تاثیر پذیری تحولات ژئوپلیتیک ایران از استراتژی آمریکا در خاورمیانه

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده

مقدمه

فصل اول : کلیات تحقیق

1-1- بیان مساله

1-2- سوال تحقیق

1-3- رضیه های تحقیق

1-4- اهداف تحقیق

1-5- دلایل انتخاب موضوع تحقیق

1-6- روش تحقیق ومراحل انجام آن

1-7- ضرورت تحقیق

1-8-محدودیت های تحقیق

1-9- سوابق ادبیات تحقیق

1-10-محدوده مورد مطالعه

1-11- سازماندهی تحقیق

1-12-تعریف مفاهیم واصطلاحات

1-12-1- استراتژی

1-12-2- آمریکا

1-12-3-خاورمیانه

1-12-4- تحولات ژئوپلیتیک

1-12-5- ایران

فصل دوم : ادبیات نظری تحقیق

2-1- مفهوم خاورمیانه.......................................................................................................

2-1-1- سابقه وپیدایش....................................................................................................

2-1-2- تعاریف..............................................................................................................

2-2- محدوده جغرافیایی خاورمیانه....................................................................................

2-2-1- خاورمیانه کلاسیک و سنتی ، محدوده و کشورها....................................................

2-2-2- خاورمیانه مدرن ، محدوده و کشورها.....................................................................

2-2-3- خاورمیانه بزرگ ، محدوده و کشورها....................................................................

2-3- ویژگی های ژئوپلیتیک خاورمیانه...............................................................................

2-3-1- خاورمیانه ،قبل از جنگ سرد................................................................................

2-3-2- خاورمیانه ، دوره جنگ سرد.................................................................................

2-3-3- خاورمیانه بعد از جنگ سرد..................................................................................

2-4- تحولات ژئوپلیتیک خاورمیانه....................................................................................

2-4-1- فروپاشی عثمانی ................................................................................................

2-4-2- ورود استعمار ...................................................................................................

2-4-3- استقلال کشورها..................................................................................................

2-5- ساختار ژئوپلیتیکی خاورمیانه ..................................................................................

2-5-1- نفت و خاورمیانه ................................................................................................

2-5-2- اسلام و خاورمیانه .............................................................................................

2-5-3- عرب و خاورمیانه................................................................................................

2-5-4- جنگ و خاورمیانه .............................................................................................

2-6- چشم انداز ژئوپلیتیک خاور میانه...............................................................................

2-6-1- هژمونی ایالات متحده و خاورمیانه .....................................................................

2-6-2- بیداری اسلامی و خاور میانه ..............................................................................

2-6-3- چالش های منطقه ای ........................................................................................

2-6-4- بهار عربی و خاور میانه ....................................................................................

فصل سوم : تحلیل ژئوپلیتیکی منطقه مورد مطالعه

3-1- ویژگی های ژئوپلیتیک ایران ...................................................................................

3-1-1- ژئوپلیتیک خلیج فارس.........................................................................................

3-1-2- ژئوپلیتیک خزر....................................................................................................

3-1-2-1- مسیرهای انتقال انرژی حوزه خزر.....................................................................

3-1-2-2- چالش های ایران ...........................................................................................

3-1-3- ژئوپلیتیک انرژی ...............................................................................................

3-2- تحولات ژئوپلیتیک ایران...........................................................................................

3-2-1- موقعیت ژئوپلیتیک ایران قبل از انقلاب اسلامی......................................................

3-2-2- موقعیت ژئوپلیتیک ایران بعد از انقلاب اسلامی......................................................

3-2-2-1- ژئوپلیتیک جنگ سرد ...................................................................................

3-2-2-2- ژئوپلیتیک ایران پس از جنگ سرد ...............................................................

3-3- استراتژی امریکا در خاور میانه .................................................................................

3-3-1- استراتژی امریکا در دوره جنگ سرد......................................................................

3-3-2- استراتژی امریکا بعد از دوره جنگ سرد ..........................................................

3-4- عوامل تاثیر گذار ژئوپلیتیک خاور میانه بر استراتژی امریکا ..........................................

3-4-1- پیروزی انقلاب اسلامی........................................................................................

3-4-2- مساله اعراب و اسرائیل.......................................................................................

3-4-3- جنگ تحمیلی ایران و عراق.................................................................................

فصل چهارم : یافته های تحقیق

4-2- تحولات ژئوپلیتیک روابط امریکا و ایران...................................................................

4-2-1- انقلاب اسلامی....................................................................................................

4-2-2- مساله لبنان و فلسطین .........................................................................................

4-2-3- مساله 11 سپتامبر ..............................................................................................

4-2-4- مساله آمریکا در افغانستان ...................................................................................

4-2-5 – مساله سوریه و خاور میانه..................................................................................

4-3- مساله چشم انداز ژئوپلیتیک روابط ایران و آمریکا......................................................

4-3-1- آمریکا و پرونده هسته ای ایران ............................................................................

4-3-2- مواضع ایران و آمریکا بعد از انقلاب.....................................................................

4-3-1-1- دستیابی ایران به انرژی هسته ای ......................................................................

4-3-1-2- توسعه علمی – صنعتی ...............................................................................

4-3-1-3- خود اتکایی و عدم اعتماد به بیگانه...................................................................

4-3-1-4- مواضع ایالات متحده آمریکا ............................................................................

4-3-1-4-1- بزرگنمایی در هسته ای شدن ایران...............................................................

4-3-1-4-2- ممانعت از توسعه نفوذ ایران در خاور میانه...................................................

4-3-حضور امریکا در حوزه کاسپین...................................................................................

4-4- آثار تحریم های اقتصادی آمریکا بر ایران..................................................................

4-4-1- تاثیر تحریم های اقتصادی....................................................................................

4-4-2-تحریم های آمریکا علیه ایران.................................................................................

4-4-3- تاثیر تحریم بر ایران.............................................................................................

4-4- میزان تخصیص دارایی بر صادرات............................................................................

4-4-5- صندوق بین المللی پول- بانک جهانی...................................................................

4-4-6- ارزش و میزان کاهش تامین نالی بازرگانی.............................................................

4-4-7- عبور خط لوله از ایران و معاوضه نفت .................................................................

4-4-8- تاثیر پذیری امریکا از اقدامات تحریم علیه ایران.....................................................

4-5- جهان اسلام و ژئوپلیتیک شیعه.................................................................................

فصل پنجم : ارزیابی فرضیه ها و نتیجه گیری

مقدمه................................................................................................................................

فرضیه نخست...................................................................................................................

مساله 11 سپتانبر...............................................................................................................

حضور امریکا در افغانستان..................................................................................................

مساله سوریه و خاور میانه...................................................................................................

مساله حضور امریکا در عراق..............................................................................................

فرضیه دوم........................................................................................................................

تاثیر تحریم های اقتصادی...................................................................................................

تحریم های آمریکا علیه ایران..............................................................................................

تاثیر تحریم ها بر ایران.......................................................................................................

صندوق بین الملل پول- بانک جهانی...................................................................................

عبور خط لوله از ایران و معاوضه نفت.................................................................................

منابع.................................................................................................................................

چکیده

در این پایان نامه تاثیر پذیری تحولات ژئوپلیتیک ایران از استراتژی آمریکا در خاورمیانه مورد مطالعه قرار گرفته است.

در این تحقیق که با رویکرد سیستمی مورد پژوهش قرار گرفته با توجه به ماهیت تحقیق ، از روش توصیفی – تحلیلی با استفاده از اصول علم جغرافیا و با تاکید بر شیوه اسنادی – کتابخانه ای استفاده شده است اهداف ذیل مد نظر است .

1- شناسایی استراتژی دولت آمریکا در منطقه خاورمیانه

2- ایجاد راهکارهای موثر در پیامد های استراتژی دولت آمریکا در خاور میانه

3- تلاش در جهت همگرایی با کشور های خاورمیانه در مقابله با استراتژی آمریکا در خاور میانه

برهمین اساس با این پرسش که پیامد های استراتژی آمریکا در خاورمیانه بر تحولات ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی ایران کدامند؟ فرضیه های تحقیق به شرح زیر مورد تحقیق قرار گرفت.

استراتژی دولت آمریکا مانعی برای همگرایی کشور های خاور میانه می باشد

راهبرد ملی ایران در راستای دیپلماسی اقتصادی می تواند مانع بزرگی برای استراتژی دولت آمریکا در خاور میانه باشد

واژه های کلیدی: استراتژی ، آمریکا ، خاور میانه ، تحولات ژئوپلیتیکی ، ایران

مقدمه

با پیروزی انقلاب اسلامی و در پیش گرفتن سیاست نه شرقی نه غربی، ایران از پیمان سنتو و اردوگاه غرب خارج ش و یکی از ارکان و پایه های مهم دکترین دو ستونی آمریکا در منطقه فرو ریخت ایرانی که یک روز به عنوان ژاندارم و حافظ منافع غرب در منطقه عمل می کرد به زعم آنان بعد از انقلاب اسلامی عامل تهدیدی جدی برای منافع آمریکا در منطقه استراتژیک خلیج فارس گردید . درواقع با خروج ایران از اردوگاه غرب آمریکا که خود را بازنده منطقه خلیج فارس یافت و از طرف دیگر با موج انقلاب اسلامی و نفوذ آن در میان ملت های مسلمان منطقه، کارتر(رئیس جمهور وقت امریکا) را به موضع گیری وا داشت. وی در سال ۱۹۵۰ در کنگره آمریکا اعلام می کند هر نوع تلاش خارجی به منظور تسلط بر خلیج فارس به عنوان تجاوز به منافع حیاتی آمریکا تلقی شده و چنین تجاوزی با شیوه ضروری حتی با نیروهای نظامی دفع خواهد شد. کارتر در اجرای تحقیق دکترین خود را به اقداماتی از جمله: استقرار نیروهای واکنش سریع در خلیج فارس، استقرار ناوگان نظامی در منطقه «دیه گورسیا» در اقیانوس هند، توافق های نظامی در عمان، کنیا و سومالی در اختیار قرار دادن هواپیماهای آواکس به عربستان سعودی و مجهز کردن این کشور به تسلیحات نظامی دست زد و عملاً از نیروی واکنش سریع در جریان حمله به طبس از آنها استفاده کرد. که خوشبختانه این حمله موفقیت آمیز نبود. این امر به پرستیژ ابر قدرتی آمریکا لطمه وارد ساخت و همین شکست باعث سقوط کارتر و دمکراتها به مدت ۱۲ سال از صحنه سیاست آمریکا شد. خلاصه اینکه آمریکا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با در پیش گرفتن سیاست «تشویق و تنبیه» با توجه به تجربیات تحولات گذشته ایران از جمله نهضت مشروطیت و ملی شدن صنعت نفت با کنار آمدن با لیبرال های دولت موقت جمهوری اسلامی را از مسیر اصلی خود منحرف سازد و منافع خود را از قبل دولت موقت در ایران و منطقه تداوم ببخشد. ولی بعد از تصرف سفارتخانه آمریکا به وسیله دانشجویان از طرف حضرت امام (ره) از آن به عنوان انقلاب دوم تلقی شد و با سقوط دولت موقت، آمریکا به استراتژی براندازی جمهوری اسلامی با قوه ی قهریه روی آورد. حمله به طبس، کودتای نوژه و چراغ سبز نشان دادن به صدام در راه انداری جنگ تحمیلی می توان در این راستا به حساب آورد. با کنار رفتن کارتر از صحنه سیاست آمریکا و روی کار آمدن ریگان برای موازنه قدرت سیاست حمایت از عراق به صورت آشکارتری دنبال شد. ریگان نام عراق را از لیست تروریست ها حذف کرد و ممنوعیت کالاهای صادراتی آمریکا به عراق را لغو نمود.اشغال کویت از سوی صدام حسین، فرصت مناسبی در اختیار آمریکای بعد از جنگ سرد قرار داد تا به بهانه امنیت در خلیج فارس حضور نظامی خود را در منطقه تثبیت کند. در دوره جنگ سرد مسئله نفت و رویارویی با قدرتهای منطقه ای که احساسات خصمانه نسبت به سلطه طلبی آمریکا داشتند در کانون توجه سیاست آمریکا در خاورمیانه قرار گرفت که استراتژی مهار دوگانه کلینتون را می توان در این راستا به حساب آورد. در خردادماه ۷۲ مارتین ایندایک که مدتی مشاور مطبوعاتی اسحاق شامیر بود پس از چندی به آمریکا مهاجرت کرد و به استخدام«ایپاک» گروه های صهیونیستی در آمد. با الهام از استراتژی«سد نفوذ» در برابر شوروی سیاست مهار دوگانه ایران و عراق را اعلام کرد .در این راستا کلینتون دستور العملی در ۱۵ مارس۱۹۹۵ میلادی مبنی بر تحریم ایران صادر کرد که به موجب آن تجارت با ایران و سرمایه گذاری در این کشور از جمله منابع نفت ایران در خارج به وسیله شرکت های آمریکایی و شرکت های وابسته به آنها را ممنوع کرد و این در حالی بود که ایران در همان سال با شرکت نفتی کونکو آمریکا در مورد توسعه میدان های نفت و گاز جزیره سیری به توافق رسیده بود که به جای آن شرکت توتال فرانسوی قرار گرفت و آمریکا شکست بزرگی را تجربه کرد. کلینتون امیدوار بود با تحریم، ایران را با مشکلات اقتصادی روبرو ساخته و نارضایتی مردمی را افزایش داد تا رهبران ایران برای تخفیف فشارهای داخلی و وادار به دادن امتیازات با آمریکا شوند. آمریکا برای تحقق بخشیدن به اهداف خود دست به تلاشهای دیپلماتیک وسیع زد و با سفرهای مکرر وزیر امور خارجه و خود شخص کلینتون به کشورهای اروپایی سعی کرد این کشورها را برای اتخاذ تدابیری مشابه علیه ایران تشویق کند. که از همان ابتدا از سوی اکثر کشورهای جهان با مخالفت روبرو شد. بوش با استفاده ابزاری از وقایع ۱۱ سپتامبر با بر افراشتن پرچم مبارزه با تروریسم با نادیده گرفتن سازمان ملل متحد با شعار «هر که با ما نیست بر علیه ماست» به دنبال اهداف پدرش تحقق نظم نوین جهانی و الگوی تک قطبی و کنترل شریان اقتصادی کشورهای صنعتی- نفتی بود و با محور شرارت خواندن جمهوری اسلامی ایران استراتژی «فشار از برون و انفجار از درون» روی آورد. که با حضور نظامی در کشورهای همسایه ایران و در داخل نیز با بحران های کاذب می تواند حرکتی را ایجاد کند وقتی از این ترفند طرفی نسبت به سیاست فشار به سازمان های بین المللی روی آورد که علیرغم اعلام سازمان بین المللی انرژی اتمی مبنی بر عدم انحراف هسته ای ایران، پرونده به شورای امنیت موکول شد و سه قطعنامه بر علیه جمهوری اسلامی ایران صادر شد.باراک حسین اوباما سیاهپوست کنیایی الاصل ۴۶ ساله در ۴ نوامبر ۲۰۰۸ یکی از سناتورهای مخالف سیاست های جنگ طلبانه ی بوش بر رقیب جمهوری خواه خود مک کین پیروز شد. در حقیقت قبل از اینکه از دمکرات ها شکست بخورد به سیاست های بوش باخته بود. زیرا افکار عمومی امریکا با راهپیمایی های متعدد اعتراضات خود به سیاست های جنگ طلبانه بوش نشان داده بودند بنابراین پیروزی اوباما بیشتر مرهون سیاست های غلط جمهوری خواهان و نومحافظه کاران می توان به حساب آورد. پیش از این اگر بوش پسر بر این عقیده بود که تعلیق فعالیت های هسته ای عدم حمایت ایران از گروههای مقاومت یا به رغم آنها گروهک های تروریستی در منطقه و عدم موضع گیری خصمانه علیه رژیم صهیونیستی شرط مذاکره با ایران خواهد بود. اوباما با این تفاوت دیدگاه وارد کاخ سفید شد که مذاکرات با ایران را آغاز می کند برای رسیدن به سه اصل تعلیق فعالیت های هسته ای عدم حمایت ایران از گروه های مقاومت و عدم موضع گیری خصمانه علیه رژیم صهیونیستی.آنچه واضح و روشن است اینکه تفاوتی در سیاست های آمریکا نسبت به دوران بوش ایجاد نشده است و حتی اوباما از زبانی تند تر از بوش استفاده کرده آنچنان که ایران را تهدید به حمله اتمی نموده در حالی که بوش بیش از این چنین زبان تهدیدی را علیه ایران بکار نبرده بود.

کارشناسان سیاسی در این زمینه معتقدند در این میان تنها هنر اوباما استفاده از زبان نرم تر در ابتدای ورود به کاخ سفید بوده است هر چند تنها پس از گذشت مدتی اوباما چهره واقعی خود را به جهانیان نشان داد اما در این دیدگاه نه تنها اوباما که هیچ یک از روسای جمهور ایالات متحده در سیاست ها یاین کشور دخالتی ندارند و تنها مجریان سیاست بوده اند.بر این اساس لابی های صهیونیستی که تاثیر بسزایی در سیاست های اتخاذی آمریکا در ارتباط با کشورها به خصوص جمهوری اسلامی دارد تاکنون تغییر چندانی در سیاست های آمریکا نسبت به ایران دیده نمی شود.

با توجه به استراتژی های مختلف روسای جمهور امریکا درخاور میانه ودرقبال ایران این سوال مطرح می شود که پیامد های استراتژی آمریکا در خاورمیانه بر تحولات ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی ایران کدامند؟

فصل اول

کلیات تحقیق

1-1 بیان مسئله

منظور آمریکا از دموکراسی در خاور میانه آن چیزی نیست که مردم منطقه به دنبال آن باشند بلکه منظور دموکراسی های مسئول است که مورد تایید آمریکا باشند .

آمریکا استراتژی خود را در منطقه که بیشتر بر پایه نظام های سنتی و پادشاهی و غیر انتخابی عربی بود تغییر داده و بر آن است در رویکرد جدید خود بتواند همچنان هژمونی خود را در خاور میانه اعمال کند .استراتژی آمریکا در خلیج فارس و خاور میانه هر چند دهه یکبار دچار تغییرات بنیادی ، اما تا حدودی نا محسوس می شود . این کشور بر آن بوده تا به توصیه اندیشکده ها و محافل سیاسی و قدرت خود که همیشه تحولات را زودتر پیش بینی می کنند سیاست خارجی خود را در خاور میانه تدوین کند .

1-2- سؤال تحقیق

پیامدهای استراتژی آمریکا در خاورمیانه بر تحولات ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی ایران کدام اند ؟

1-3- فرضیه های تحقیق

1- استراتژی دولت آمریکا مانعی برای همگرایی کشورهای خاور میانه می باشد.

2- راهبرد ملی ایران در راستای دیپلماسی اقتصادی می تواند مانع بزرگی برای استراتژی دولت آمریکا در خاور میانه باشد .

1-4- اهداف تحقیق

1- شناسایی استراتژی دولت آمریکا در منطقه خاور میانه

2- ایجاد راهکارهای موثر در پیامدهای استراتژی دولت آمریکا در خاور میانه

3- تلاش در جهت ایجاد همگرایی با کشورهای خاور میانه در مقابله با استراتژی آمریکا در خاور میانه

1-5- دلایل انتخاب موضوع تحقیق

1- قرار گرفتن ایران بین دو منطقه ی مهم انرژی جهان (کاسپین و خلیج فارس) و شرایط ویژه ای که آمریکا از این حیث بر کشور وارد میسازد.

2- حضور قدرت های فرا منطقه ای چون ایالات متحده امریکا و هم پیمانانش جهت تسلط در دو حوزه کاسپین و خلیج فارس.

1-6- روش تحقیق و مراحل انجام آن

روش تحقیق در این پایان نامه، توصیفی تحلیلی می باشد که داده های مورد نیاز از طریق استفاده از اصول علم جغرافیا و با تاکید بر شیوه اسنادی و مطالعه کتابخانه ای و مراجعه به پژوهش های انجام گرفته و بررسی اسناد، مجلات، مقالات، کتاب ها و سایت های علمی گرد آوری می شود.

1-7- ضرورت تحقیق

ایران یکی از بزرگترین کشورهای نفت و گاز جهان است. از سویی به عنوان یکی از کشورهای خاور میانه، درصدد ارتباط با سایرکشورها و افزایش تعاملات سیاسی و اقتصادی بوده است. با توجه به اشتراک اکثر کشورهای خاور میانه در زمینه تولید انرژی، ایران می تواند از این عامل به منظور افزایش روابط، استفاده بهینه نموده و جایگاه خود را در منطقه بیش از پیش تثبیت نماید. نتایج این بررسی می تواند در زمینه ارائه راهبردهای مفید واستراتژیک در جهت ارتقای جایگاه ایران در منطقه ی خاور میانه و اعمال استراتژی آمریکا در منطقه حائز اهمیت باشد .

1-8- محدودیت های انجام تحقیق

از محدودیت های تحقیق مورد نظر می توان به ملاحظات سیاسی و امنیتی وعدم وجود آمار دقیق و همه جانبه در خصوص کشورهای منطقه اشاره کرد و عدم دسترسی کامل به اطلاعات و اخبار اقتصادی و منابع یاد شده خاورمیانه و ارتباط ایران با این کشورها و هم چنین قدرت های فرا منطقه ای چون آمریکا با محدودیت همراه بوده است که در انجام مطالعات، دشواری هایی را ایجاد کرده است.

1-9- سوابق ادبیات تحقیق

طرح های تحقیقاتی ، کتب و مقالات بسیاری توسط پژوهشگران و نویسندگان در رابطه با مسائل استراتژی و خاور میانه به رشته تحریر در آمده است . از جمله به منابعی چون :

1- استراتژی آمرکیا در خاور میانه روزنامه جمهوری اسلامی ایران (اردیبهشت 88)مقاله

2- آمریکا تغییر استراتژی در خاور میانه حسین امیری(اردیبهشت 91)مقاله

3- رویکرد سیاسی امنیتی آمریکا در خاور میانه دکتر محمود واعظری(آذر88)مقاله

4- استراتژی آمریکا در خاور میانه وزارت امور خارجه (دی87) مقاله

5- استراتژی های جددی آمرکا برای خاور میانه دکتر سجادپور (اردیبهشت 91) مقاله

6- تغییر استراتژی آمریکا در خاورمیانه ویژه نامه ندای انقلاب (اردیبهشت 91)مقاله

7- آمریکا - خاورمیانه: اهداف و چالش‌ها (اسفند92(حسین دهشیار) مقاله

8- سیاست خاورمیانه‏ای دولت آمریکا را لابی‏های صهیونیستی تعیین می‏کنند (اردیبهشت 92) مقاله

9- اوضاع امنیتی خاورمیانه پس از بیداری اسلامی؛ آمریکا برنده یا بازنده؟ «نوام چامسکی» (اسفند92) مقاله

1-10- محدوده مورد مطالعه

محدوده مورد مطالعه منطقه خاور میانه ؛ ایران و 17 کشور می شود و مقطع زمانی برای تحقیق حاضر رویدادهای اخیر، بیشتر در20 سال اخیر تا سال 2014 در نظر گرفته شده است..

1-11- سازمان دهی تحقیق

تحقیق حاضر در پنج فصل تهیه شده است که شامل: فصل اول؛ کلیات تحقیق، فصل دوم؛ مبانی نظری، تاریخچه و نظریات پایه ، فصل سوم؛ به تحلیل ژئوپلیتیک منطقه مورد مطالعه پرداخته می شود ، فصل چهارم؛ یافته های تحقیق و فصل پنجم؛ ، ارزیابی فرضیات ونتیجه گیری و پیشنهادات می باشد.

1-12- تعریف مفاهیم و اصطلاحات

از مهم ترین واژه ها و اصطلاحات به کار رفته در این تحقیق که به تشریح آن ها پرداخته می شود عبارتند از: استراتژی، آمریکا، خاور میانه، تحولات ژئوپلیتیکی، ایران

1-12-1- استراتژی

راهبرد یا استراتژی مفهومی است که از عرصه نظامی نشأت گرفته و بعداً در سایر عرصه‌ها از جمله اقتصاد، تجارت و به ویژه عرصه سیاست و مملکت داری از کاربرد زیادی برخوردار شده است. ریشه واژه «استراتژی» واژه یونانی «استراتژیا» به معنای «فرماندهی و رهبری» است. اکنون معنای ساده استراتژی عبارت است از یک طرح عملیاتی به منظور هماهنگی و سازماندهی اقدامات برای دستیابی به هدف.(صلح جو ،1386،22)

ژئواستراتژی علم روابطی است که بین یک استراتژی و محیط جغرافیایی وجود دارد .عوامل اصلی در این رابطه انسان و طبیعت است . ژئواستراتژی دانش جدیدی است که بعد از جنگ جهانی دوم، نظامیان آن را مطرح کردند. در تعریف آن گفته اند: ژئواستراتژی علم کشف روابط بین عوامل جغرافیایی طبیعی و انسانی و روابط آن ها با استراتژی است. به عبارت دیگر، ژئواستراتژی علم مطالعه زیر بناهای جغرافیایی، شکل گیری و اجرای استراتژی است. ژئواستراتژی موضوعات را از بعد جهانی و بین المللی مورد تحلیل و بررسی قرار می دهد.(حافظ نیا،1385؛148-149)

1-12-2- آمریکا

تاریخ آمریکا بعنوان یک کشور به کمابیش چهارصد سال باز می‌گردد، کما اینکه روز استقلال رسمی آمریکا در سال ۱۷۷۶ بود. اما آمریکا بعنوان یک زیستگاه بشری قدمت بسیار بیشتری دارد. نخستین انسانهایی که به قاره آمریکا رسیدند، بخشی از موج مردمانی بودند که به آرامی از آفریقا گذر کرده به قاره‌های دیگر می پیوستند . روز استقلال ایالات متحدهآمریکا روز استقلال این کشور از پادشاهی بریتانیای بزرگدر روز ۴ژوئیه۱۷۷۶میلادیو یکی از تعطیلات رسمی در ایالات متحده آمریکااست.در آمریکا «روز استقلال» همراه است با آتش بازی، رژه، باربکیو، کارناوال، پیک نیک، کنسرت، بازیهای بیس بال، سخنرانی‌ها و جشن‌های سیاسی، و خیلی دیگر از برنامه‌ها مراسمی که برای بزرگداشت تاریخ و سنن در این کشور برپا می‌گردد. روزاستقلال روز ملی ایالت متحده است.(مقدادی،1391؛5)

نقشه (1-1):ایالت های آمریکا

منبع: ( www.shana.ir,2007)

1-12-3- خاورمیانه

واژه خاورمیانه از (1900) م عنوان شده است ، ولی این امکان وجود دارد که از اواسط قرن نوزدهم در اداره امور مربوط به هندوستان در وزارت خارجه بریتانیا نیز از این اصطلاح استفاده شده باشد. اصطلاح خاورمیانه را اول بار در (1902) م مورخ امریکایی دریادار آلفرد ماهان[1] بکار برده است و منظور وی تشریح منطقه ای اطراف خلیج فارس بود که چون از قاره اروپا به آن نگریسته می شدند خاور نزدیک به حساب می آمد و نه خاور دور. (درآیسدل وبلیک ، 1374 ،19) اصطلاح خاورمیانه شناسنده ی منطقه ای فرهنگی است ، در نتیجه مرز مشخصی برای آن وجود ندارد. به طور کلی کشورهای این منطقه عبارتنداز اردن ، امارات متحده عربی ، ایران ، بحرین ، ترکیه ، سوریه ، عراق ، عربستان سعودی ، عمان ، قطر ، کویت ، لبنان ، مصر ، یمن و فلسطین اشغالی که در برگیرنده کرانه باختری رود اردن و نوار غزه است ، در ناحیه قفقاز شامل گرجستان ، آذربایجان و ارمنستان می شود. کشورهای غربی این منطقه (الجزایر ، تونس ، لیبی و مراکش ) به دلیل وابستگی شدید تاریخی و فرهنگی بیشتر بخشی از خاورمیانه شمرده می شوند. سودان نیز یکی از این کشورها به شمار می آید. کشورهای افریقایی ، موریتانی و سومالی نیز پیوندهایی با خاورمیانه دارند. ترکیه و قبرس که از نظر جغرافیایی درون و یا نزدیک این منطقه هستند ، خود را بخشی از اروپا می دانند. ایران را مرز خاوری خاورمیانه می انگارند ، البته گاهی افغانستان را نیز از از کشورهای این تقسیم بندی به شمار می آورند. نفوذ ژئوپلیتیکی خاورمیانه و شمال افریقا در شرق تا افغانستان و پاکستان و اقیانوس هند و در مغرب تا صحرا و شاخ افریقا گسترش یافته است. (درآیسدل وبلیک ، 1374، 24)

1-12-4- تحولات ژئوپلیتیک

واژه ژئوپلیتیک ابتدا در سال (1889) م توسط یک دانشمند علوم سیاسی به نام رودلف کیلن سوئدی وضع شد و به بخشی از معلومات حاصله ناشی از ارتباط بین جغرافیا و سیاست اطلاق شد. موضوع ژئوپلیتیک را رفتار گروه های انسانی متشکل نسبت به یکدیگر بر پایه جغرافیا، قدرت و سیاست تشکیل می دهد. ژئوپلیتیک یا علم سیاست جغرافیایی، شاخه ای از مطالعات سیاسی است که از ترکیب جغرافیای سیاسی و علم سیاست به وجود آمده است. در این مطالعه اثر عوامل جغرافیایی مانند وضع جغرافیایی یک کشور یا فرآورده های طبیعی آن بر سیاست آن دولت یا ملت و این که اختراع ها و کشف ها چگونه ارزش عوامل جغرافیایی را دگرگون می کنند، بررسی می شود. (آشوری، 1386: 182) دکتر عزتی به نقل از پیتر تیلور می نویسد: ژئوپلیتیک عبارت است از مطالعه توزیع جغرافیایی قدرت بین کشورهای جهان به ویژه رقابت بین قدرت های بزرگ و اصلی. (عزتی، 1388: 140)منطقه خاورمیانه به دلیل قابلیت ها و توانمندی های ویژه در عرصه های مختلف اقتصادی، سیاسی،‌نظامی و فرهنگی –اجتماعی، همواره و به خصوص در طی دهه های اخیر اعتبار و نقش خود را به عنوان منطقه ای راهبردی در سیاست بین الملل حفظ کرده است.موقعیت و اهمیت ژئوپلیتیکی، ژئو استراتژیکی و ژئواکونومیکی این منطقه باعث شده که خاورمیانه همواره در پیش برد طرح های راهبردی غرب و به خصوص آمریکا جایگاه منحصر به فردی داشته باشد و قدرت های بزرگ همیشه منافع مهمی را برای خودشان در این منطقه از جهان متصور باشند. بروز تحولات سریع و غیر قابل انتظار در کشورهای اسلامی منطقه به ویژه کشورهایی همانند تونس، مصر، لیبی، یمن و...بار دیگر این منطقه را به مرکز سیاست های بین المللی و کانون رقابت های ژئوپلیتیکی بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای تبدیل کرد.(زرقانی،1390؛1))

1-12-5- ایران

ایران کشوری در جنوب غربی آسیا در منطقه خاورمیانه ودر جنوب حوزه دریای کاسپین نام رسمی آن جمهوری اسلامی ایران و پایتخت آن تهران است. مساحت این کشور 1648195 کیلومترمربع است و بر پایه آمار سال 1385 (هجری شمسی) حدود 70 میلیون و 472 هزار نفر جمعیت دارد. در شمال با ارمنستان، آذربایجان و ترکمنستان، از شرق با افغانستان و پاکستان، در غرب با ترکیه و عراق مرز زمینی و هم چنین دارای مرز دریایی در شمال با دریای کاسپین و در جنوب با خلیج فارس و دریای عمان است. (http://www.wikipedia.org)

نقشه (1-2):موقعیت ایران

منبع:

فصل دوم

مبانی نظری تحقیق

2- 1- مفهوم خاور میانه

درباره گستره و مرزهای جغرافیایی منطقه‌ای که بیش ازیکصده پیش با عنوان خاورمیانه از آن یاد می‌شود تعریف یگانه وفراگیری وجود ندارد اما از سوی دیگر تاریخ نگاران، روزنامه نگاران و اصحاب رسانه‌های همگانی، بر خلیج فارس و کشورهای پیرامون آن به عنوان مرکز خاورمیانه اتفاق نظر دارند. بنابراین تعریف‌هایی که از خاورمیانه بیان شده است از نظر گستره قلمرو تفاوت‌های زیادی دارند. (اطاعت،1375 ص60)

فرهنگ جغرافیایی جدید وبستر، خاورمیانه را این گونه تعریف کرده است:

«منطقه گسترده که در برگیرنده کشورهای جنوب آسیا و شمال آفریقا است که در گذشته شامل افغانستان، پاکستان، هندوستان و برمه نیز می شده است».

دایرةالمعارف جدید بریتانیکا، خاورمیانه را با تفصیل بیشتری تعریف می‌کند:

«خاورمیانه سرزمینی است که در اطراف سواحل جنوبی و شرقی دریای مدیترانه کشیده شده و از مراکش تا شبه جزیره عربستان و ایران و گاهی نیز تا فراتر از آن امتداد یافته است. بخش مرکزی این ناحیه کلی، پیش از این خاور نزدیک خوانده می‌شده است. نامی که پاره‌ای از جغرافیدانان و تاریخ نگاران جدید غربی به این منطقه داده اند که بیشتر تمایل داشتند شرق را به سه منطقه «خاور نزدیک» به نزدیک ترین منطقه به اروپا که از دریای مدیترانه تا خلیج فارس، «خاورمیانه» که از خلیج فارس تا جنوب شرق آسیا امتداد می‌یافت و «خاور دور» که به مناطق ساحلی اقیانوس آرام اطلاق می‌شد، تقسیم کنند.»(کمپ،1386؛55)

نقشه 2-1: خاور میانه منبع : فصلنامه راهبرد،1392؛17

2-1-1- سابقه و پیدایش

پایان عصر یخچالی و ناپدید شدن یخپهنه های عرضهای بالا،تغییراتی در آب و هوای سیارهء زمین بوجود آورد و به تدریج نواحی استپی را به نواحی صحرایی مبدل ساخت.انسان و حیوان در جستجوی پناهگاههای تازه و دره های مرطوب رودخانه ها براه افتادند.مهاجرت انسان از استپها به دره های رودهای پرآب،آغاز مرحلهء بهره مندی از زمین و شروع کار آبیاری زمینها و بالاخره تأمین منابع معیشت از اقتصاد کشاورزی بود.با تکوین و تکامل دو انقلاب بزرگ که هر دو در پهنهء خاور میانه شکل گرفت انسان بیش از پیش به زمین و محیط زیست خود وابسته و پیوسته شد:

1. انسان کشت زمین را آموخت و تأمین معیشت خود را از راههای کشاورزی بر شکار و کوچ نشینی ترجیح داد.
2. انسان زندگی در جامعه های بزرگ«یکجانشین»را برتر شمرد و تمرکز انسانها و افزایش عددی آنها در محل معین،نیاز آنان را به وجود دولتها و حکومتها برانگیخت و کم کم با افزایش قدرت یکجانشینان،امپراطوریهای بزرگ پا به عرصهء وجود نهادند که باغهای معلق بابل و اهرام مصر از یادگارهای این دوره است.(شکویی،1380 ؛56)

تحقیقات و اکتشافات سالهای اخیر نشان می دهد که اهلی کردن حیوانات و پرورش گیاهان،ابتدا در شیبهای ملایم کوههای اطراف جلگهء دجله و فرات صورت گرفته و پس از انقلاب و دگرگونی در نحوهء آبیاری،در مزارع گسترده در پای تپه ها نیز عملی شده است.در این دوره،مراحل تحول و تکامل تمدن به کندی پیش می رفت بطوری که تنها در 3500 سال قبل از میلاد زندگی شهری به مفهوم واقعی آن در بین النهرین ظاهر شد که شهرهای بزرگ،معابد عظیم،خط تصویری و تصویرنگاری از یادگارهای آن است.بدینسان اولین تمدنهای انسانی در سیارهء زمین در هلال خصیب[2]شکل گرفت و نخستین مرحلهء انقلاب کشاورزی و اولین روستاها و شهرهای قابل سکونت نیز در همین ناحیه موجودیت یافت جایی که امروزه قلب ناحیهء خاورمیانه را تشکیل می دهد:

1. مثل این است که خاورمیانه از بدو پیدایش تاریخ بشر،همواره ایفاگر نقشهای مهم در همهء اعصار و قرون بوده است تا آنجا که در دوره های مختلف زادگاه و گهوارهء شایسته ای جهت ادیان بزرگ نظیر آئین یهود،مسیح و اسلام بشمار رفته است ولی امروزه نقش حساس و پراهمیت آن را می توان شناخت
2. خاورمیانه به مثابهء یک پل بین سه قارهء آسیا،اروپا و افریقا عمل می کند.
3. خاورمیانه بین بخش غربی جهان کمونیسم و قارهء افریقا قرار گرفته است قاره ای که هم اکنون مسائل زیادی را می طلبد و برخوردهای ایده ئولوژیکی متعددی را نشان می دهد.از طرفی تسلط خاورمیانه بر سواحل شرقی و جنوبی دریای مدیترانه،به حساسیت استراتژیکی ناحیه می افزاید ونظارت دقیق و مداوم قدرتهای بزرگ کنونی راموجب میشود.( The Middle East.1967.14-15.)
4. بیش از یک قرن از افتتاح کانال سوئز می گذرد در طول این مدت،این راه همواره به عنوان یکی از پررفت وآمدترین راههای آبی جهان شناخته شده است.
5. بیش از 60%ذخایر نفتی جهان در زیر شنهای سوزان خاورمیانه نهفته است و امروزه این ناحیه در نیمکرهء شرقی به بالاترین رقم تولید در نفت دست یافته است متأسفانه هنوز هم فقر و بیماری در سیمای ناحیه،انعکاسی از اقتصاد و اجتماع بیمارگونهء آن و نمودار وابستگی به اقتصاد تک محصولی ناحیه است. (Desmond Stevart,1967:57)

2-1-2- تعاریف

احمد نقیب زاده استاد دانشگاه تهران، برای خاورمیانه این تعریف را برگزیده است:خاورمیانه تقریبا تمام کشورهای شرق حوزه مدیترانه مانند ترکیه، سوریه، لبنان، فلسطین، اسراییل، مصر و کشورهای شبه جزیره عربستان(عربستان، کویت، امارات متحده و عمان) به اضافه کشورهای ایران، افغانستان و حتی پاکستان و در قاره آفریقا کشورهای سودان و بخشی از لیبی را شامل می‌شود.(نقیب زاده1373؛156 )

عده ای نیز بعضی از کشورهای عرب (الجزایر ، تونس ، لیبی و مراکش)را به دلیل وابستگی شدید تاریخی و فرهنگی بخشی از خاورمیانه می‌شمارند. کشورهای آفریقایی موریتانی و سومالی نیز پیوندهایی با خاورمیانه دارند. ترکیه و قبرس که از نظر جغرافیایی درون و یا نزدیک این منطقه هستند، خود را بخشی از اروپا می‌دانند. ایران را مرز شرقی خاورمیانه می‌انگارند، البته گاهی افغانستان را نیز از کشورهای این بخش بندی به شمار می‌آورند.(همان)

پروفسور "جورج اوون" استاد تاریخ و خاورمیانه دانشگاه هاروارد درباره خاورمیانه معتقد است اصطلاح خاورمیانه در اصل مفهومی ژئواستراتژیک است که برای نخستین بار در مورد منطقه ای بین خلیج فارس و پاکستان به کار رفت. این اصطلاح (خاورمیانه) طی دوران جنگ جهانی دوم منطقه وسیعی از مصر تا ایران و از سوریه و عراق تا سودان را دربر می گرفت که تحت کنترل مرکز «تأمین حفاظت منافع خاورمیانه» در قاهره بود. در نیم قرن اخیر مفهوم خاورمیانه ابعاد تازه ای پیدا کرد و به واسطه رونق روابط متقابل کشورهای خاورمیانه که به سبب مشترکات اسلامی - عربی فزونی می گرفت، رواج چشمگیری یافت. رفته رفته دامنه مفهوم خاورمیانه به کشورهای غیرعربی مانند ایران، ترکیه و اسرائیل هم گسترش یافت. چرا که این کشورها بنا به دلایل متعدد جغرافیایی، نظامی و اقتصادی (مسائل نفتی) با مجموعه کشورهای عربی روابط نزدیکی داشتند. دولت های مغرب (شامل الجزایر، تونس و...) ابتدا در محدوده خاورمیانه نبودند، اما در دهه 80 میلادی و با ترسیم نقشه جدید اقتصاد منطقه توسط بانک جهانی و صندوق بین المللی پول، خاورمیانه درمورد محدوده وسیع تری به کار رفت و افکارعمومی جهان نگرش تازه ای نسبت به این ناحیه سوق الجیشی پیدا کردند.(اوون،1999؛282)

با توجه به تعریف‌های یاد شده اصطلاح خاورمیانه، مفهومی نیست که ریشه در جغرافیای طبیعی داشته باشد به گونه‌ای که مرزهای طبیعی، این منطقه را از همسایگانش در آسیا و آفریقا جدا کند، بلکه خاورمیانه مفهومی تاریخی، انسانی، جغرافیایی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی یا به قول جورج اوون مفهومی ژئواستراتژیک است. برخی از نظریه پردازان از مفاهیمی چون دنیای عرب، جهان اسلام و حوزه مدیترانه، برای این منطقه استفاده کرده‌اند اما آنچه مسلم است این است که اصطلاح خاورمیانه، از آغاز نیمه دوم سده گذشته میلادی تاکنون، سودمندترین و پایدارترین چهار چوب گفتمان‌های علمی و عمومی برای غرب در منطقه بوده است.(همان)

2- 2- محدوده جغرافیایی خاور میانه

زمانی که دربارۀ خاورمیانه بحث می شود،6 کشور شمال آفریقا شامل (الجزایر، مصر، لیبی، مراکش، سودان، تونس)نیز باید مد نظر گرفته شوند. یکی به علت اینکه،این 6 کشور از نظر تاریخی و فرهنگی از خاورمیانه جدا شدنی نیستند، دوم این که، این کشورها از نظر زبانی (عربی) و از نظر مذهبی (اسلام) با کشورهای عربی مشترکند، سوم این که آرمانهای سیاسی آنها نیز به یکدیگر نزدیک است و همچنین هم،آفریقا شمالی و هم خاورمیانه ازمناطق تولید کننده نفت جهان به حساب می آیند وکشورهای هر دو منطقه از اعضای اوپک هستند.دریای مدیترانه نیز یک عامل مهم اشتراک بین این دو منطقه است.(محمودی1392؛5)

2-2-1- خاور میانه کلاسیک و سنتی ، محدوده و کشورها

اهمیت این منطقه یکی در دوران جنگ جهانی دوم زمانی که مقر متفقین در قاهره، معروف به مقر خاورمیانه که شامل بخشهای وسیعی از شمال وشرق آفریقا، ایران،ترکیه و تمامی کشورهای عربی و نیز شرق کانال سوئزمی شد،ودوم، وجود ذخائر نفتی این منطقه که بیش از یک چهارم تولیدات نفتی جهان رادربر داشت برای اروپاییان وآمریکایی ها روشن شد.نفوذ ژئوپلیتیکی خاورمیانه و شمال آفریقا در مشرق تا افغانستان وپاکستان واقیانوس هندودر مغرب تا صحراوشاخ آفریقا گسترش یافته است. هیچ یک از گروهبندیهایی که توسط دولتها به عمل آمده از نظر تعدد حوزه های ژئوپلیتیکی به پای این منطقه نمی رسد. (محمودی،1392؛5)

خاورمیانه وشمال آفریقاحدوداً بین عرضهای 20 تا40 درجه شمالی دریک منطقه انتقالی بین آب وهوای استوایی وآب و هوای عرض متوسط قرار گرفته اند که غلبه خشکی و نیز حداقل مقدار باران، جمعیت نسبی کم ونامتجانس از نظرتوزیع و وجودکوچ گرایی سنتی (نومادیسم)، ازویژگیهای غالب این منطقه به شمارمی آیند. (الاسدایر ودراسیدل،1370؛20)

به واسطۀ این شرایط آب و هوایی،منابع آبی اعم از جاری و زیر زمینی محدود است، در نتیجه اغلب منازعات منطقه ای که گاه جنبۀ بین المللی پیدا می کند بر سرمنابع آبی می باشد. ازگذشته های دورکمبودآب باعث زد و خوردهای محلی می گردید و امروزه نیز منازعات شدید بین المللی بر سرتخصیص منابع آب در چند حوزۀ رودخانه ای وتعداد زیادی کشمکشهای محلی برسر آب وجود دارد. اکثریت کشورهای خاورمیانه در آسیا قرار دارند ولی دارای پیوندهای محکمی با اروـ مدیترانه،یا جهان آفروـ اقیانوس هند و یا هردو هستند. همۀ این کشورها به غیرازقبرس و اسرائیل ولبنان اسلامی هستند و همچنین فقط ایران،اسرائیل ،ترکیه و قبرس عرب نیستند. از نظرجغرافیایی اصطلاح خاورمیانه با آن محدوده ای که امروزه مدنظرمی باشد، یک غلط مصطلح است. اگرقلمرو خاوررا بخواهیم ازدید دیگری(باختر)تقسیم کنیم قاعدتاً به خاور نزدیک،خاورمیانه وخاور دور منقسم خواهد شد. بر این اساس آنچه امروزه خاورمیانه نامیده می شود از نظر جغرافیایی،خاور نزدیک می باشد نه خاورمیانه.(همان)

محدوده این منطقه، ازجنوب اروپا (تمدن صنعتی) بااعمال نفوذ شوروی سابق آغازگشته وبا عبور از مرزایران،دریای سیاه را درمی نورددو با گذشتن ازداردانل وشمال ترکیه ونیز کانال سوئز مشخص می گردد.
بر این اساس،در یک سوی محدوده تعیین شده اروپا و در سوی دیگر آسیا قرار دارد. بنابراین با در نظر گرفتن این محدوده آنچه که امروزه به غلط خاورمیانه معروف است،بایدخاورمیانه نامیده شود.درکل می توان گفت رواج این اصطلاح غلط در نتیجه اعمال نفوذ شکل گرفته وگسترش یافته است.در اوج جنگ جهانی دوم (1942)که مرزمیان شرق و غرب مشخص گردید،چرچیل عنوان نمود، کشورهایی که در محدوده شرق، دارای نفت هستند ودر اطراف کانال سوئز قرار دارند،باید باعنوان کشورهای خاورمیانه معرفی گردند.(همان)

2-2-2- خاور میانه مدرن ، محدوده و کشورها

آغاز تاریخ مدرن خاورمیانه و نشانه های مدرنیزاسیون به پدیده هایی چون استعمار و امپریالیسم به عنوان آغازگر تأثیرپذیری گسترده جوامع خاورمیانه از پدیده های غربی، صنعتی شدن، شهرنشینی، گسترش بهداشت، سکولاریسم، تمرکز و استقرار و سیاسی شدن جوامع اشاره می کند. هر یک از این پدیده ها را می توان با اشاره به تعداد کارخانه ها و بیمارستان ها، رشد جمعیت شهرها، کاهش تعداد نهادهای مذهبی یا درس های مذهبی در مدارس، واحدهای جدید و تمرکزیافته تر اداری و سازمان ها و نمایندگی های جدید خارجی (نظیر کنسول گری ها و سفارت خانه ها) به صورت کمی در آورد. بر همین مبنا می توان مدرنیزاسیون را به شیوه ای علمی ارزیابی نمود.(زنگنه و پایه ،1390؛200)

از نظر پاپه، خاورمیانه نمونه ای عالی برای مطالعه موردی نظریه های مدرنیزاسیون است. تاریخ مدرن خاورمیانه با حمله ناپلئون به مصر در سال 1798 آغاز می شود و از آن زمان یک دوره انتقالی - بین سنت ومدرنیته – شروع می شود که در برخی مناطق هنوز در همین مرحله باقی مانده است. از این منظر دوره انتقال بدین دلیل تکمیل نشده است که هنوز همه مراحل ضروری برای رسیدن به نمونه غربی یا مدرن جامعه طی نشده است. در ارتباط با خاورمیانه، دوگانگی سنت و مدرنیته در مذهب، فرقه، جنسیت و نواحی چغرافیایی تجلی دارد. بر همین مبنا یهودیان و مسیحیان در مقایسه با مسلمانان و مناطق شهری در مقایسه با حومه نشین ها مدرن تر تلقی می شوند و در درون هر یک از این طبقه ها زنان کسانی هستند که در مسیر مدرنیته عقب تر هستند.(همان)

دیدگاه هایی که در مورد مدرنیزاسیون در خاورمیانه مطرح شده اند، در یک طیف گسترده رهیافت های تحقیقاتی قرار دارند. در یک سوی طیف، «خوش بین ها» قرار دارند که موفقیت مدرنیزاسیون در خاورمیانه را پیش بینی می کنند. در سوی دیگر این طیف، «بدبین ها» قرار دارند که آینده را برای خاورمیانه کماکان با غلبه نگاه های سنتی پیش بینی می کنند. این گروه دارای دو فرض اساسی مشترک هستند: یکی این که جوامع غربی همواره به دنبال کسب منفعت از غربی شدن هستند و دوم این که توانایی جامعه برای غربی شدن کامل بستگی به گستره نخبگانش دارد.(همان،201)

در مورد دیدگاه های جایگزین، پاپه دیدگاه «تعامل بین جوامع غربی و غیرغربی» را مطرح می کند که ترکیبی از اثرات «انسان شناسی فرهنگی» و «رهیافت های انتقادی به هرمنوتیک و ادبیات» بر تاریخ نگاری است. انسان شناسی فرهنگی خواهان تعریف مجدد برخی از تصورات نظریه های نوسازی است. بدین دلیل که این تصورات در تحلیل رویدادها غیرمرتبط به نظر می رسند. «انتقادگرایی ادبی» و «هرمنوتیک پس از استعمار» نیز خواهان کنارگذاشتن بیشتر تصورات ایدئولوژیکی نظریه های مدرنیزاسیون به دلیل اشتباه و ناسازگاری آن ها با رویدادهای تاریخی هستند.(همان)

با اتخاذ دیدگاه مورد نظر، بسیاری از تصورات طرفداران نظریه مدرنیزاسیون زیر سؤال می رود. تاریخ دنیای غیرعرب شاهد رعایت بیشتر برابری و اصول دموکراتیک در گذشته نسبت به زمان حال حاضر است. تغییرات از بالا و تنها به وسیله نخبگان داخلی یا خارجی اعمال نمی شوند، بلکه منشأ این تغییرات در خاورمیانه اغلب از درون جامعه و از روندهایی ناشی شده که سابقه ای بیش از زمان تماس غربی ها با این جوامع دارند. به علاوه با مدرنیزاسیون موقعیت زنان در جامعه همواره بهبود نیافته و می تواند بدتر هم بشود. و قدرت قبیله ای نیز همیشه کاهش نیافته است. گذشته در برابر تغییر رام می شود و تخریب آن همیشه همراه با پیشرفت نیست. در بسیاری موارد، با وجود این که تغییرات شگرفی به وسیله استعمارگرایی و پس از آن ملی گرایی ساخته و پرداخته شده، اما روابط اولیه جامعه تا حد گسترده ای دست نخورده باقی مانده اند. به همین نحو، سکولاریسم همواره بخش مکمل مدرنیزاسیون نبوده است. مذاهب در برابر فن آوری ها و حتی در برابر مباحث مدرنیزاسیون منعطف بوده اند و حتی در بسیاری از مناطق، خود مذهب یک نیروی قوی در تحولات سیاسی و اجتماعی- فرهنگی بوده است. در مجموع دیدگاه جایگزینی که پاپه ارائه می دهد خواهان انعکاس نظرات و روایات کسانی است که مورد هجمه قرار گرفته اند.(همان،202)

2-2-3- خاور میانه بزرگ ، محدوده و کشورها

از آنجا که منطقه خاورمیانه هر بار به واسطه نیاز قدرتهای استعماری شکل جدیدی از تقسیم بندی را به خود می گرفت و برخی اوقات کشورهایی همچون ترکیه و قبرس را نیز شامل می شد- و حتی تونس، لیبی و مراکش را هم در بر می گرفت- در اواخر قرن بیستم و اویل قرن بیست و یکم(قرن حاضر)، براساس خواسته قدرت استعماری وقت (آمریکا) نامزد تغییر در مرزهایش برای چندمین بار از زمان خلق این واژه شد. این نیاز پس از آن احساس شد که آمریکا برای بسط هژمونی خود بر منطقه حساس و ژئوپلتیک خاورمیانه، به قطب بندی و حتی جداسازی یک بخش از بخشهای دیگر منطقه نیاز داشت. (www.rahtousheh.com)

ریشه این نیاز آمریکا نیز به مسایلی بر می گشت که این کشور آن را مانعی بر سر راه بسط سلطه خود بر منطقه می دید. بروز و ظهور انقلاب اسلامی در ایران در اواخر دهه هفتاد قرن گذشته و خصلت ضد استعماری این انقلاب در شرایطی که آمریکا بزرگترین رقیب استراتژیک خود در جهان را از پیش رو برداشته می دید، مانع اصلی سلطه آمریکا بر منطقه محسوب می شد. از این رو، واشنگتن سعی داشت نقشه سیاسی خاورمیانه را از طریق طراحی نقشه جدید جغرافیایی این منطقه تحت عنوان "خاورمیانه بزرگ" تغییر دهد.به عقیده برخی از محققان، طرح خاورمیانه بزرگ، پس از شکست یک طرح قبلی به نام "خاورمیانه جدید" تدوین شد.

اصطلاح "خاورمیانه جدید" از اسم کتابی گرفته شده است که توسط "شیمون پرز" وزیر خارجه اسبق اسرائیل، پس از ترور "اسحاق رابین" در سال 1993 نگاشته شد. در این کتاب اصول و اهداف طرح صلح خاورمیانه جدید بیان شده است(محمودی،1392؛13)

در این طرح، مسائل باید تنها از طریق مذاکرات سیاسی پیگیری می شد، ولی پس از یک دهه مشخص شد که اولا، لزوما آنچه از بیرون منطقه و به وسیله قدرت های مسلط ارایه می شود، نمی تواند در همه مناطق به اجرا درآید، ثانیا حذف ملت ها با هدف ایجاد نظم جدید، غیرقابل اجراست. به همین خاطر، پس از شکست طرح خاورمیانه جدید، آمریکا طرح خاورمیانه بزرگ را با نگاه از بالا برای ایجاد نظم، و تغییر به نگاه از پایین و تمرکز بر روی سطوح پایینی جوامع منطقه مطرح نمود. (همان)

اصطلاح خاورمیانه بزرگ را، همانند واژه خاورمیانه که از طرف غربی ها مطرح شد، اولین بار نومحافظه کاران آمریکا طراحی و وارد اصطلاحات علوم سیاسی کرده اند. این واژه حاصل اندیشه غرب در تقسیم جهان از لحاظ اهمیت ژئوپلیتیک است. هر چند در سند طرح خاورمیانه بزرگ به طور روشنی بیان نشده است که منطقه "خاورمیانه بزرگ" شامل چه کشورهایی می شود، ولی چنین به نظر می رسد که از دیدگاه طراحان، خاورمیانه بزرگ از مغرب در آفریقای شمالی و شاخ آفریقا به سمت کشورهای عربی، ترکیه، ایران، افغانستان و جمهوری های شوروی سابق در قفقاز و آسیای مرکزی امتداد و گسترش یافته و پاکستان، بنگلادش و سرزمین های دیگر را تا مرزهای چین در بر می گیرد. به این ترتیب، خاورمیانه بزرگ شامل کشورهای متعددی می شود که دارای ساختارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بسیار متفاوت هستند اما نظریه پردازان آمریکایی با کاربرد این اصطلاح به دنبال نقطه اشتراکی در میان همه کشورهای مذکور هستند. (شهرکی،1387: 78-80)

انتخاب اصطلاح "خاورمیانه ی بزرگ" از جانب استراتژیست های آمریکایی، برای در برگرفتن کلیه ی کشورهایی است که در تحولات جهان اسلام تأثیر گذار می باشند. بنابراین در تعیین حدود خاورمیانه بزرگ توسط نظریه پردازان راهبردی ایالات متحده و احتمالاً با مشورت اسرائیل، از کشورهای شمال آفریقا مانند مراکش و الجزایر تا کشورهای آسیای میانه مانند ازبکستان و تاجیکستان و دیگر کشورهای منطقه مانند افغانستان و پاکستان و حتی بنگلادش و اندونزی نام برده می شود. از دیدگاه این نظریه پردازان، موضوعی که در حوزه این کشورها تهدید اصلی علیه امنیت و بقای اسرائیل و تثبیت هژمونی ایالات متحده در قرن 21محسوب می شود، سلاح های کشتار جمعی نیست، بلکه رفتار جدید مسلمانان ناشی از تحول بنیادین فرهنگ و اعتقاد سیاسی آنان است.(همان)

2- 3- ویژگیهای ژئوپلیتیک خاور میانه

ازجملهمناطقحیاتیومؤثردرمعادلاتژئوپولیتیکجهانی،منطقةخاورمیانهاست.خاورمیانهرامرکزدنیایقدیممیدانند،مرکزیکهدردلآنمنطقةخلیجفارس،بهمنزله(هارتلند)جهانیقراردارد.

تحولاتخاورمیانهوخیزشجریاناسلامگراییدرمنطقه،کیچالشمعناییراموجبشدهکهاگرآنراباآسیب دیدگینظمسیاسیمنطقه هایجهانیوقدرتهایبزرگنوظهوردرکنارهمقراردهیم،ابعادبیشتریازتحولاتآشکارمی شود. مهمترینوعمیقترینبحرانهایسیاسیجهانمعاصردراینمنطقهرقممی خوردوچالشهایمهمژئوپلیتیکیازعواملشکننده ،وتشدیدکنندهوتداومگربحراندراینحوزةجغرافیاییاست. چشم انداز موجودازخیزشهایمردمی،بیانگرآغازتحولاتولرزشهایژئوپلیتیکیگستردهدرفضایخاورمیانهوشمالآفریقاستوجغرافیایسیاسیمنطقهراتحتتأثیرخودقرارخواهدداد.

نتیجةنهاییمبیّنآناستکهضمنتغیرشیوههاوابزارهایاِعمالقدرتدرعرصههایژئوپلیتیکینوین،کشورهایتریکهوایرانبهعنواندومدلحکومتی،رقابتبسیارسختیدرشکلدادنجغرافیایسیاسیجدیدخاورمیانهخواهندداشت. درواقع،ویژگیهایژئوپلیتیکوپایهایقدرتونقشواهدافواستراتژیهایسیاسیامنیتیواقتصادیایرانوترکیهبه

گونهایاستکهبه اصلی ترین بازیگرانمنطقهخاورمیانهتبدیلشدهاند. (قدسی ، 1391) .

قدرتورقابتهایقدرتیبرایایجادبرترینسبتبهرقیبان،پیوستههستهمرکزیمباحثوکارکردژئوپلیتیکپویابودهاست برتریخواهی،سلطهجوییویاایجادکنترلبرامورمنطقه،بخشیازجهانیابرکلجهاندراصطلاح،(هژمونی( Hegemony گفتهمیشودکههدفاصلیدربازیهایژئوپلیتیکاست.)مجتهدزاده،1381؛137)

2-3-1- خاور میانه قبل از جنگ سرد

منطقه خاورمیانه دغدغه اصلی سیاست های جهان است. بیش از 20 کشور مجاور دریای مدیترانه هستند که این امر بر تنوع، پیچیدگی و حساسیت شرایط منطقه می افزاید. منطقه خاورمیانه بیش از آن که یک موقعیت جغرافیایی باشد بیشتر در برگیرنده مفهوم سیاسی است و این امر اهمیت استراتژیک این منطقه را از دید دنیای غرب مطرح می کند. تروریسم، فرهنگ جنگ، دخالت های خارجی، خصومت آشکار غرب و اسلام، تسلیحات کشتار جمعی و دولت های فاقد مقبولیت مردمی، عوامل در هم تنیده شرایط ویرانگر در منطقه قلمداد می شوند. تاکنون تلاش های چندجانبه بین کشورهای دو طرف اقیانوس اطلس (ایالات متحده و اروپا) به منظور دفع خطرات و تهدیدات منطقه از طریق نهادهای موجود مانند NATO، Eu، G8 و UNصورت پذیرفته است.(عرفی ،1390؛62)

آغاز فرایند تغییر شکل نقش ناتو حتی به قبل از فروپاشی شوروی اشاره دارد و از یک سازوکار امنیت جمعی جنگ سرد به یک سازمان جدید با دیدی کلنگر در امور امنیتی که توجه را به ابعاد سیاسی معطوف می کند تغییر ماهیت داده است.(همان)

2-3-2- خاور میانه و دوره جنگ سرد

شاید جامع ترین تعریف پیرامون جایگاه خاورمیانه طی دوران جنگ سرد و نظام دو قطبی حاکم بر جهان را «ریچارد نیکسون» رئیس جمهور اسبق امریکا ارائه کرده است.وی پیش بینی کرده بود: در دوران حاضر قدرت نظامی و اقتصادی هر کشور بستگی و ارتباط کامل با نفت دارد. در نتیجه منطقه خلیج فارس در دهه پایان قرن حاضر (بیستم) منبع و منشاء تمام حوادث توفان زا خواهد بود. هرگاه اتحاد شوروی (روسیه فعلی) قدرت بستن شیرهای نفت خاورمیانه را به دست آورد، مسلماً قدرت به زانو درآوردن ممالک صنعتی غرب را نیز خواهد داشت. برای نیل به این مقصود، به هیچ وجه سلطه و استیلابر ممالک منطقه مذکور مشابه اشغال خاک افغانستان ضرورتی ندارد، بلکه شوروی ها با توسل به طرق دیگر از قبیل فشارهای سیاسی خارجی یا ایجاد شورش و طغیان های داخلی به سهولت قادر خواهند بود غرب را از این منابع محروم کنند. (سجادی،1386؛13)

نیکسون با اشاره به اینکه همه گونه انرژی های جایگزین ممکن است تنها پاسخگوی بخشی از نیازهای بشری باشند، می افزاید: در حال حاضر که ما در «عصر نفت» زندگی می کنیم، تا ده ها سال آینده منطقه خلیج فارس همچنان از اهمیت استراتژیکی بسیار شگرفی برخوردار خواهد بود، به این عبارت که یکی از مناطق پرآشوب و بی ثبات و ناآرام که به ویژه در معرض شدیدترین تهدیدهای توام با محاصره است و در عین حال به صورت حیاتی ترین مراکز جهانی مورد توجه قرار گرفته است، همانا منطقه خلیج فارس خواهد بود.(همان)

در حقیقت در دوران شکوفایی صنعتی جهان، عامل انرژی و سوخت به مثابه خون و تغذیه کننده سیستم اقتصادی بوده و قدرت اقتصادی به نوبه خود زیربنا و پایه قدرت نظامی است. کشور بریتانیای کبیر در قرن نوزدهم بزرگ ترین قدرت صنعتی جهان محسوب می شد و در نتیجه اولین قدرت سیاسی و نظامی نیز شناخته می شد. کشور مزبور را می توان در حقیقت جزیره یی مستقر روی منابع عظیم زغال سنگ دانست و از آنجا که در قرن نوزدهم زغال سنگ تنها نیروی محرکه انقلاب صنعتی به شمار می رفت، لذا این کشور به صورت قابل توجهی از دنیای زمان خود جلو افتاده بود. به موازات اینکه زغال سنگ و نیروی محرکه حاصل از آن جای خود را به نفت می داد، بریتانیای کبیر یعنی اولین قدرت بزرگ جهانی زغال سنگ جای خود را به کشور ایالات متحده امریکا یعنی اولین قدرت بزرگ جهانی نفت واگذار کرد. نخستین چاه نفت جهان در سال 1859 میلادی در ایالت پنسیلوانیای امریکا حفر شد و با توجه به منابع عظیم نفتی امریکا، این کشور بزرگ ترین تولیدکننده و صادرکننده نفت جهان شناخته شد. پس از چندی نفت و مشتقات حاصل از آن که باعث تولید هواپیما، کشتی، تانک و کامیون با سوخت بنزین شد، از ضروریات و الزامات نظامی در جهان شد. در جریان جنگ بین الملل اول ژرژ کلمانسو نخست وزیر فرانسه گفت: نفت مانند خون برای پیروزی در جنگ ضروری است و سپس مارشال فوش از فرماندهان نظامی ارتش فرانسه تاکید کرد: هرگاه نفت در اختیار نداشته باشیم قطعاً در جنگ شکست می خوریم و بعدها لرد کرزن16 وزیر خارجه اسبق بریتانیا نیز گفت: متفقان در جنگ جهانی اول و دوم تنها سوار بر موجی از نفت به سمت پیروزی پیش رفته اند.(همان)

2-3-3- خاور میانه بعد از جنگ سرد

روند‌های توسعه در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به امنیت پایدار وابسته است و چنانچه در مقیاس ملی، امنیت بستر توسعه و توسعه به ثبات امنیتی کمک می‌کند، در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی نیز امنیت شرط نخستین سایر فعالیت‌هاست. از این رو واحد‌های سیاسی در هر منطقه ژئوپلیتیک به ثبات امنیتی حساسیت ویژه‌ای نشان می‌دهند.(قالیباف ،1388 ؛12)

تاریخ تحولات خاورمیانه در دهه‌های اخیر نشان می‌دهد که تأمین امنیت و ثبات، مهمترین اولویت کشورهای منطقه و قدرت‌های فرامنطقه‌ای بوده است.‏(همان)

فروپاشی نظام دوقطبی در نتیجه سقوط اتحاد شوروی سابق و حادثه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ میلادی از جمله حوادثی بودند که در دهه‌های اخیر تاثیر شگرفی بر مفاهیم امنیتی گذاشته و منطقه خاورمیانه را دستخوش دگرگونی‌های چشمگیری کردند. در واقع با فروپاشی شوروی سابق، الگوی امنـیتی خاورمیانه که براساس مؤلفه‌های دوران جنگ سرد تدوین شده بود از بین رفت و الگوهای امنیتی آمریکا نیز برای خاورمیانه که بعد از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ مورد توجه قرار گرفت و در حضور مستقیم نظامی در منطقه خلاصه می‌شد، کمکی به حل مشکلات امنیتی منطقه نکرد.(همان،13)

از مهم‏ترین اهداف کشورهای غربی برای شکل‌دهی و تثبیت مهندسی امنیتی جدید منطقه، تلاش و ایجاد اجماع نسبی برای مهار و نابودی جنبش‏های اسلامی یا دست کم تبدیل آنان به یک نهاد سیاسی بود که در طرح «خاورمیانه جدید» دولت بوش جایگاه مهمی داشت.‏ در هر حال این عامل ضعف و ناکارآمدی برخی دولت‌های منطقه در توسعه ملت‌های خود، در کنار عواملی نظیر بحران هویت، سوءاستفاده از قدرت و سرکوب‌های گسترده، نبود دموکراسی واقعی، تضاد طبقاتی و ضعف نظامی در میان برخی کشورهای خاورمیانه است که نه‌ فقط باعث شده توان مقابله دولت‌های منطقه با حضور و مداخله گسترده بیگانگان از آنها سلب شود، بلکه این دولت‌های ضعیف، خود به عنوان عوامل تشدید بحران عمل کرده و زمینه‌ مداخلات فزاینده قدرت‌های بزرگ در منطقه خاورمیانه را فراهم کرده‌اند.(همان) ‏

نکته مهمی که در ثبات امنیتی خاورمیانه کمتر به آن پرداخته شده، «امینت نگهداری» است. قدرت‌های مداخله‌گر در عراق و افغانستان بر امنیت‌سازی متمرکز شده‌اند. در حالی که امنیت نگهداری، امری پایدار در منطقه است که صرفاً از عهده کشور‌های منطقه بر می‌آید و اساساً طرز تلقی قدرت‌های فرامنطقه‌ای از امنیت به ناپایداری ثبات امنیتی و سیاسی می‌انجامد. از این جهت می‌توان گفت که ایران به‌عنوان بازیگر اثر‌گذار در منطقه خاورمیانه، با رویکردی عقلانی، ثبات امنیتی را در منطقه در راستای امنیت ملی خود ارزیابی می‌کند؛ امری که از دید بازیگران دیگر کمتر مورد توجه قرار گرفته است.(همان)‏

در شرایط کنونی نیز استمرار مناقشه اعراب و رژیم صهیونیستی، مناقشات مرزی، بحران آب، بحران در عراق و لبنان، رقابت‌های تسلیحاتی، افزایش شکاف‌های قومی و مذهبی، افزایش فعالیت‌های تروریستی، از

نقشه 2-2- خاورمیانه .منبع: www.wikipedia.com

مهمترین عواملی هستندکه منجر به بروز ناامنی‌ها و بی‌ثباتی‌ها در منطقه خاورمیانه می‌شوند.‏ علاوه بر آن، بی‌ثباتی اجتماعی در برخی کشورهای منطقه و تسری آن به حوزه‌های اجتماعی مجاور هم از مهم‌ترین دغدغه‌های امنیتی است. در این رابطه، ایران به‌طرز چشمگیری از فرآیند‌های تولید بحران اجتماعی همسایگان خود رنج می‌برد. سیاست‌های امنیت ایران در چارچوب معاهدات دو جانبه در الگو‌‌های سنتی به اجرا درمی‌آید این طرز تلقی از امنیت جمعی، کارآیی خود را از دست داده و بی‌تردید به جایگزین‌های بهتری نیازمند است. برخی معتقدند امنیت جهانی، در گرو امنیت منطقه راهبردی خاورمیانه بوده و کلید امنیت خاورمیانه در دست ایران است، زیرا کشور جمهوری اسلامی ایران در کنار حمایت از جنبش‌های ظلم ستیز منطقه‌ای و تأثیرگذاری بر آنها از بعد معنوی، خود دارای ژئوپلیتیک منحصربه فردی است که از مهمترین ویژگی‌های آن، استقرار در منطقه‌ای حائل است که به آن یک نقش برجسته گذرگاهی بخشیده است؛ گذرگاه میان قاره‌های بزرگ جهان، میان چند قلمروی بزرگ جغرافیایی و میان چند حوزه دیرینیه فرهنگی. از سوی دیگر، وجود ذخایر عظیم سوخت‌های فسیلی در زیر بستر خلیج فارس و اعماق خاک کشور‌های منطقه و نیاز روزافزونی که جهان به این منابع دارد، موجب شده است که موقعیت ژئوپلیتیکی ایران تبدیل به یک موقعیت ژئواستراتژیک در جهان شود، به گونه‌ای که انطباق موقعیت‌های ممتاز ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک بر یکدیگر، کشور ایران را به عنوان یکی از نواحی پر اهمیت جهان مطرح کرده است. «گراهام فولر» نیز در کتاب «قبله عالم» ژئوپلیتیک ایران را مرکز جهان قلمداد می‌کند و تلقی خود را بر نقشه چاپ شده روی جلد کتاب خود نشان می‌دهد.(همان)

2- 4- تحولات ژئوپلیتیک خاور میانه

توجه به وضعیت خاورمیانه از دیدگاه «الگوی غربی» مدرنیته، خواه از شرق باشد خواه از غرب، شیوه ای را که این جوامع مانند دیگر مناطق دنیا برای رویارویی با مشکلاتی مشابه در سطح جهان اتخاذ می کنند نادیده می گیرد. قسمت اعظم این مشکلات «پیامدهای امپریالیسم اروپایی» است. با وجودی که این دیدگاه در طرفداری از مدرنیزاسیون دیگر منسوخ شده است، اما همچنان ذهن کسانی را که در پی منافع خود هستند، به خود مشغول کرده است.یکی از تاثیرگذارترین کتاب ها در مورد مدرنیزاسیون کتاب «گذر از جامعه سنتی» دانیل لرنر است. او در فصل مدرن شدن خاورمیانه می گوید: «آنچه از غرب می آید، انگیزه هایی قوی است برای یادآوری جامعه سنتی در خاورمیانه، به منظور بازسازی جامعه ای مدرن که به طور موثر بتواند در جهان امروز تعامل داشته باشد. برای این کار مدل غربی همچنان بهترین مدل است. باید دید غرب چگونه است، و خاورمیانه باید تلاش کند همان گونه باشد.» از دید لرنر، امریکا باید مدل مدرنیزاسیون خود را به جوامع «سنتی و ایستا» ارائه کند و آنان را در مسیر توسعه قرار دهد. لرنر که به کمک آژانس اطلاعاتی ایالات متحده درباره روانشناسی مقابله، مطالعه کرده بود، کشورهای خاورمیانه را به عنوان دشمنان امریکا در نظر می گرفت و این دشمنی را هم با ناسیونالیسم عربی و هم با مفهوم «ضداستعمارگری» آسیب شناسی کرد. (صدریا،1389؛9).

2-4-1- فروپاشی عثمانی

یکی از آثار جانبی مهمتر تغییرات سیاسی شدید در خاورمیانه ، به قدرت رسیدن تدریجی قبیله ترکی کوچکی بود که به نام یکی از نخستین رهبران آن شناخته می شد.

عثمانی ها اصالتاً از شمال غرب آناتولی بودند. این ناحیه فاصله چندانی با قسطنطنیه با شکوه که بیشتر حاکمان رویای فتح آن را در سر پرورانده بودند ، نداشت . عثمانی ها از افول قدرت سلجوق ها در آناتولی منتفع شد. پسر یکی از رؤسای محلی به نام عثمان قلمرو های جدیدی را فتح کرد و کمر به شکست امپراتوری بیزانس بست. عثمانی ها به سرعت در سراسر آناتولی گشترش پیدا کردند وتا سال 1345م ، از تنگه باریک بسفر عبور کرده ، وارد اروپا شده بودند. در سال 1389م ، در نبرد کوزوو به پیروزی قاطعی دست یافتند و در غرب بالکان مسلط شدند. سوابق تاریخی نشان می دهد پیشروی های عثمانی در اروپا در کنار سکونت آناتولی های همراه سربازان در شهرهای عمده اروپا همواره باعث خشم عمیق مردم محلی نشد. در حقیقت ، دهقان بالکان به زودی متوجه شد فتوحات مهاجم مسلمان منجر به آزادی وی از قدرت فئودالی مسیحی می شود ، قدرتی که باجگیری ها و سوء استفاده های مختلف آن با افزایش زمین های متعلق به صومه های بدتر شده بود. عثمانی شدن اکنون مزایای پیشبینی نشده ای را در اختیار وی قرار می داد. کمترین آن نظم و قانون بود. آن گونه که یک مسافر فرانسوی نوشت:«کشور امن است و هیچ گونه گزارشی از دزدی در جنگل ها و راه ها وجود ندارد» این بیش از آن چیزی است که درباره سایر حوزه هایمسیحیت در آن زمان میتوتن گفت.با این حال ، هنوز اصل کار دور از دسترس بود. بالاخره ، در سال 1353م و پس از محاصره جانکاه دو ماهه ای ، قسطنطنیه به تصرف سلطان محمد فاتح در آمد که بیست و دو سال داشت وی آن را پایتخت جدید خود اعلام کرد. این شهر تدریجاً استانبول نامیده شد . اسم جدید تحریف قسطنطنیه اصلی بود که بعداً استینوپل ، استین پل و نهایتاًاستانبول تلفظ شد . چنان چه عثمانی ها را فاصله زمانی چهار قرنی از عباسیان جدا نکرده بود ، آنان نیز مسلماً دست کم در قرن نخست ، خود شایسته عنوان محترمانه خلافت علیا بودند . عثمانی ها از دشت های آناتولی عرض اندام کردند و یک امپراتوری جهانی شدند .

آنان خاورمیانه را تحت حکومت خود در بالکان در شمال غرب تا حجاز در جنوب تا شمال آفریقا شامل مصر ، لیبی ، تونس و الجزایر متحد کردند. دولت رسمی استانبول را اروپاییان با نام باب عالی (ابتدا باب همایون و سپس باب علی به زبان ترکی عثمانی ، برگرفته از یکی از دروازه های وزیر بزرگ ) می شناختند از آنجا بود که بخش اعظم خاور میانه و شمال آفریقا اداره می شد. فقط ایران خارج از حیطه کنترل عثمانمی ها بود . در این کشور در سال 1501م ، یک صوفی پیکار جوی شیعه به نام اسماعیل که در آن زمان سیزده سال داشت ، عرض اندام و سلسله صفویه را تأسیس کرد. دو ران عثمانی را می توان به طور کلی به سه دوره تقسیم کرد. دوره نخستکه اوایل تأسیس این سلسله در حدود سال 1280م ، تا پایان حکمرانی سلیمان اول (1566-1520م) را در بر می گیرد ، شاهد رشد بی سابقه قدرت ، اعتبار و بزرگی قلمروهای امپراتوری بود. این دوره مصادف با حکمرانی ده سلطان نخست این سلسله است که همه آن ها به طور کلی کار گزاران توانمند ، فرماندهان نظامی موفق و حاکمان خرد مندی بودند. همچنین در این دوره ، از رهگذر راهکارها و فناوری نظامی ، «امپراتوری باروت » به تمام معنا شدند و سرزمین ها را در اروپا فتح کردند.این مهارت هارا وجود پیاده سواری به نام ینی چری که سپاهیانی بسیار منظبط و تعلیم دیده بودند ،تقویت می کرد. بسیاری بسیاری از آن ها در کودکی به خدمت امپرتوری در آمدند و برای تبدیل شدن به کارگزاران یا سربازان آتی تربیت شده بودند. ینی چری ها که از سلاح گرم بر خوردار بودند ، «از تاکتیک های دسته های سربازان یونانی برای ترکیب انبوه قدرت آتش تفنگ با توپخانه استفاده می کرد».

در دوره دوم که از حدود پس از 1566م ، آغاز و تا اوایل 1800م ، طول کشید، از بسیاری جهات شروع پایان امپراطوری است. این دوره زمان شکست های نظامی مکرر، عقب نشینی از قلمروها و کاهش وسعت ، نزول توان اداری و توسعه نیافتگی صنعتی بود.بیشتر عقب گردهای ارضی نظامی در اروپا بود .ناکامی درتصرف وین در سال 1382م ، یک عقب نشینی وسیع ارضی دیگر درپیمان 1718م واگذاری دریای کریمه به روسیه در سال 1774م واگذاری مصر به ناپلئون در سال 1798م درسال 1791م ، که مصر بازپس گرفته شده ، محمدعلی حاکم نونو گرای آن به قدرتگرفت که حکومت عثمانی ها رابر مصر وسوریه به چالش کشید.همچنین یک رشته سلطان های بی کفایت بودند که از نیمه دوم قرن شنزدهم به اریکه نشستند.بسیاری از آنها اغلب بیشتربه تعقیب لذیذ دنیوی علاقمند بودند تا رسیدگی به امورحکومت .الگوی افول قدرت عثمانی در ارتباط با اروپا روشن است . برتری در قرون پازدهم و شانزدهم ، برابری درقرن هفدهم وابتدای قرن هجدهم و افول یکنواخت پس ازآن به طوری که امپراتوری عثمانی نها" به ((مردبیماراروپا))تبدیل شد.

دوره سوم در قرن نوزدهم آغاز شد که به طور فزایندهای معلوم شداین امپراتوری به طور اعم و این سلسله به طور اخص دچار نوعی مرض نظامند است، مرضی که علاج آن مستلزم اصلاحات بنیادی بود.این دوره ی اصلاحات و نهایتاً زوال بود.و دیگر تغیرات به آرامی ظهورطبقات جدیدی از نوگرایان صریح اللهجه را موجب شد.زوال عثمانی ها چند سال طول کشید. این امپراتوری در ابتدای جنگ جهانی اول با اکراه به طرفداری از آلمان وارد جنگ شد. انگلیس و متحدان آن نیز تصمیم گرفتند از استان های عثمانی در خاورمیانه بکاهند.پس از انقلاب کمونیستی سال 1917م، متوقف شد همان سال ، انگلیس ، بغدادرا تصرف کرد وبیتالمقدس یک سال بعد سقوط کرد.به علاوه شورشی برای کسب استقلال در میان جمعیت عرب حجازبه وقوع پیوست.امپراتوری عثمانی به طورنظامندی تجزیه می شد. (کامروا،1391 ؛42)

2-4-2- ورود استعمار

اولین بورژوازی اروپا از ابتدای قرن 13 در ونیز بوجود آمد، و کار و تجارت نو، پدید گشت، نخستین هدف غیر اروپایی آن پدیده آسیا بود. با پیدایش توپ و همراهی این نو بورژوازی، فئودالها با وزن سنگین دو هزار ساله خود، که زیر پوشش دین بودند، محکوم به سقوط شدند. آخرین سنگر آنها دولت بیزانس بود، که به نوعی فئودال ها را زیر نفوذ داشت. این پدید جدید رشد تمدن بشری برای بقای طبیعی خود، نیازمند تولید منطقی بود، که ما آنرا اومانیست می دانیم. ولی موج حرکت مردم برای تمدنی دگر تمام اروپا را گرفت، که در پس چهره آن رنسانس بود. این فشار ها که سیاسی و اقتصادی بود، موجب شد بیزانس راحت فرو ریزد. رقیب بیزانس یعنی واتیکان، که به حرکت مردم نزدیکی جغرافیای داشت، به نوعی برای سقوط بیزانس کمک کرد. بورژوازی در تجارت با آسیای قبیله ای، توپ و تفنگ را در مقابل طلا و جواهر، خدا می داند چه اشیای ارزش مند تاریخی توسط آنها نابود شد، چون در ابتدا نمی دانستند که طلا ها چقدر عتیقه و قیمتی است، آنها را ذوب می کردند. با همین اسلحه ها و هم چنین نفوذ خواسته جدید مردم به بیزانس و تنفر از حکومت دینی آنجا، خاطرات سقوط تکرار شد. تونل آناتولی که از یک قرن پیش در دست عشایر بود، کاملاً باز شد. بورژوازی با این سقوط روم شرقی ناگاه خود را در گام بزرگی دید، که استعمار نو پیدا بود. ایلات و اقوام در ده ملیون کیومتر مربع نیمه غربی آسیا یا قاره کهن ایران، که در زندگی دایره ای بسر می بردند، بهترین طعمه بودند. چهره های جدید استعماری، خیلی سریع جهان را بین خود تقسیم کردند، و هر کدام در زمان های قدرت و ضعف به رقابت پرداختند، البته با نوعی هماهنگی. با این تقسیم بندی و بسته شدن راه آسیای صغیر توسط عثمانی، استعمار گران از راه های دریایی جنوب به سمت خلیج فارس و ایران آمدند.( فصلنامه راهبرد،1388)

مسلمانان و بویژه ایرانی های اطراف اقیانوس هند، در خصوص جزایر و سواحل و بلاد منطقه خویش و احوال بادهای و بارانها و جریانها و راه های آبی و فن کشتیرانی و تجارت اطلاعاتی عمیق و گسترده داشتند. ایرانیان قدیم این دانش را که راهنامه خوانده میشد نوشتند، و در طول تاریخ مورد استفاده ناخدا یان که کلمه ای است از زبان پارسی، قرار می گرفت. واردین به رمز های دریا نوردی را معلم می گفتند، این دانش ها مورد استفاده و یا در واقع سوء استفاده استعمار، برای پیش برد اهداف شوم قرار گرفت. در سال 1497 یا 902 قمری، واسکواداگاما که همراه تلمی دیاز بود، از امید نیک به زنگبار رسیدند، این اولین بار بود که اروپاییان پیش قراول استعمار، به زنگبار که کلنی نشین پارسی از دوران هخامنشیان بود رسیدند، تا این زمان دریا نوردان ایرانی و عرب مخلص اقیانوس هند بودند. پرتغالی ها در زنگبار با معلم بزرگ ایرانی دریاها و جغرافیا شهاب الدین احمد بن ماجد آشنا شدند، و معلم ایرانی با روش پاک معلمی آنچه از دانش داشت در اختیار آنها گذاشت. ببینید استعمار چگونه با دانایی و پاکی ایرانی ها اولین برنامه خود را ریخت، و آنها همچنان می خواهند از این سادگی و در قرن 21 سوء استفاده مجدد نمایند.

در سال 1505 ( 911 قمری)، الفونسودالبوکرک پرتغالی، بدستور نایب سلطنه پرتغال فرالسیسکودالمیدا، در هند، کشتی های ایرانی متعلق به هرمز را غارت کردند و آتش زدند، این اولین برتری توپ و تفنگ استعمار گران بود. البته یاد آوری نمایم، که دروغ های نوشته شده درباره تاریخ مغول باعث مخدوش شدن نفوذ و ترفند های استعمار گران شده است، این وظیفه عزیزان تاریخ نویس ایران بزرگ می باشد، که نسبت به کشف واقعیت های تاریخی اقدام کنند. سپس پرتغالیها به عمان و مسقط رفتند با قدرت آتش برتر، کشتند و نابود و غارت کردند. بگویم که این نوع غارت و ماجرا هایی که درباره آن نوشته اند، واقعیست، نه مانند آنچه که از غارت های اسکندر و چنگیز نوشته اند.

حاکم ایرانی هرمز نیرویی مشتمل بر سی هزار نفر ایرانی و عرب و مزدور فراهم آورد، و با چهار صد کشتی کوچک و بزرگ، برای مقابله با دشمن شتافت. در دریا و جزایر کوچک، قدرت آتش توپ و تفنگ پرتغالی باعث برتری شد، سپاهیان ایران شمشیر و کمان داشتند، و فاقد سلاح آتشین بودند. نبرد به سود سلاح گرم شد، و ایرانیان کاری از پیش نبردند و مجبور به سازش شدند، احتمالاً ترفند های بورژوازی هم در این کار نقش داشته، مانند رشوه دادن و وعده پست و مقام و چیز های دیگر پشت پرده که ما نمی دانیم. اولین قرار داد استعماری بسته شد، و حاکم هرمز تابعیت پادشاه پرتغال را پذیرفت و متقبل شد که در حال پنج هزار اشرفی به عنوان غرامت، و هر ساله پانزده هزار اشرافی به عنوان خراج به پادشاه پرتغال بپردازد، و کالا های تجاری پرتغال، که به هرمز وارد شود از پرداخت حقوق و عوارض گمرکی معاف باشد.

آلبو کرک پس از امضای این قرار داد، یک قلعه نظامی در هرمز ساخت، و پایگاه تجاری در آنجا بنا نهاد. از این پس آنها مزه بورژوازی را به ایران آوردند، و بدین ترتیب با شاه و دولت و سپاه ساختند و بافتند، هر آنچه می خواستند کردند. اولین حکومتها و بازارها بسبک نو در ایران شکل گرفت، و ما از این تاریخ طبقاتی و جدا شدن مردم را می بینیم. قبل از آن اختلاف مردم ایران بزرگ با یکدیگر فقط نام قبیله آنها بود، ولی بعد از این مرزها و سرمایه ها جدا شد و شاه ها و حاکمان، کاخ ها ساختند و پشت آنها کوخها و کپرها پدیدار گشت. از این تاریخ ما شاهد آثار مهمی از اختلاف طبقاتی هستیم، بعد از هخامنشیان کاخ های شاهان دیگر چندان زیاد نبود، یکباره پدیدار گشت. اینگذر تاریخی ایران، یعنی ورود استعمار و بورژوازی به خاورمیانه به ویژه ایران بود.( همان)

عکس شماره 2-1- گروهی از مستشاران بریتانیا در تهران،1305 خورشیدی منبع: www.wikipedia.com

2-4-3- استقلال کشورها

بانگاهی به پیروزی انقلاب اسلامی درایران ازجنبه ضد استبدادی، اولین حرکت انقلابی براساس اندیشه اسلامی درجهان محسوب می شد. دربعد ضد استعماری آن حرکت تسخیرلانه جاسوسی اُبهّت ساختگی آمریکا را شکست. ازسوی دیگروارد شدن ابرقدرت کمونیستی شوروی در باتلاق افغانستان که در یک دهه بعد موجب فروپاشی ان شد ودر نهایت تجاوز نظامی صدام و ارتش عراق که فصل جدیدی را برای مداخلات آمریکا درمنطقه فراهم کرد تاثیرات بسیار عمیقی بر تحولات بعدی خود در عرصه جهانی داشت.(بهشتی پور،1390؛28)

درآخرین سال دهه 80 نیز پس ازسقوط دیوار برلین در سال 1989، جهان شاهد فروپاشی نظام های دیکتاتوری درکشورهای شرق اروپا بود. بطوریکه ظرف چند ماه ،هفت حکومت آهنین بلوک شرق سقوط کرد.درفاصله کوتاهی در دسامبرسال 1991 شوروی ودر پی آن یوکسلاوی دچار فروپاشی شدند که در نهایت نظام دوقطبی درجهان از بین رفت و پس از پنج دهه دوران جنگ سرد به پایان رسید. (همان)

درآغازهزاره سوم میلادی در شرایطی که آمریکا در صدد طراحی جهان تک قطبی بود ، حمله به برج های دو قلوی آمریکا ودر پی آن حمله آمریکا به افغانستان درسال 2001 وعراق درسال 2003 تحولات عظیمی را درعرصه نظام بین الملل ایجاد کرد. این تحولات در پی فروپاشی شوروی جهان را وارد دوران گذار به نظم نوینی کرد که دیگر نه ساخته ابرقدرتها ، بلکه ساخته ضرورت هایی است که مردم کشورهای تحت ستم آن را رهبری می کنند. تمامی این تحولات ازلحاظ ماهیتی نه یک پروژه ساخته شده توسط قدرت ها بلکه تحولات ناشی از توازن جدیدی است که درکشورهای جهان درحال شکل گرفتن است. (همان)

اکنون درآغاز دهه دوم هزاره سوم میلادی خاورمیانه وکشورهای شمال آفریقا به عنوان مرکز ثقل توازن بین المللی دستخوش تغییراتی شده است که ناشی از خواسته های متراکم شده مردم تحت ستم این کشورها درطول چند دهه گذشته است. ازلحاظ شیوه مبارزاتی نیزمردم این کشورها با عقب گذاشتن رهبران احزاب وگروههای مبارز، با حضورمستقیم درخیابان ها روردو با ارتش های وابسته به حاکمان دیکتاتور، قرار گرفته اند.این تحول بدون تردید موجب کاهش نفوذ واقتدار سلطه گران می شود. زیرا ویژه گی مهم این تحولات اولا آزادی خواهی و ظلم ستیزی درکنار مقابله با وابستگی رژیم های مستبد حاکم براین کشورها است. این تمایل عمومی موجب شده است حرکتهای موجود،ماهیتی غیروابسته واستقلال طلبانه داشته باشند. (همان)

درچنین شرایطی قدرت های سلطه جویی مانند آمریکا درتکاپو برای از دست ندادن منافع خود هستند. دراین میان آمریکا که همچنان دراداره و کنترل اوضاع افغانستان وعراق دچارمشکل است،صرفا تلاش می کند ازطریق مدیریت بحران تحولات خاورمیانه را به سمتی هدایت کند که در نهایت اولا دولتهایی که جانشین حکومتهای وابسته پیشین می شوند ، پیرو دموکراسی و حکومتهای سیکولار غربی باشند و ثانیا تضادی هم با اسرائیل واندیشه های لیبرالیستی غرب نداشته باشند. (همان32)

دراین شرایط است که آمریکا از تحولات پیش آمده استقبال می کند. اما نگران از دست دادن منافع بلند مدتی است که در سایه اقتدار حکومتهای دیکتاتوری وابسته به خود بدست می آورد. نکته مهم و بنیادینی که در خصوص این تحولات مطرح است ماهیت چند گانه گرایش هایی است که در بین مردم این کشورها وجود دارد .با در نظر گرفتن همه گرایش های موجود در کشورهای عربی بخوبی می توان دریافت که گرایش های اسلامی در کنار ملی گرایان و چپ گرایان به نوعی ائتلاف اعلام نشده رسیدند تا بتوانند ازشردیکتاتورها رها شوند. (همان)

در بعضی از این کشورها مانند مصر ، گرایش های اسلامی طرفداران بیشتری دارند و در بعضی دیگراز جمله تونس جریان های ملی گرا و غرب گرا هواداران بیشتری را به دنبال خود کشیده اند. در مواردی هم گرایش های چپ سوسیالیستی در پوشش اتحادیه های کارگری وسندیکاهای کوچک توانسته اند خود را با جریان مبارزه علیه دیکتاتوری های وابسته ، همراه کنند. اما چپ ها در هیچ کشوری رهبری جریان و یا اکثریت مردم را با خود همراه ندارند. شواهد موجود نشان می دهد جنبش های مردمی موجود بر اساس آزادیخواهی و آرمانهای ملی شکل گرفته اند و از لحاظ شیوه مبارزاتی و آرمان های استقلال خواهی و ضد استبدادی و ضد استعماری شباهت های عمیقی به انقلاب اسلامی در ایران دارند. (همان)

خلاصه آنکه به باورنگارنده ماهیت حرکت های مردمی اخیردرکشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا کاملا درونی وخودجوش هستند . کسانی که این انقلاب ها را به آمریکا و غرب وابسته می دانند بازهم بدنبال تئوری توطئه هستند ومی خواهند قدرتهای سلطه جو را حاکم مطلق جهان نشان دهند که مبارزه علیه آنها بی فایده است. درحالی که امروزقرائن و شواهد نشان می دهد، پایان عمرحکومت های دیکتاتوری وابسته به قدرتهای خارجی فرارسیده واین منطقه درآغازدهه دوم ازهزاره سوم به سوی تحقق حکومت های مردم سالارمستقل پیش می روند.اگرچه ممکن است این روند با خسارات زیادی همراه باشد و حتی تا چند سال طول بکشد اما در نهایت به کاهش اقتدار قدرتهای سلطه جو نیز می انجامد.

2- 5- ساختار ژئوپلیتیکی خاور میانه

خاورمیانه تقریباً با پنج دریای مهمِ- مدیترانه، سرخ، خلیج فارس، سیاه و خزر- احاطه شده است . این آبها نه تنها تعریف کننده خاورمیانه هستند، بلکه از نظر استراتژیک برای قدرتهای خارجی که در گذشته نیز به دنبال کنترل کامل بر آنها بوده‌اند، مهم هستند.

2-5-1- نفت و خاور میانه

زمانی که از خاورمیانه درسیاست های ایالات متحده بحث می شود به طور عمده منطقه خلیج فارس موردنظر است، زیرا خلیج فارس در خاور میانه مرکز ثقل نفت محسوب می گردد وافزایش تقاضای جهانی نفت تنها دومنبع دارد. اعضای اوپک و غیر اعضا ودر جهان حدود900میلیارد بشکه ذخایر قطعی نفت وجود دارد که حدود700 میلیارد آندر اعضای اوپک تعلق دارد.از این روبدیهی است که استراتژیهای ایالات متحده بیشتر حول این منطقه به ویژه مثلث طلایی ایران – عربستان سعودی و عراق می باشد .( برنا بلدارجی ، 1384 : 328 )

با کشف نفت در اوایل قرن بیستم، حضور قدرتهای خارجی در خاورمیانه به مرحله جدیدی وارد شد. تغییر سوخت نیروی دریایی بریتانیا از زغال سنگ به نفت موجب برتری آن بر دیگر کشورها شد. «ژرژ کلمانسو»، نخست وزیر فرانسه در آن مقطع، اهمیت نفت را همچون خون سربازان می‌دانست. خلیج فارس که قدرتهای فرامنطقه‌ای، آن را «هارتلند» یعنی قلب زمین یا قلب انرژی زمین می‌نامند، در خاورمیانه واقع شده است.

نقشه 2-3- : مناطق نفت خیز خاورمیانه (سایت شانا1390www.shana.com:)

شایان ذکر است که بیش از ۶۵ درصد از منابع نفتی و فسیلی دنیا در این منطقه قرار دارد و اکنون حدود ۳۰ درصد از تولیدات نفتی دنیا از این منطقه به نقاط مختلف جهان صادر می‌شود.

تحلیلگران سراسر جهان بر این باورند که منطقه خاورمیانه بویژه شرق آن که منطقه خلیج فارس نامیده می‌شود از نظر استراتژیک منطقه ای بسیار مهم با آینده ای نامشخص خواهد بود .نشریه نفت و گاز در سال 2000 سهم هر یک از مناطق جهان را از نظر ذخایر نفت بدین شرح اعلام کرد:خاورمیانه 4/66 درصد، آمریکائی شمالی 4/5 درصد،‌آمریکای جنوبی 8/8 درصد اروپای غربی 8/1 درصد، ‌آفریقا 4/7 درصد ،‌اروپای شرقی ،‌روسیه و کشورهای شوروی سابق 8/5 درصد و‌آسیا و اقیانوس آرام 3/4 درصد . سهم منطقه خلیج فارس از تولید جهانی نفت در سال 1976 ، 37 درصد بود که در سال 1985 به 17 درصد و در سال1996 به 37 درصد رسید . (Yizraeli,2000:6).

همچنین در حالی که نفت در سال1972، 49 درصد کل مصرف انرژی غرب را تامین می کرد .این رقم در سال 1990 به 40 درصد کاهش بافت و این به معنای تمایل کشورها به سمت منابع انرژی به غیر از نفت (مانند زغال سنگ، گاز طبیعی و انرژی اتمی) بود و این امر نشانگر توجه به انرژی های جایگزین است از سوی دیگر در حالی که در سال 2000 نفت 38 درصد کل مصرف انرژی ایالات متحده را تامین می کرد . پیش بینی می شود این رقم در سال 2020 به 37 درصد برسد . بدین ترتیب ایالات متحده آمریکا در زمینه منابع جایگزین برای نفت ، بسیار عقب مانده تر از کشورهای اروپای غربی و ژاپن است از این رو وابستگی خود را به نفت خاورمیانه خفظ خواهد کرد در این میان در خاورمیانه عربستان سعودی با دارا بودن 25 درصد ( معادل 264میلیاردبشکه ) ذخایر اثبات شده نفت جهان ، غنی ترین کشور در این زمینه به شمار می رود . البته به ادعای اداره اطلاعات انرژی آمریکا، ذخایر احتمالی نفت عربستان حدود هزار میلیارد بشکه است. پس از عربستان کشورهای عراق ،‌ایران کویت قرار دارند . عربستان تنها کشوری است که در مدت زمان کوتاهی می تواند تولید خود را به دو میلیون بشکه در روز افزایش دهد . زمانی که صنایع نفت و نزوئلاً در سال 2004 با بحران مواجه شد. عربستان تنها کشوری بود که توانست این کمبود را جبران کند .درواقع بازار نفت جهان بر محور عربستان می چرخد( خادم، 1384: 151) از سوی دیگر ذخایر نفتی عراق به تنهایی بیش از ذخایر موجود در روسیه ،‌آمریکا ، چین و مکزیک تخمین زده شده است .

حتی برخی از کارشناسان غربی معتقدند که علاوه بر ذخایر موجود و شناخته شده در عراق ذخایر عظیم نفتی دیگری نیز در بیابان غربی این کشور قرار دارند که حدود صد میلیارد بشکه تخمین زده می شود . عربستان ادعا می کند که به سادگی می تواند ، ظرفیت تولید روزانه نفت خود را در آینده ای نزدیک به 15 میلیون شبکه برساند و این میزان را تا 50 سال حفظ کند .آژانس بین المللی انرژی نیز پیش بینی می کند که ظرفیت تولید نفت عربستان در سال 2020 به 2/18 میلیون شبکه و تا سال2025 به 5/22 میلیون بشکه در روز برسد( محمدیان ، 1384 : 152 ). بسیاری از کارشناسان مسائل انرژی ،‌افزایش سهم گاز طبیعی در انرژی جهان ( از 23 درصد سال 1990 به 27 درصد در سال 2020) را دلیل کاهش سهم نفت در این حوزه عنوان می کنند (Yizraeli,2000: 6)

وجود ذخایر عظیم نفت وگاز را در منطقه خاورمیانه نمی توان صرفا یک مزیت برای این منطقه تلقی کرد زیرا حداقل از زمان کشف این ماده در کشورهای حوزه خلیج فارس ،‌این کشورها مورد توجه قدرتهای بزرگ دنیا قرار گرفته و زمینه دخالت و حتی حضور آنها در منطقه فراهم شده است این امر را می توان یکی از مضرات وجود منابع عظیم انرژی در منطقه داشت .یکی دیگر از زمینه های منفی وجود نفت در خلیج فارس، وابستگی بسیار شدید کشورهای منطقه به درآمدهای حاصل از صادرات آن است .اقتصاد این کشورها به دلیل در آمدهای آسان حاصل از فروش نفت به شدت دولتی و مبتنی بر رانت هستند. این دولتها عمدتا در منطقه خلیج فارس واقع شده اند. بشدت سرکوب گرهستند و ازتوسعه سیاسی وایجاد وشکل گیری جامعه مدنی جلوگیری می کنندزیرا به سبب داشتن درآمد مستقل شهروندان را به خود وابسته کرده اندورشد وتوسعه بخش خصوصی را بشدت کاهش داده اند وعمدتا به حمایتهای خارجی وابسته اندعمده کشورهای حوزه خلیج فارس بویژه شیخ های عرب منطقه با ایالات متحده آمریکا رابطه تنگاتنگی دارند بطوریکه ایالات متحده در این کشورها پایگاه نظامی دارد . اغلب کشورهای حوزه خلیج فارس درصد بالایی از در‌آمد های نفتی خود را هم در بخش هایی همچون هتل، زمین، کارخانجات ، مستغلات و دیگر بنگاهها در آمریکا ، اروپا ، ژاپن و سایر نقاط سرمایه گذاری کرده اند( Manoun,1997:2) . در نتیجه رشد و درآمد کشورهای صادر کننده نفت با افزایش سرمایه گذاری در کشورهای صنعتی ارتباط مستقیم دارد.اقتصاد تمامی کشورهای خلیج فارس تک محصولی بوده ودر واقع نفت ستون فقرات آن محسوب می شود.

2-5-2- اسلام و خاور میانه

خاورمیانه از مرزهای شرقی ایران آغاز می شود و به مصر ختم می گردد. بنابراین خاورمیانه عمدتاً بخش انتهایی آسیای غربی به حساب می آید که مرزهای شمالی آن را ایران و ترکیه و مرزهای جنوبی آن را عمان و یمن- در شبه جزیره- تشکیل میدهند و بطور کلی شامل کشورهای ایران، ترکیه، عراق، عربستان، قطر، کویت، بحرین، امارات، عمان، یمن، اردن، لبنان، سوریه، فلسطین و مصر خواهد بود. این خاورمیانه با یک واژه به هم گره می خورد و آن اسلام است و اگر چه هر کدام از این کشورها یا دسته ای از آنان در خصوصیات دیگر مانند تشیع و تسنن.. از هم جدا می شوند اما در نهایت اصل اول همه این کشورها را اسلام و اسلامی بودن آنها شکل می دهد. استراتژیستهای آمریکایی تلاش کردند تا با خلق مفهوم «خاورمیانه بزرگ» چهره اسلامی این منطقه را با اضافه کردن هند و بعضی از کشورهای غیرمسلمان آسیای میانه و نیز بعضی از کشورهای مسیحی آفریقای غربی بشکنند که البته موفق نشدند.(بهشتی پور1390؛10)

تقسیم بندی خاورمیانه به پانزده کشور یاد شده فقط طبق دیدگاه ما نیست، بلکه "دایره المعارف ویکی پدیا" که متعلق به غرب است و دفتر آن هم در آمریکاست، این پانزده کشور را براساس یک "تقسیم بندی سنتی" خاورمیانه دانسته است.این منطقه طی قرن های اخیر مورد توجه خاص قدرت های بین المللی بوده و تضاد منافع آنان منجر به بروز کشمکش ها و حتی جنگ های فراوانی شده است و هنوز هم نشانه های فراوانی از قریب الوقوع بودن درگیری ها در این منطقه به چشم می خورد. براساس اکثر تحلیلهای کارشناسی، دخالت غرب عمده ترین منبع و منشأ درگیری ها در این منطقه بوده است و این موضوع سبب نفرت فزاینده مردم در خاورمیانه علیه غرب شده و در عین حال این نفرت نسبت به غرب، بسترساز تشکیل دولت های ملی و اسلامی بوده است.(همان)

با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران موج سنگین گرایش به تاسیس دولت مشابه ایران همه منطقه و حتی فراتر از آن را فرا گرفت به گونه ای که در کمتر از یک دهه تاثیرات عمیقی در ساخت سیاسی جهان اسلام و بخصوص خاورمیانه برجای گذاشت. اولین علامت های آن نیز در پیروزی حزب اسلام گرای سلامت - به رهبری رجایی کوتان- در ترکیه، پیروزی پارلمانی جنبش النهضه در تونس، پیروزی قاطع حزب اسلام گرای عباس مدنی و علی بلحاج در الجزایر، پیدایی انتفاضه اسلامی در فلسطین، پیروزی پارلمانی اخوان المسلمین در اردن، پیدایی جنبش اسلام گرا در لبنان، پیدایی حزب اسلام گرای التحریر در عربستان، خیزش اسلام گرایی در عراق و... ظاهر گردید و این موضوع ضمن آنکه شور و شوق فراوانی را در میان مسلمانان به وجود آورد غرب و نظام های وابسته به غرب در این منطقه را بشدت نگران کرد و آنان را به مقابله جدی و حتی خشونت آمیز با آن کشاند؛ این تقابل اگرچه در کوتاه مدت تاثیراتی را بر جای گذاشت ولی در درازمدت مغلوب بازخیزی این موج گردید.(همان)

اگر چه موج اسلام گرایی در اواخر دهه 1960 و اوایل دهه 1970 به سردی گرایید اما از نیمه دوم دهه 1370 بار دیگر موج اسلام گرایی تشدید شد. در ترکیه حزب اسلام گرای فضیلت به رهبری نجم الدین اربکان به پیروزی نسبی رسید، فلسطین با شکست طرح های اسلو و مادرید به سمت انتفاضه جدید رفت، در لبنان اسرائیلی ها جنوب را تخلیه کردند. در ترکیه اگرچه دولت ائتلافی اربکان دوام نیاورد ولی موج جدید اسلام گرایی به رهبری عبدالله گل و اردوغان به پیدایی یک دولت غیرائتلافی اسلام گرا کمک کرد و این بار مجلس، دولت، نیروهای مسلح و ساخت دیپلماتیک ترکیه به اختیار اسلام گراها درآمد. اسلام گرایی در لبنان، اسرائیل را در جنگ سنگین و پرشدت 33روزه شکست داد و در فلسطین، این رژیم را در جنگ پرشدت 22روزه به عقب نشینی واداشت، اسلام گراها در فلسطین دولت تشکیل دادند و در لبنان حزب الله موقعیت مقاومت را در ساختار سیاسی این کشور تثبیت کرد. در سوریه اسلام گرایی توانست دولت نوپای بشار اسد را در مقابل موج سنگین جبهه مشترک غربی- عربی (به بهانه ترور رفیق حریری در لبنان) حفظ کند، در سودان اسلام گرایی توانست دولت عمر البشیر را حفظ کند، در کومور این جنبش یک اسلام گرا را به ریاست جمهوری رساند. در وضع عمومی اریتره و موریتانی که متحد اسرائیل بودند، تحول اساسی پدید آمد و... موج سنگین اسلام گرایی که در حد فاصل اواخر دهه 1360تا اواخر دهه 1370تا حدی مهار گردید در دهه 1380با شدت بسیار بیشتر استمرار یافت و توانست بخش قابل توجهی از خاورمیانه را آزاد سازد و یک «بلوک قدرتمند» را در این منطقه شکل دهد.(احمدی،1388؛141)

[1].Alfred Mahan

[2]Fertile Crescent