
محلات تاریخی به لحاظ کارکردی قابلیتهای متنوعی را عرضه کرده و ضمن رفع نیازهای ابتدایی ساکنان، امنیت اجتماعی، آسایش اکولوژیکی و در نهایت ارتقاء کیفی محیط را به همراه داشتهاند (مضطرزاده و حجتی، 1392: 72). در بافت سنتی شهرهای ایران، محله به عنوان سلول اصلی شهر و سکونتگاه قوم، نژاد، مذهب یا فرقهای خاص است (پاکزاد، 1386: 4).اصولوعناصرتشکیلدهندهمحلهدرنظامسنتی،تحتتأثیرشرایطاقتصادیواجتماعیومبتنیبرشرایطتوسعه درونزابودکهنقشغالبرافرهنگسنتیایفامیکرد. اینشرایطتااواخردورهقاجاریهکمتردستخوشتغییراتبنیادی گردید. امابررسیتحولاتساختاریوکارکردیشهردردورانمعاصرنشانمیدهدکهمتأثرازشرایطاقتصادی، اجتماعیوسیاسیحاکمبرکشور،ماهیتشهرها و محلات دچاردگرگونیهایاساسیشد (حبیبی، 1383: 157).
جدول 2–1: واژگان معادل محله و ویژگیهای آن
|
واژه |
ویژگی |
|
واحد همسایگی |
بخش قابل شناسایی یک محدوده شهری؛ منطقهای با کاربری مختلط. موقعیتی متنوع، پویا، اجتماعی و اقتصادی قابل شناسایی برای ساکنان آن. منطقهای دارای تعادلی از فعالیتهای انسانی در اطراف یک مرکز مشخص. محلی برای ارتباطات اجتماعی دوستانه. برای تأمین خدمات خود به شهرداری وابسته است. دارای عناصر مرکزی پارک و بوستان کودک و کاربریهای رفع نیاز روزانه. شکگیری آن بر مبنای یک مدرسه ابتدایی. جمعیت مبنای آن 5000 نفر و مساحت تقریبی 64 هکتار. |
|
بخش |
ناحیهای تحت تسلط یک فعالیت خاص. فعالیت اولیه آن تحت حمایت کاربریها در سطح محله است. جمعیت آن بین 25000 تا 35000 نفر است. به صورت ایدآل چهار یا پنج بخش یک شهر کوچک را شکل میدهند. |
|
کوآرتر |
منطقهای مشخص از یک شهر. از طریق تشخیص دادن آنها در شهر میتوان به تقویت تفاوتهای محلی پرداخت. تمامی امور زندگی شهری شامل مسکن، کار، تفریح و... را در خود جای میدهد. جمعیت آن 1500 نفر با مساحت تقریبی 35 هکتار است. |
|
جامعه محلی |
گروهی از مردم با منافع و رابطهای مشترک، بالاتر از خانواده و پایینتر از اولین طرح اجرایی شهرداری. افرادی که باهم در یک محدوده تعریف شده کار و زندگی میکنند. شبکهای از روابط تعریف شده با سطح چشمگیری از توجه و تعهد مشترک. محل سکونت پایدار انسانی به صورت کامل و فشرده. |
مأخذ: (مضطرزاده و حجتی، 1392: 72)
با توجه به آنچه در رابطه با محله ذکر شد میتوان چنین نتیجه گرفت در هر فضایی که بتوان آن را محله نامید، دو چیز باید وجود داشته باشد:
ü فضا و مکانهایی که بخشی از آن مسکونی بوده و ساکنان در آن اقامت دارند و در کنار آنان فضاهای خدماتی شامل آموزشی، فرهنگی، تجاری و... وجود دارد.
ü فضایی اجتماعی که در درون خود روابط، مرزها و شبکههای اجتماعی را جای داده و برقراری تعاملات اجتماعی، مشارکت مدنی، برخوردهای چهره به چهره و... را ممکن میسازد.
2-2-2. سیرتاریخینظریهمحله
توسعهمفهوممحلهباکاربریهایغیرسکونتی، دیدگاهمختصقرنحاضراست. مسالهمهم برایشهرسازانعلاوهبرعملکرد، بحثساختاراجتماعیمحلهاستکهتحتلوایمسئلهایبهنام هویتمطرحاستوتحتعنوانمحتواقرارمیگیرد.دراینمیانهممحتواو همعملکرددرنظریه محلهدرقرنحاضرموردمناقشهقرارگرفتهاست (آلهاشم، 1388: 227). سیرتاریخی نظریهمحلهرابراساسچهارمرحله (شکل 2‑1)میتوانتفکیکنمود:
[1]. United Nations World Conservation Strategy
[2]. Brundt land Report
[3]. Purvis & Grainger
[4]. Wheerler
[5] . Barton
[6]. Davidson
[7]. Cowan
[8]. Urban Life Cellule
[9]. Per G. Berg, Gunnel Nycander
[10]. Barton, Hugh
[11]. Healthy City
[12]. Eben Saleh, Mohammed Abdullah
[13]. Charles L. Choguill
[14]. Clarence Perry
[15]. Ebenezer Howard
[16]. Müge Akkar Ercan
[17]. Dempsey
[18]. Sharifi, Ayyoob and Murayama, Akito
[19]. Luederitz, Christopher
[20]. Zheng, Helen Wei, Geoffrey Qiping Shen, Hao Wang
[21]. Renewal
[22]. policy agenda and academia
[23]. Daniel L. Childersa, Steward T.A. Pickettb, J. Morgan Grovec, Laura Ogdend,Alison Whitmerea
[24]. Sustainability
[25]. Resilience
[26]. A daptation
[27]. Vulnerability
[28]. Research Coordination Network (RCN)
[29]. Scott A. Cloutier, Jenna R. Jambeck, Norman R. Scott
[30]. Sustainable Neighborhoods for Happiness Index(SNHI)
[31]. HDI(Hiuman Development Index)
[32]- Cochran
[33]. Likert
[34]. Williams
[35]. Neighborhood
[36]. District
[37]. Quarter
[38]. Community
[39]. Cowan
[40]. Gaffron, Philine & Gehuismans, franzskala