اسلام در قلمرو جغتاییانWORD

چکیده

 اسلام در قلمرو جغتاییان

 ماوراءالنهر و ترکستان، طی تحولات پس از چنگیزخان، به جغتای اختصاص یافت. خاندان جغتای بین سال­های 624ق/ 1227م تا 763ق /1362م بر این دو منطقه فرمانروایی کردند. سیاست­ها و نوع زندگی صحراگردی آنها موجب شد تا شهرهای این منطقه به ویژه بخارا و سمرقند که در دوره­های پیشین جزو شهرهای زیبا و آباد عصر فرهنگ و تمدن اسلامی بودند، به تدریج رو به افول گذاشته و به ویرانی کشیده شوند. یورش­های ویرانگر چنگیز باعث نابودی زنجیره­ای از شهرها و آبادی­های آن سرزمین، که پیش از آن از رونق و شکوفایی کم­نظیری برخوردار بودند، گردید. جغتاییان مظهر و نماینده‏ی مغولان صحراگرد و واپس­مانده و سنّتی که زندگی­شان در پناه یاسا معنا می‌یافت، به شمار می‌آمدند. جغتای که در بین سال­های 624 ق/ 1227 م تا 640 ق/ 1242م حکمرانی کرد، در دوران حکومت چنگیز، مأمور اجرای دقیق یاسا و دستورات چنگیزخانی بود. او­ از جهت در پیش گرفتن­ سیاست­ ضد ­اسلامی در محدوده­ی­ امپراتوری مغول و برقراری قوانین یاسایی به دشمن سوگند خورده­ی مسلمانان معروف شد. هنوز چند سالی نگذشته بود که شاهزادگان مغولی، با کنار گذاشتن دین آبا و اجدادی به اسلام روی آوردند. این نهضت با چنان سرعتی پیش رفت که پس از مرگ جغتای، اسلام در اولوس وی جای خود را تقریباً به طور کامل گشوده بود. البته باید خاطر نشان کرد که میزان توفیق مسلمانان در قلمرو اولوس جغتای با توجّه به شخصیت و سیاست‏های حاکم وقت با فراز و فرودهای زیادی همراه بود. مغولان جغتای پس از اسلام آوردن به جای تخریب به آبادانی روی آوردند و شهرها رونق گرفتند. با اسلام آوردن جغتاییان برخی آداب و رسوم شمنی نیز به چالش کشیده شد، از جمله خوردن شیر قمیز ممنوع شد و نفوذ گروه‏های مسلمان به ویژه صوفیان گسترش یافت. پایان‏نامه‏ی حاضر با روش توصیفی- تحلیلی روند اسلام پذیری خان­های اولوس جغتای در ماوراءالنهر را بررسی کرده و اثرات آن را بر جامعه­ی آسیای مرکزی مورد ارزیابی قرار می دهد.

کلید واژه­ها: مغولان، ماوراءالنهر، جغتای، اسلام­پذیری، مسلمانان، سلسله­های تصوف.

فهرست مطالب

فصل اوّل:مقدمه

1-1- کلیات... 2

1-2- اهمیّت و ضرورت تحقیق.. 6

1-3- هدف تحقیق.. 7

1-4-پیشینه­ی تحقیق.. 7

1-5- روش تحقیق.. 9

1-6-پرسش های تحقیق.. 9

1-7- فرضیه های تحقیق.. 9

1-8- معرفی و بررسی منابع.. 10

1-8-1- منابع تاریخی و سفرنامه 10

1-8-2- منابع ادبی و عرفانی.. 13

فصل دوم:شکل گیری اولوس جغتای

2-1 - شرایط نظامی و سیاسی ایران قبل از حمله­ی مغول.. 16

2-2- یورش مغولان به ایران.. 18

2-3- اولوس های چهارگانه­ی خاندان چنگیز. 25

2-4- اولوس جغتای.. 27

2-4 -1- محدوده و قلمرو اولوس جغتای.. 28

عنوان صفحه

2-4-2- حضور جغتاییان در عرصه­ی تاریخ.. 29

2-4-3- جغتای خان و مسلمانان.. 31

2-4-4- امرای ماوراءالنهر در زمان جغتای.. 35

2-5- قیام محمود تارابی.. 36

2-6- تاریخ سیاسی اولوس جغتای.. 38

2-6-1- خانات جغتایی تحت سیاست قایدو42

2-6-2- اوج عظمت خاندان جغتایی( دووا- اسن بوقا- کبک)44

2-6-3- جدایی در خانات جغتایی.. 47

2-6-4- شهرنشینی در مقابل صحراگردی.. 48

2-6- 5- آغاز زوال جغتاییان.. 53

2-6-6- حمله­ی تغلق تیمور به ماوراءالنهر و سقوط خاندان جغتایی.. 56

فصل سوم:روند اسلام پذیری در قلمرو جغتاییان

3-1- ورود اسلام به ماوراءالنهر و آسیای مرکزی. 60

3-2- اسلام پذیری در اولوس جغتای.. 61

3-3- تأثیر مسلمانان بر مغولان جغتایی.. 68

3-4- پیامدهای اسلام پذیری اولوس جغتای.. 70

فصل چهارم:تصوف در قلمرو جغتاییان

4-1- پیشینه‌ی تاریخی تصوف... 73

4-2- تصوف در آستانه‌ی هجوم مغول.. 75

4-3- تصوف پس از هجوم مغول و گسترش آن در آسیای مرکزی.. 77

4-4- نگاهی کلی به تأثیر هجوم مغولان بر وضعیت تصوف... 80

عنوان صفحه

4-5- تفسیر مواجه‏ی مغولان و صوفیان.. 84

4-6- مهاجرت های مشایخ صوفیه. 87

4-7- نقش سیاسی تصوف در آسیای مرکزی.. 90

4-8- نگاهی اجمالی به نقش اجتماعی تصوف در آسیای مرکزی.. 93

4-9- طریقت یسویه در آسیای مرکزی.. 95

4-9- 1- یسویان ماوراءالنهر و خوارزم در عصر جغتایی.. 97

4-10- طریقت کبرویه در آسیای مرکزی.. 99

4-10-1- شرح حال سیف­الدین باخرزی.. 100

4-10-2- نقش سیاسی باخرزی.. 103

4-10-3- شاگردان سیف­الدین باخرزی.. 104

4-10-4- بابا کمال جندی و پیروان او در جند. 106

4-10-5- کبرویه و جایگاه تصوف در خوارزم. 107

4-10-6- سیّد علی همدانی و نقش او در آسیای مرکزی.. 108

4-11- طریقت خواجگان.. 110

4-12- طریقه های دیگر صوفیه در آسیای مرکزی.. 111

4-12-1- طریقه قادریه در آسیای مرکزی.. 112

4-12-2- طریقه چشتیه در آسیای مرکزی.. 113

4-12-3- طریقه زینیه در آسیای مرکزی.. 114

4-13- نقش سیاسی و اجتماعی سلسله های صوفیه در آسیای مرکزی.. 115

4-14- ادبیات عرفانی و مایه های تصوف در طریقت های آسیای مرکزی.. 117

 فصل پنجم:سلسله ی نقشبندیه

5-1- کلیاتی در مورد نقشبندیه. 121

5-2- وجه‌ تسمیه‌ و مراحل نامگذاری نقشبندیه. 124

5-3- بهاءالدین‌ نقشبند. 128

5-4- سلسله نسب نقشبندیه. 130

5-5- سرسلسله­های نقشبندی.. 131

5-5-1- خواجه عبیدالله احرار (متوفی 895 ق)132

5-5-2- میرعبدالاول نیشابوری(متوفی 905 ق)134

5-5-3- مولانا عبدالرحمن جامی(متوفی 898 ق)135

5-5-4- مولانا عبدالغفور لاری(متوفی 912 ق)136

5-5-5- علاءالدین آبیزی(متوفی 892 ق)136

5-5-6- مولانا نظام­الدین امیر علیشیر نوائی (متوفی 906 ق)136

5-6- طریقه خواجگان نخستین مشایخ در عصر جغتایی.. 137

5-6- 1- تعالیم بهاءالدین در آثار مکتوب خواجگان.. 139

5-7- مروری بر شرح حال علاءالدین عطار140

5-8- گذری بر محفل تعلیمی یعقوب چرخی.. 142

5-8-1- آثار یعقوب چرخی.. 143

5-9- نقش نظام الدین خاموش در تصوف ماوراءالنهر. 143

5-10- مروری بر شرح حال و آثار خواجه پارسا144

5-10-1- مهمترین آثار خواجه پارسا146

5-11- مروری بر احوال و آثار خواجه احرار147

5-11-1- جایگاه سیاسی خواجه عبیدالله احرار149

5-11-2- مهمترین آثار برجای مانده از خواجه عبیدالله احرار152

عنوان صفحه

5-11-3- شاگردان خواجه عبیدالله احرار153

5-12- نگاهی به شخصیت مولی احمد خواجگی.. 154

5-12-1- آثار خواجه احمد خواجگی.. 155

5-13- مراحل تاریخی نفوذ نقشبندیه در آسیای مرکزی.. 157

نتیجه‏گیری... 160

منابع

منابع فارسی.. 162

منابع انگلیسی.. 172

پیوست.... 173

 فصل اوّل

 مقدمه

1-1- کلیات

 بر اساس گزارش­های تاریخی اقدامات به دور از تدبیر سلطان محمّد خوارزمشاه، موجب شروع حملات ویرانگر مغولان به رهبری چنگیزخان به سوی مشرق زمین شد. پیشروی­­های محمّد خوارزمشاه در ترکستان و ماوراءالنهر و شکست قراختائیان و در نتیجه همسایه شدن با مغولانِ تازه قدرت­ یافته از یکسو و عدم برخورد مناسب با بازرگانان و فرستادگان چنگیز از سوی دیگر موجبات این حمله‌ی ناگهانی را فراهم آورد. بخارا در سال 616 ﻫ­ . ق/ 1219 م، سمرقند617 ﻫ . ق/1220 م و خوارزم 618 ﻫ . ق/ 1221 م از جمله شهرهایی بودند که در ابتدای حمله‌ی مغول مورد هجوم وحشیانه­ی این قوم قرار گرفته و ویران گشتند. بدین ترتیب اراضی و سرزمین­های ماوراءالنهر به عنوان بخشی­ از­ ملک‌لایطاق مغولان­ چنگیزخانی شدند. در سال 624 ﻫ . ق/ 1227م هنگامی که چنگیزخان احساس کرد که عمرش رو به پایان است تصمیم گرفت آنچه را که در طول این مدّت از اراضی مسکون و غیره بدست آورده بود، در میان فرزندان خود تقسیم کند؛ به همین جهت مجلسی تشکیل داده اراضی و فتوحات خود را بین چهار پسر خود؛ جوچی، جغتای، اگتای و تولوی تقسیم نمود که به«اولوس‌های چهارگانه» اشتهار پیدا کردند. اولوس جوچی عبارت بود از: قلمروی که شامل دره­ی علیای رود سیحون، ایالت خوارزم، دشت قبچاق، قسمتی از روسیه­ی جنوبی، سیبری غربی، دامنه‌­های جبال اورال و حدود رود دانوب تا مرز بلغار می‌شد. اولوس اگتای عبارت بود از: حد غربی خاک اصلی مغولستان. اگتای چون بعد از پدر در رأس حکومت قرار می‌گرفت، کمترین سهم نصیبش شد. یورت (اقامتگاه) وی در زمان حیات چنگیزخان در حدود کناره‌­های ایمیل و قوناقبود. اولوس تولوی سرزمین اصلی آبا و اجدادی چنگیزخان؛ یعنی دره‌های رود کارولان، انون و ارخن و دامنه‌­های جبال قراقروم را شامل می‌شد. و امّا اولوس جغتای؛ که از مرز مغولستان شروع شده و ایالت متصرّفی حکومت قراختایی و همه­ی شهرهای ماوراءالنهر را که تا آن زمان فتح شده بود، در برمی‌گرفت.

به عبارت دیگر منطقه‌ای که امروزه اصطلاحاً ترکستان خوانده می‌شود، اعم از ترکستان غربی و شرقی، این اولوس را تشکیل می‌داد و کمی نیز فراتر می‌رفت و تا شهرهای بلخ، بخارا و بامیان ادامه می‌یافت. مرکز آن شهر قناس، از شهرهای مجاور آلمالیغ بود. خاندان جغتای در بین سال­های 624ﻫ .ق/ 1227 م تا 736ﻫ .ق/ 1362م در ماوراءالنهر حکمرانی کرده و در اثر سیاست­ها و شیوه­ی زندگی آنها، شهرهای این منطقه همچون بخارا و سمرقند که در دوره­های پیشین جزو شهرهای زیبا و آباد و مهد فرهنگ و تمدن اسلامی بودند، به تدریج رو به افول گذاشته و به ویرانی کشیده شدند.

جغتاییان مظهر و نماینده‏ی مغولان صحراگرد و واپس­مانده و سنّتی که زندگی­شان در پناه (قانون مغولی) معنا می‌یافت، به شمار می‌آمدند.جغتای که در بین سال­های 624 ﻫ . ق/ 1227 م تا 640 ﻫ . ق/ 1242 م حکمرانی کرد، در دوران حکومت چنگیز، مأمور اجرای دقیق یاسا و دستورات چنگیزخانی بود. او­ از جهت در پیش­ گرفتن­ سیاست­ ضد ­اسلامی در محدوده­ی­ امپراتوری مغول و برقراری قوانین یاسایی به دشمن سوگند خورده­ی مسلمانان معروف بود. در حقیقت در دوران حکمرانی جغتای، مسلمانان در جهت اجرای احکام دینی خود به شدّت در تنگنا قرار داشتند، به صورتی که تا مدّت­ها در ناحیه‌ی خراسان و ماوراءالنهر کسی جرأت نکرد گوسفندی را به صورت آشکار ذبح شرعی کند، بلکه حیوان را خفه کرده و سپس گوشت آن را که در احکام اسلام گوشت مردار به حساب می‌آمد، می‌خوردند. با این حال مسلمانان در اندرون دستگاه حکومت رخنه کردند و حساس‏­­ترین شغل‌ها را بر عهده گرفتند. البته باید خاطر نشان کرد که میزان توفیق مسلمانان در قلمرو اولوس جغتای بسته به شیوه­ی رفتار حاکم وقت، با فراز و فرودهای زیادی همراه بود. از آنجا که جغتاى و فرزندانش دیگر فتوحاتى را در پیش نداشتند، به زودى ماوراءالنهر رو به آرامش نهاد و اندک اندک ویرانى‏ها آباد شد.

سرانجام مسلمانان با نفوذ معنوی در بین شاهزادگان و امرای طراز اوّل، موفق به جذب شمار بسیاری از آنان به اسلام شدند و اوّلین فرد از فرزندان جغتای که مسلمان شد، احمد سلطان بود که نام اصلی مغولی وی قراهلاکو بوده است.