بررسی محتوایی قصه‌های کتاب «فرهنگ افسانه¬های مردم ایران» (جلداول)

چکیده

 بررسی محتوایی قصه­های کتاب

«فرهنگ افسانه­های مردم ایران» (جلداول)

 قصه­های عامیانه یکی از اشکال ادب شفاهی است که گنجینه­ای غنی از اعتقادات، باورها، آداب و رسوم، روان­شناسی و جامعه­شناسی قوم ایرانی را در دل خود پنهان کرده است. برای دستیابی به این ذخایر ارزشمند، بررسی علمی و تجزیه و تحلیل دقیق ساختار و به­ویژه محتوای این قصه­ها امری ضروری است.

در این پایان­نامه سعی شده به بررسی محتوایی بخش اندکی از این قصه­ها با هدف شناخت بهتر جامعه و مردم ایران، روان­شناسی قوم ایرانی، باورها و اساطیر آن­ها پرداخته شود. روش کار توصیفی- تحلیلی و با ابزار گردآوری کتاب­خانه­ای انجام گرفته و این پایان­نامه در چهار فصل کلیات، تعاریف، بررسی محتوایی قصه­ها و نتیجه­گیری تدوین شده است.

نتایج بدست آمده نشان می­دهد که بین باورهای اسطوره­ای مردم و مسائل اجتماعی و روان­شناسی آنان ارتباط ظریفی وجود دارد، آن­ها هم­چنین از قصه­ها برای بیان آرزوها، مسائل تربیتی و آموزشی استفاده کرده­اند. قصه­ها در نظر مردم علاوه بر وسیله­ی سرگرمی، ابزاری برای بیان مسائلی بوده که گفتن صریح و بی­پرده­ی آنان چنان خوشایند جامعه نبوده است.

فهرست مطالب

عنوان صفحه

 فصل اول: کلیات

1-1-مقدمه. 2

1-1-1-فرهنگ عامه. 3

1-1-2-ادبیات عامه.. 4

1-2-اهمیت و ضرورت تحقیق........................ 5

1-3-روش تحقیق.................................. 6

1-4-اهداف تحقیق................................ 7

1-5-سؤالات تحقیق................................ 7

1-6-پیشینه­ی تحقیق.............................. 8

 فصل دوم: مبانی نظری پژوهش

2-1-قصه........................................ 11

2-1-1-تاریخچه­ی قصه........................... 11

2-1-2-تعریف قصه.............................. 12

2-1-3-قصه­های عامیانه......................... 12

2-1-4-ویژگی­های قصه........................... 14

2-2-تقسیم­بندی و طبقه­بندی قصه................... 16

2-2-1-آرای قصه­شناسان معاصر ایرانی............ 16

2-2-2-آرای قصه­شناسان غیر ایرانی.............. 18

2-3-کارکردهای قصه­های عامیانه................... 18

2-3-1-رویکرد اسطوره­ای........................ 19

2-3-2-رویکرد اجتماعی......................... 20

2-3-3- رویکرد روان­شناسی...................... 21

 فصل سوم: بررسی محتوایی قصه­ها

3-1-اسکندر و آب­حیات............................ 24

عنوان صفحه

 3-2-آجیل مشکل­گشا............................... 31

3-3-آخروس ..................................... 35

3-4-آخرین سفر حج............................... 39

3-5-آخرین شتر میر حمید ........................ 41

3-6-آدم بدبخت.................................. 45

3-7-آدمی زاد .................................. 47

3-8-آدمی گرگ صورت.............................. 49

3-9-آدی و بودی................................. 54

3-10-آرزو...................................... 56

3-11-آرش کمان گیر.............................. 59

3-12-آستر رویه را نگاه می­دارد، نه رویه آستر را. 63

3-13-آسک....................................... 68

3-14-آسکه بوچلگه............................... 73

3-15-آسوکه­ی مد تنبل............................ 74

3-16-آسوکه­ی مرد تاجر........................... 77

3-17-آسه نی.................................... 80

3-18-آسیابان و روباه........................... 81

3-19-آفتاب و مهتاب............................. 83

3-20-آقا تنلگو................................. 85

3-21-آقا جغده و خانم کبکه...................... 87

3-22-آقا حسنک.................................. 89

3-23-آقا قلی .................................. 93

3-24-آقا موریز................................. 95

3-25-آقا موشه.................................. 96

3-26-آق تنلگی.................................. 97

3-27-آکچل...................................... 99

3-28-آکچلک.................................... 101

3-29-آگبوری.................................... 106

3-30-آلبرزنگی.................................. 108

3-31-آلتین توپ................................. 113

عنوان صفحه

 3-32-آلمانجیر117

3-33-آنخودک.................................... 119

3-34-آوچی محمد................................. 121

3-35-آه........................................ 124

3-36-آه دختر کوچک بازرگان ..................... 127

3-37-آهووک..................................... 131

3-38-آهوی لنگ.................................. 135

3-39-ابراهیم................................... 138

3-40-ابراهیم گاو چران.......................... 140

3-41-ابن ملیح.................................. 144

3-42-احمد پادشاه............................... 146

3-43-احمد تجار................................. 148

3-44-احمد خان و علی ولی........................ 151

3-45-احمد صیاد................................. 156

3-46-احمد لمتی ................................ 159

3-47-احمد و گلعذار............................. 161

3-48-اذان گو................................... 163

3-49-اسب ...................................... 167

3-50-اسب ابر و باد............................. 169

3-51-استاد اصیب ............................... 172

3-52-استاد بو علی ............................. 175

3-53-استخاره کن................................ 177

3-54-اسداله که هم دختر عموشو گرفت و هم دختر پادشاهو 178

3-55-اسرار خونه­ی داروغه­ی نا­نجیب................ 180

3-56-اسکندر کبیر .............................. 182

3-57-اسکندر و آب حیات.......................... 185

3-58-اشکر سره خاوا بو را دبنه آو.............. 188

3-59-اصفهانی و شهمیرزادی....................... 190

3-60-افراد ساده­لوح............................. 192

3-61-افسانه.................................... 194

عنوان صفحه

 3-62-افسانه­ی لری .............................. 196

3-63-الاغ آوازه خوان و شتر رقاص................. 198

3-64-الله وار دیوانی یوخ.......................... 200

3-65-امتحان رفقا............................... 202

3-66-امتحان سه پسر پادشاه در اصفهان............ 204

3-67-امدک یگن.................................. 206

3-68-ام زر زور................................. 208

3-69-امیر­زاده و عرب زنگی....................... 210

3-70-امیر زن است نه مرد، چشم­های امیر تو را کشت. 214

3-71-امیر هنرمند............................... 218

3-72-انار خاتون................................ 220

3-73-اندرز­های حکیمانه.......................... 223

3-74-انگشتری شاه عباس کبیر..................... 227

3-75-انگله من، دنگله من، منگله من.............. 229

3-76-اوستا ابراهیم............................. 230

3-77-اوغچه پرین................................ 232

3-78-این بز است یا خر.......................... 234

3-79-این رو می­گند بخیل ........................ 236

3-80-این نمی­ماند............................... 237

3-81-ای وای.................................... 239

3-82-ای وای های................................ 242

3-83-بابا خار­کن ............................... 244

3-84-بادی که از ورامین نرمه­ی آردو می­برد........ 246

3-85-بازرگان................................... 248

3-86-بازرگان و قاضی و بهلول.................... 250

3-87-باغبان و پرنده­ی کوچک...................... 252

3-88-باغبان و دختر پادشاه...................... 253

3-89-باغ سیب................................... 255

3-90-باغ گل زرد و باغ گل سرخ................... 258

3-91-باقر آهنگر................................ 261

عنوان صفحه

 3-92-باوه بیل به­ته............................. 263

3-93-باهوشان................................... 265

3-94-بچه درویش................................. 267

3-95-بدکار به سزای خودش می­رسد.................. 269

3-96-برادر عاقل و برادر دیوانه................. 271

3-97-برادر عوض نداره........................... 273

3-98-برادر ناتنی و گنج آقا موشه................ 275

3-99-برا شیت و برا عاقل........................ 278

3-100-برزگر و خرس.............................. 280

3-101-برگ ظلمات................................ 282

3-102-برگ مروارید.............................. 285

3-103-بز بزکان................................. 288

3-104-بز دروغ­گو................................ 290

3-105-بزرگمهر.................................. 292

3-106-بز ریش سفید.............................. 294

3-107-بز زنگوله پا............................. 296

3-108-بز فضول.................................. 298

3-109-خر و گوساله و قوچ........................ 300

3-110-بللئوک، آوا­انداز، شلنگ انداز............. 301

3-111-بلال آقا.................................. 303

3-112-بلبل..................................... 307

3-113-بلبل..................................... 310

3-114-بلبل خیارک............................... 312

3-115-بلبل سر گشته............................. 315

3-116-بمونی و اسکندر........................... 317

3-117-بنه­کی.................................... 320

3-118-بوته­ی گل محمدی و هفت سرو................. 322

3-119- بوذرجمهر و خزانه­دار انوشیروان........... 324

3-120-بوعلی.................................... 326

3-121-بوعلی سینا............................... 329

عنوان صفحه

 3-122-بوعلی سینا و استاد....................... 331

3-123- به دنبال فلک............................ 333

3-124-بهرام قهرمان............................. 335

3-125-بهلول و موش­های آهن­خوار................... 339

3-126-بهلول دانا............................... 341

3-127-بهلول دانا و بازرگان..................... 343

3-128-بهلول دانا و خلیفه....................... 345

3-129-بهلول دانا و خلیفه­ی بغداد................ 347

3-130-بهلول داننده و بهلول دیوانه.............. 350

3-131-بی­بی­له و چی­چی­له.......................... 352

3-132-بی­بی­لی­لی جان............................. 353

3-133-بی­بی­ ناردونه............................. 356

3-134-بی­بی نگار و می­سس قبار.................... 359

3-135-بی­غم دنیا................................ 363

 فصل چهارم: نتیجه­گیری........................... 365

 منابع و مآخذ................................... 380

 کلیات

­1-1-مقدمه

 بررسی و مطالعه در هر امری، ابتدا نیاز به شناخت جامع و دقیق از آن امر دارد. برای بررسی فرهنگ عامه به عنوان بخشی از فرهنگ هر جامعه­ای ابتدا باید تعریفی از فرهنگ ارائه داد. تعریف « فرهنگ» کار دشواری است و هرگز اتفاق نظری درباره­ی آن وجود نداشته است.

در واژه­نامه­های فارسی به­طور ضمنی به دو مفهوم اساسی فرهنگ که «ریشه» و «چشمه» باشد، اشاره شده است. این دو نکته دریافت و برداشتی از اندیشه­ها و تلقی عامه در بیان کاربرد این کلمه است. در این مورد در بعضی از این واژه­نامه­ها از قبیل فرهنگ جهانگیری، مجمع­ الفرس، لطایف اللغات، برهان قاطع، برهان جامع، نفیسی و ... فرهنگ به شاخه­ی درختی اطلاق شده است که آن را می­خوابانند و روی قسمتی از آن خاک می­ریزند، به­طوری که سر شاخه از خاک بیرون باشد. مدتی به همین طریق می­گذرد تا شاخه بیخ برآورد و ریشه بدواند. آن­گاه آن شاخه را می­کنند و در جای دیگری می­نشانند و با این روش درختی ریشه­دار و مستقل آماده­ی بهره­برداری می­شود. در بعضی دیگر از کتب لغت، فرهنگ را به معنی کاریز و قنات گرفته­اند، علاوه بر این­ها، فرهنگ به معنی ادب، عقل، دانش، بزرگی، حکمت، معرفت، علم، فضیلت و هم­چنین به کتابی که مشتمل بر لغات و معانی باشد نیز فرهنگ می­گویند (بیهقی،1367 :10 و9).

 در آغاز سده­ی حاضر فرهنگ مفهوم تازه­ای یافت. ابتدا به مفهوم آموزش و پرورش و برابر کلمه­­یeducation، اما رفته رفته به مفهوم اصلی خود، یعنی آن­چه انگلیسی­ها culture می­گویند، به کار رفت. امروزه کلمه­ی فرهنگ معادل دقیقی برای کلمه­ی culture است و تمام سطوح معنایی آن را در بر­می­گیرد. با این حال در ارائه­ی تعریفی دقیق از آن و این­که چه مواردی شامل فرهنگ می­شود، همواره اختلاف نظر وجود داشته است. شاید بتوان یکی از جامع­ترین تعریف­ها را این دانست که

فرهنگ مجموعه­ی پیچیده­ای است شامل معارف، معتقدات، هنرها، صنایع، فنون، اخلاق، قوانین، آیین­ها و بالاخره تمام عادات، رفتارها و ضوابطی که فرد به عنوان عضو جامعه از جامعه­ی خود فرامی­گیرد و در برابر آن جامعه وظایف و تعهداتی را برعهده دارد (روح­الامینی، 1380: 6).

 اگر فرهنگ جامعه­ای را به پرنده­ای تشبیه کنیم، فرهنگ رسمی و فرهنگ عامه دو بال آن پرنده هستند که برای شناخت بهتر و دقیق­تر جامعه شناخت هردوی آن­ها الزامی است. آن­چه در این میان قابل توجه است، این است که سرچشمه­ی همه­ی هنرها و دانش­ها مردم­اند و در میان مردم پدید آمده اند.

شما هر رشته­ از دانش­ها یا هنرها را که در نظر بگیرید، خواهید دید که این دانش روزی در میان مردم پدید آمده و به سعی دانشوران روز­ به روز رشد کرده و توسعه یافته و مدرسه­ها و دانشگاه­ها برای تدریس آن به فعالیت پرداخته­اند. این­گونه هنرها یا دانش­ها را دانش یا هنر مدرسی یا کلاسیک می­نامیم. در برابر هریک از این رشته­های دانش یا هنر رسمی یک رشته­ی علم یا هنر عوامانه نیز وجود دارد. این دانش­ها در میان مردم پدید آمده و در آغوش ایشان پرورش یافته است و زاده­ی فکر و طبع ساده­ی مردمی است که برای تحصیل علم و ترقی دادن دانش به مدرسه نرفته و مکتب ندیده­اند (محجوب، 1383: 39-38).

 با این وجود تحولات و طبقه­بندی­های اجتماعی باعث شکاف و جدایی میان فرهنگ عوام و فرهنگ رسمی ­شد تا آن­جا که «سال­ها فقط طبقه­ی خواص و تحصیل­کردگان شهری را صاحب معرفت، دانش و هنر می­دانستند و طبقه­ی عوام و بی­سواد چه پیشه­وران ساده­ی شهری و چه کشاورزان روستایی را بی­بهره از دانش، هنر و معرفت تصور می­کردند. البته این امر پس از گسترش تحقیقات در زمینه­ی مردم­شناسی و فولکلور تغییر کرد. پس از بررسی در اوضاع و احوال عامه­ی مردم دانسته شد که هر چند مردم عوام سواد و دانش مدرسی ندارند ولی از فرهنگی برخوردارند که اگر برتر از فرهنگ خواص نباشد، فروتر از آن هم نیست و حتی گاه در انتظام­بخشی به امور جامعه نافذتر از گروه برتر است» (نقل به تلخیص، بلوکباشی، 1388: 43و42).

 1-1-1-فرهنگ عامه

فرهنگ مردم یا فرهنگ عامه ترجمه­ی کلمه­ی فولکلور (folklore) است. این کلمه را نخستین بار ویلیام جان- تامس با نام مستعار آمبروز مرتن پیشنهاد کرد. «folk به گروهی از مردم اطلاق می­شود که حداقل یک عامل مشترک و عمومی آن­ها را به یکدیگر پیوند دهد و lore سنت­های مشترکی است که خصوصیات جمعی اعضای گروهی را شکل می­دهد و هویت گروه را معین و مشخص می­کند»(همان، 56).

تعاریف متعدد و متفاوتی در مورد فولکلور گفته­اند؛ اما تعریف سی. اس. برن قابل توجه و تامل است. « فولکلور در واقع نحوه­ی جهان­بینی و روان­شناسی انسان عامی و اندیشه­ی او در باب فلسفه، دین، علوم، نهادهای اجتماعی، تشریفات و جشن­ها، اشعار و ترانه­ها، هنرهای عامیانه و ادبیات شفاهی است»(بیهقی، 1367: 20). همان­گونه که از تعریف سی. اس. برن استنباط می­شود، فرهنگ عامه به دلیل ریشه­ای که در جهان­بینی، روان­شناسی و اندیشه­ی مردم در موضوعات مختلف دارد، هم چنین به دلیل پیوند با زندگی تولیدی و اجتماعی مردم و بیان تجربیات، آداب و سنت­های مرسوم یک جامعه به آن جامعه شخصیت و هویت می­بخشد. همین امر لزوم بررسی ابعاد آن را بیش از پیش پررنگ می­کند. فرهنگ عامه ویژگی­هایی دارد که از آن جمله می­توان به پیوند با زندگی معیشتی و اجتماعی، سادگی و صمیمیت، امید و خوش­بینی و نوعی جامعه­شناسی تعاون اشاره کرد.

فرهنگ عامه معمولا شفاهی و نسل به نسل منتقل می­شود، هرچند امروزه به دلیل ترس از، از بین رفتن این آثار گران­قدر سعی در مکتوب کردن این فرهنگ دارند. «­­فرهنگ عامه را به طور کلی می­توان به دو بخش آثار مادی و معنوی تقیسم کرد. آثار مادی شامل بناها، علائم، اشیاء منقول، صنعت و کسب، غذا و مکان­ها .آثار معنوی هم عبارتند از: عقاید، عادات و رسوم، علوم عامه و ادبیات»(بیهقی،1367: 73-76).