تحلیل عرفانی مقام توبه و بازتاب آن در آثار ادبی تا پایان قرن ششم هجریword

چکیده:

توبه اولین منزل سالکان قرب الهیست که گذر از آن امکان پذیر نیست، راهی بی انتها ، در بی گشوده، خوانی گسترده، رحمتی فراگیرنده ا ست که خداوند آن را برای بندگان خود مهیا نموده.

توبه از مقولة لفظ نیست، انقلاب روحی در انسان است که لفظ استغفرالله بیان این حالت است. اَمل نیست، عمل به فرامین ربّانیست، سکون نیست،حرکت به سوی اهداف و ارزش های متعالیست.

قیام مقدس قوای فرشته صفت انسان علیه قوای بهیمی صفت و شیطانی است؛مخالفت انسان علیه خود دروغین اوست..شستشو درچشمه سارآب حیات وپاکی از لوث گناهست.

عروج روح به سوی،عزت ،عظمت ، فضائل وکرامت انسانی است

و نتیجه آن بار یافتن به آستان قدس الهی و بهشت ابدیست؛ بنا بر این جایگاه توبه در آثار منثور، منظوم و کلام معصومین(ع) بسیار رفیع و تبیین وتحلیل آن ضروری و از اهداف مهمّ تحقیق است.

روش تحقیق، اسنادی ،کتابخانه ای وبه صورت تحلیل محتواست.

درابتدا از منابع موجودفیش برداری وپس از بررسی ،بر اساس سیر تاریخی،به گونه ای که به انسجام مطالب،خدشه ای وارد نشود ،مطالب مدون شد.

کلید واژه ها: عرفان، سفر، نفس، مقام، توبه

فهرست مطالب

عنوان صفحه

 فصل اول : کلیات

1ـ 1ـ اهداف تحقیق1

1ـ 2ـ فرضیات و پرسش های تحقیق1

1ـ 3 پیشینه تحقیق2

1ـ 4 تبیین مسأله پژوهشی و اهمیت آن3

1ـ 4 ـ1تعریف توبه4

1ـ 4ـ 2 توبه و مشتقات آن............................ 5

1ـ 4ـ 1 توبه و انابت................................ 6

1ـ 4ـ 3ـ1 مراتب و حقیقت انابت....................... 7

1ـ 4ـ 3ـ 2 آثار انابت............................... 7

1ـ 4ـ 4 توبه و اوبت................................. 7

1ـ 4ـ 5 توبه، حال و مقام............................ 8

1ـ 4ـ 6 توبه، جبر و اختیار......................... 9

1ـ 4-6-1 خداوند تعیین کننده سرنوشت.................. 11

1ـ 4ـ7 موضوع توبه ـ................................. 13

1ـ 4-8 ارکان توبه................................... 13

1ـ 4ـ 9 شروط توبه................................... 14

1ـ 4ـ 9-1شرایط کمال توبه............................ 14

1-4-10توبه و استغفار................................ 15

 فصل دوم: توبه از منظر قرآن کریم واحادیث معصو مین(ع)

درآمد............................................... 16

2ـ 1 توبه در قرآن و تفاسیر.......................... 16

2ـ 1ـ 1 اولین توبه کننده............................ 17

عنوان صفحه

2ـ 1ـ 2 توبه وعلم................................... 17

2ـ 1ـ 3 توبه وزمان.................................. 17

2ـ 1ـ 4توبه و اصلاح.................................. 18

2ـ 1ـ 5توبه از کفر،شرک ونفاق........................ 19

2ـ 2 ا نواع توبه از دیدگاه قرآن کریم وتفا سیر...... 20

2ـ 2ـ1 توبه از کتمان................................ 20

2ـ 2ـ 2 توبه از ظلم به نفس.......................... 21

2ـ 2ـ 3 توبه از محاربۀ با خدا ورسول................. 21

2ـ 2ـ 4 تو بۀ سا رق................................. 21

2ـ 2ـ5 توبه از ضایع کردن نماز وپیروی از شهوات....... 21

2ـ 2ـ6 توبه از قذف (نسبت زنا به زن مسلمان دادن)..... 22

2ـ 3 آثار توبه از دیدگاه قرآن کریم وتفاسیر.......... 22

2ـ 3ـ1 توبه و پاکی................................ 22

2ـ 3-2 توبه و آسایش................................. 22

2ـ 3-3 توبه و فراوانی نعمت ها ...................... 22

2ـ 3-4 توبه وبهشت................................... 23

2ـ 3-5 توبه و استقامت............................... 23

2ـ 4توبه در احادیث معصومین(ع)....................... 24

2ـ 4-1 توبه و پذیرش الهی............................ 24

2ـ 4-2 شرایط پذیرش توبه............................. 24

2ـ 4-3 توبه و ابلیس................................. 25

2ـ 4-3ـ1 تأخیر در توبه.............................. 25

2ـ 4-3-2 کوچک دانستن گناه .......................... 25

2ـ 4-3-3تو به وتوجیه گناهان......................... 25

2ـ 4-4 آسان تر بودن ترک گناه........................ 26

2ـ 4ـ 1 زمان توبه................................... 26

2ـ 5 مراتب توبه از منظر احادیث معصومین(ع).......... 27

عنوان صفحه

2ـ 5-1باز نگشتن به گناه............................. 27

2ـ 5 -2 توبه از خا طرات نامناسب..................... 27

2ـ 5-3توبۀ راستین................................... 27

2ـ 6 آثار توبه از منظر احادیث معصومین(ع)............ 28

2ـ 6-1توبه ورحمت خدا................................ 28

2ـ 6-2توبه وامید.................................... 28

2ـ 6-3توبه وشفاعت................................... 28

2ـ 6-4توبه و بخشش................................... 28

2ـ 6ـ 5توبه ومحبّت خدا............................... 28

2ـ 6ـ 6 توبه و سعادت................................ 29

2ـ 6ـ 7 توبه وپاکی از گناه.......................... 29

2ـ 6ـ 8توبه و عطر آن................................ 29

2ـ 6ـ 9 توبه و شادی خداوند.......................... 29

2ـ 6ـ 10 توبۀ پیوسته................................ 30

2ـ 6ـ 11توبه وعفو خدا............................... 30

2ـ 6ـ 12 توبه و نعم الهی............................ 30

2ـ 6ـ 13توبه و سعۀ رحمت............................. 30

2ـ 6-14............................................. 31

2ـ 7 توبه ودرمان سر گذشت توبه کنندگان در قرآن کریم.. 31

2ـ 7ـ 1 توبۀ انبیاء (ع)............................. 31

2ـ 7-1-1 توبه آدم (ع)............................... 31

2ـ 7-1-2توبۀ یونس(ع)................................ 32

2ـ 7-2توبۀجوانان.................................... 32

2-7-2-1توبۀ بهلول................................... 33

2-7-3توبۀ متخلّفان .................................. 33

2-7-4سرگذشت توبه کنندگان دراحادیث معصومین(ع)........ 33

2-7-4-1توبۀ راهزن................................... 33

عنوان صفحه

2-7-4-2توبۀ مرد گنهکار.............................. 34

فصل سوم: تحلیل عرفانی توبه

درآمد............................................... 36

3ـ 1تعریف توبه...................................... 36

3ـ 1ـ 1 توبه در لغت................................. 36

3ـ 1ـ 2تعریف توبه از دیدگاه بزرگان.................. 37

3ـ 1ـ 2ـ 1 تعریف توبه از دیدگاه معصومین (ع)......... 37

3ـ 1ـ 2ـ 2تعریف توبه از دیدگاه عارفان............... 37

3-1-2- 2ـ 1 میبدی................................... 37

3ـ 1ـ 2ـ 2ـ 2 هجویری................................ 38

3ـ 1ـ 2ـ 2ـ 3 مستملی بخاری.......................... 38

3ـ 1ـ 2ـ 2ـ 4 کلابادی............................... 39

3ـ 1ـ 2ـ 2ـ 5 غزالی................................. 39

3ـ 1ـ 2ـ 2ـ 6 مکّی................................... 39

3ـ 1ـ 2ـ 2ـ 7 احمد جام............................. 39

3ـ 1-2-2-8 ابن عطا ............................. 40

3ـ 1ـ 2ـ 2- 9شیخ ابوالفتوح رازی ................. 40

3ـ 2 وجوب توبه...................................... 41

3ـ 2ـ 1 دلایل وجوب توبه از دیدگاه عرفا............... 41

3ـ 2ـ 1ـ 1 مکی...................................... 41

3ـ 2ـ 1ـ 2غزالی..................................... 41

3ـ 2ـ 1ـ 3میبدی..................................... 42

3ـ 2ـ 1ـ 4طبرسی..................................... 43

3ـ 2-1-5مستملّی بخاری................................ 43

3ـ 2-1- 6 احمد جام................................ 43

3ـ 3 موضوع توبه.................................. 44

3ـ 3ـ 1 منشأ گناهان................................. 44

عنوان صفحه

3ـ 3ـ 2 گناهان صغیره و گناهان کبیره................ 44

3ـ 3-3 ا صرار بر گناه............................ 45

3ـ3-4 کوچک شمردن گناه............................... 45

3ـ 4 مراتب توبه..................................... 46

3ـ 4ـ1 توبۀ با بصیرت................................ 46

3ـ 4ـ 2 توبۀ عوام................................... 47

3ـ 4ـ 3تأخیر در توبه................................ 47

3ـ 4ـ 4 توبه از امیدهای دروغین...................... 47

3ـ 4ـ 5 کوچک شمردن گناه............................. 47

3ـ 4ـ 6 توبه کاذب................................... 47

3ـ 4ـ 7 توبه از لذت یاد آوری گناه................... 48

3ـ 4ـ 8 توبۀ مداوم.................................. 48

3ـ 4ـ 9 توبه از اسباب گناه.......................... 49

3ـ 4ـ 10 توبه از اخلاص نداشتن........................ 49

3ـ 4ـ 11 توبه ازخود پسندی........................... 50

3ـ 4ـ 12 توبۀ ناقص.................................. 51

3ـ 4ـ 13 توبه از کوتاهی در عمل به وظیفه............. 51

3ـ 4ـ 14 مراتب توبه از دیدگاه ابوطالب مکی........... 51

3ـ 4ـ 14-1 گروه های چهارگانه مردم................... 51

3ـ 4-15توبه از هر عملی بدون بدون توجه به خدا........ 52

3ـ 5 حقیقت توبه..................................... 53

3ـ 5ـ1فراموشی گناه.................................. 53

3ـ 5ـ 2توبه وبازگشت................................. 54

3ـ 5ـ 3پشیمانی وحسرت................................ 54

3ـ 6 اسرار توبه..................................... 54

3ـ 7 لطائف اسرار توبه............................... 54

3ـ 8 انواع توبه..................................... 55

عنوان صفحه

3ـ 8- 1عوام و صوفیه................................. 55

3ـ 8ـ 2توبه گروه های مختلف مردم..................... 56

3ـ 8ـ 3توبۀ از غفلت................................. 57

3ـ 8ـ 4توبۀ مقرّبین.................................. 57

3ـ 8ـ 5توبۀ خالص.................................... 57

3ـ 8ـ 6 توبۀ انابت واستجابت......................... 57

3ـ 8ـ 7توبۀ عام ،خاص وخاص الخاص..................... 58

3ـ 9 دیدگاه های عرفا دربارة انواع توبه.............. 59

3ـ 9-1امام صادق (ع)................................. 59

3ـ 9-2غزالی......................................... 59

3ـ 9ـ3هجویری........................................ 59

3ـ 9ـ 3ـ 1ـ توبه مؤمنان، اولیاء و انبیا............. 59

3ـ 9ـ 4سراج طوسی.................................... 60

3ـ 9ـ 5 خواجه عبدالله.................................. 60

3ـ 9ـ 6 میبدی....................................... 60

3ـ 9ـ 7 قشیری....................................... 61

3ـ 10شرایط توبه..................................... 61

3ـ 10-1توبه وندامت.................................. 62

3ـ 10-2توبه ،سکوت واندوه............................ 62

3ـ 10-3توبه،مخالفت با هوای نفس...................... 62

3ـ 10-4توبه ومحاسبۀ نفس............................. 62

3ـ 10-5توبه ودوری از گناه وگناهکاران............... 62

3ـ 10ـ6توبه،استفادۀ از حلال.......................... 63

3ـ 10ـ 7توبه،عمل به وظایف بندگی..................... 63

3ـ 10ـ 8توبه،محو سنت های باطل....................... 64

3ـ 10ـ 9توبه وترک شهوات............................. 65

3ـ 10ـ 10توبه ودوری از خاطره های گناه............... 65

عنوان صفحه

3ـ 10ـ 11توبه واصلاح اعمال........................... 65

3ـ 10ـ12توبه وحسن ظنّ به خدا......................... 66

3ـ 11شروط توبه از منظر کمّل اولیاء................... 66

3ـ 11-1هجویری....................................... 66

3ـ 11-1-1پذیرش توبه در ایّام گذشته................... 67

3ـ 11-2سراج طوسی.................................... 67

3ـ 11-3مستملّی بخاری................................. 67

3ـ 11ـ 4قشیری....................................... 68

3ـ 11ـ 5 غزالی...................................... 68

3ـ 11ـ 6 میبدی...................................... 68

3ـ 11ـ7 طبرسی....................................... 69

3ـ 11-7-1 کیفیت توبه................................ 69

3ـ 11ـ7-2زمان توبه.................................. 70

3ـ 11ـ8 احمد جام................................... 70

3-11-8-1توبه وامید.................................. 70

3-11-9سلمی.......................................... 70

3ـ 11-10مکّی......................................... 71

3ـ 11ـ 11 شیخ ابوالفتوح رازی........................ 71

3ـ 12اسباب توبه .................................... 72

3ـ 12-1اسباب توبه کردن.............................. 72

3ـ 12-2اسباب عدم توبه............................... 72

3ـ 12-2-1علاج توبه نکردن............................. 73

3ـ 12-2-1-1ایمان به آخرت و نا پایداری عمر............ 73

3ـ 12-2-1- 2 امید معقول............................ 73

3ـ 13آثار توبه...................................... 73

3ـ 13-1ظهور ایمان................................... 73

3ـ 13-2نورانیِّت قلب.................................. 74

عنوان صفحه

3ـ 13-3ستّاریّت خداوند................................ 74

3ـ 13-4 آگاهی از غیب................................ 74

3ـ 13-5 طهارت روح................................... 75

3ـ 13-6 ا فزایش قدرت وعزّت.......................... 75

3ـ 13- 7 لطف الهی.................................. 76

3ـ 13-8شادی خداوند.................................. 76

3ـ 13-9 محبوب آسمان وزمین شدن...................... 76

3ـ 13ـ 10 ورود به بهشت.............................. 77

3ـ 14آثار توبه نکردن................................ 77

3ـ 14-1 از دست دادن نعمت ها......................... 77

3ـ 14-2همّ وغم....................................... 77

3ـ 14-3شادی از دنیا واز دست دادن آخرت............... 78

3ـ 14-4استدراج...................................... 78

3ـ 14-5 جلب نقمت.................................... 78

3ـ 14-6 هلاکت........................................ 78

3ـ 14ـ 7 توبه و سعة رحمت الهی....................... 79

3ـ 14-8 تیره گی روح................................. 79

3ـ 15 سرگذشت ها وحکایت ها ی توبه کننده گان......... 79

3ـ 15-1 نکاتی در بارۀ داستان وحکایت................ 79

3ـ 15-1-1 توبۀ حسن بصری............................ 80

3ـ 15-1-2توبۀ دوست خدا.............................. 82

3ـ 15-1-3 توبۀعتبه بن الغلام........................ 82

3ـ 15-1-4 توبۀ خرما فروش............................ 82

3ـ 15-1-5 توبۀ مست................................. 83

3ـ 15-1-6 توبۀ بشر حافی............................ 83

3ـ 15-1-7 توبۀ ابرا هیم ادهم........................ 83

3ـ 15-1-8 توبۀ فضیل بن عیاض......................... 83

عنوان صفحه

3ـ 15-1-9 توبۀ اهل دیه.............................. 84

3ـ15-1-10 توبۀ جوان گنهکار........................... 84

 فصل چهارم:توبه درآثار منظوم

درآمد............................................... 85

4-1 فردوسی.......................................... 86

4-1-1سفارش به توبه.................................. 86

4-2اشعار منتسب به ابو سعید ابی الخیر................ 86

4-2-1 توبه، توفیق الهی.............................. 86

4-2-2رحمت بی کران الهی.............................. 87

4-2-3 توبه،زدایندۀ شرک.............................. 87

4-2-4توبه و رحمت.................................... 87

4-2-5تو به ،فضل خدا................................. 88

4-2-6 امید به بخشش الهی............................ 89

4-2-7توبه از ما سوی الله............................... 90

4-2-8توبه از امید های نادرست........................ 90

4-2-9 توبه ازمعشوقه های دروغین...................... 91

4ـ 2ـ 10 توبه از حجب................................ 91

4ـ 2ـ 11 توبه از هر لذتی به جز انس با خدا........... 91

4-3 ناصر خسرو قبادیانی.............................. 92

4ـ 3-1 توبۀ گناهکاران............................... 92

4ـ3-2 توبه ،پیش از مرگ.............................. 92

4ـ 3-3شادابی ارمغان توبه............................ 93

4ـ 3-4 توبۀ حقیقی................................... 93

4ـ 3-5 توبه،نیکو کنندۀ بدی ها....................... 93

4ـ 3-6 توبه، بار گران............................... 94

4ـ 3-7 توبه، داروی گناه............................. 94

عنوان صفحه

4ـ 3-8 شتاب درتوبه.................................. 94

4ـ 4 مسعود سعد سلمان................................ 95

4ـ 4-1آشنائی با توبه................................ 95

4ـ 4-2توبه، راه نجات ............................... 95

4ـ 5 مجدودبن آدم سنایی.............................. 96

4ـ 5-1 توبه، فرشتة الهی............................. 96

4ـ 5-2 توبه، طریق وصال.............................. 96

4ـ 5-3 سلاح توبه .................................... 96

4-5-4 توبه، عصای موسی............................... 97

4ـ 5-5 گداختن تن.................................... 97

4ـ 5-6توبۀ شرمسار................................... 97

4ـ 5-7توبه راهی به سوی دوست......................... 97

4-5-8 توبه درهم کوبندۀ شیاطین....................... 98

4ـ 5-9 توبۀ دلبران.................................. 98

4ـ 5ـ10توبه نکردن سالک.............................. 98

4ـ 5ـ 11 خداوند پناه سالک........................... 98

4ـ 5ـ 12 توبه و حلم خدا............................. 99

4ـ 5ـ 13 توبه پیش از قیامت.......................... 99

4ـ 5ـ 14 توبه صادق.................................. 99

4ـ 5ـ 15 توبه از عبادات نادرست...................... 100

4ـ 5ـ 16توبه و تسویف................................ 100

4ـ 5ـ 17توبه از زهد ریائی........................... 100

4ـ 6 محمدبن علی سوزنی سمرقندی....................... 100

4ـ 6-1 بهار توبه شکن................................ 100

4ـ 6- 2 توبه ،عامل نجات............................ 101

4ـ 6-3 توبة موفق.................................... 101

4ـ 6-4 توبۀ شاعر.................................... 101

عنوان صفحه

4ـ 6-5 سایه طوبی، رهاورد توبه....................... 102

4ـ7 افضل الدین خاقانی............................... 102

4ـ 7-1 شاعر و شکستن توبه............................ 102

4ـ 7-2 توبه وتشبیه.................................. 102

4ـ 7-3 کیفیت توبۀ شاعر.............................. 103

4ـ 7-4 توبه و تاب نیاوردن در برابر زیبا رویان....... 104

4ـ 7-5 شادابی در پرتو توبه.......................... 105

4ـ 7-6 توبه از شراب خوردن........................... 105

4ـ 8 الیاس بن یوسف نظامی............................ 105

4ـ 8-1 داروی توبه................................... 105

4ـ 8-2 توبه راه رسیدن به خلافت الهی.................. 106

4ـ 8-3 توبه یاور سالک............................... 106

4ـ 8-4 توبه مانع شرمندگی............................ 106

4ـ 8-5 توبه و قضا................................... 107

4ـ 8-6 توبه نکردن از عشق............................ 107

4ـ 9 فریدالدین عطار................................. 107

4ـ 9-1 توبه ، سبب لطف الهی.......................... 107

4ـ 9-2 توبه از عمر از ضایع شده...................... 108

4ـ9-3 توبۀ عارف..................................... 108

4ـ 9-4 توبه، سبب سیادت.............................. 109

4ـ 9-5 توبه نکردن شاعر از محبت به معشوق............. 109

4ـ 9-6 توبه از توبه................................. 111

4ـ 9-7 توبه و شفاعت پیامبر اکرم (ص)................. 111

4ـ 9- 8توبه، سبب فتوح............................... 112

4ـ 9-9 توبه و قرب به پیامبر (ص)..................... 112

4ـ 9-10 توبه، برترین منزل........................... 112

4ـ 9ـ 11 توبه، نجات از آتش.......................... 113

عنوان صفحه

4ـ 9ـ 12 توبه، سبب قرب خدا.......................... 113

4ـ 9ـ 13 توبه، سبب آگاهی از اسرار الهی.............. 114

4ـ 9ـ 14 توبه، سبب رستگاری.......................... 114

4ـ 9ـ 15 خواری توبه نکردن........................... 115

4ـ 9ـ16 توبه و فراوانی نعمت ها...................... 115

4ـ 9ـ 17 توبه نکردن، عامل شقاوت..................... 115

4ـ 9ـ 18 توبه ، ملازمت با مقرّبین..................... 117

نتیجه گیری کلی...................................... 118

منابع و مآخذ........................................ 121

پیشگفتار

طلوع خورشید رسالت محمدی، عرفان لرزان وپژمرده بشریت غرق در ضلالت را، در فضای ظلمانی شرک آلود، جانی تازه بخشید، عرفان معنای حقیقی خود را باز یافت و بارقه ای از آن جان ها را نورانی کرد که جلوه های آن در هر عصر و مصری پدیدار شد ، از نیمة اول قرن دوم هجری عرفان اسلامی فصلی جدیدی را آغاز کرد که بازتاب آن سراسر تاریخ ادبی منثور و منظوم را فرا گرفت از آن جمله موضوع توبه جایگاه ویژه ای را در بین مباحث به خود اختصاص داده است، در قرآن مجید که الهام بخش سالکان بوده،آیات فراوانی دربارة توبه آمده است؛ زیرا توبه اولین مرحله برای شروع سلوک است عرفا نیز توجه خاصی به آن داشته اند. روش این تحقیق به صورت اسنادی و کتابخانه ای و از نظر هدف بنیادی است. در ابتدا کتاب های مرتبط با توبه مانند تفسیر روح الجنان و روح الجنان، کشف الاسرار وعدة الابرار و .... تهیه، فیش برداری و مدون شد. بعضی از کتب مانند عرائس البیان روزبهان بقلی در دسترس نبود که جای بسی تأسف است. کتابهای منثور و منظوم فارسی و عربی مطالعه و از کتاب های دیگر نیز برای درک بهتر استفاده شد این تحقیق در چهار فصل به شرح ذیل تقدیم می شود.

مباحث فصول

فصل اول کلیات توبه است. معنی توبه در لغت نامه ها، اهمیت توبه، تعریف توبه، توبه و مشتقات آن، جایگاه توبه نسبت به مقامات عرفانی دیگر، توبه و انابت، توبه و اَوبت، توبه و مقام، توبه و حال، جبر، اختیار و توبه و بررسی آن در آثار عرفانی مانند مثنوی مولانا. گلشن راز، موضوع توبه، ارکان توبه، رابطه توبه با استغفار مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل دوم توبه از منظر قرآن کریم با توجه به کتابهای تفسیر مانند کشف الاسرار میبدی، تفسیرالمیزان، کتب عرفانی دیگر مانند قوت القلوب، و کتاب های روایی مهم مانند بحارالانوار مجلسی، اصول کافی و مستدرک مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. فصل سوم تحلیل عرفانی توبه است این فصل نسبت به فصل های دیگر بسیار گسترده تر است و تقریباً تمام مباحث مربوط به توبه در این فصل قرار گرفته است، تعریف توبه، وجوب توبه دلایل وجوب توبه در آثار عرفانی مانند شرح تعرف و کتاب الاربعین غزالی است.

موضوع توبه، مراتب توبه حقیقت توبه، اسرار توبه لطائف توبه، انواع توبه، شرایط توبه، اسباب توبه، علاج عدم توبه، آثار توبه در آثار مهم عرفانی همچون قوت القلوب و کیمیای سعادت، مورد بحث و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. و در آخر سرگذشت مهمترین توبه کنندگان مانند بشر حافی، فضیل بن عیاض با استفاده از کتاب های تذکره الاولیای عطار، اسرارالتوحید، طبقات الصوفیه و کشف الاسرار آورده شده است.

فصل چهارم آثار منظوم و شعر شاعران راجع به توبه است اشعار بزرگانی همچون فردوسی، ابوسعید ابوالخیر، مسعود سعد سلطان، سنایی غزنوی، خاقانی، نظامی، عطار و سوزنی سمرقندی تبیین شده است.

فصل اول

کلیات

 1ـ 1 اهداف تحقیق:

1ـ تعریف و تبیین اصطلاح عرفانی توبه در قرآن و روایات 2ـ بیان دیدگاه های عرفا دربارة توبه

3ـ تبیین و تأثیر مقام توبه در آثار ادبی

4ـ جایگاه توبه نسبت به مقامات عرفانی دیگر

 1ـ 2 فرضیات و پرسشهای تحقیق

1ـ مقام توبه چیست

2ـ از دیدگاه عارفان مبادی توبه، اقسام و مراتب آن کدام است؟

3ـ میزان طرح و انعکاس مقام توبه در ادبیات عرفانی چه اندازه است؟

4ـ جایگاه توبه نسبت به مقامات عرفانی چیست؟

 1ـ 3 پیشینۀ تحقیق:

توبه ارتباط ناگسستنی با حیات انسانی دارد توبه از ماجرای حضرت آدم علیه السلام تا قیامت است.

«از هزاره اول پیش از میلاد مسیح که هندی ها در شمال و بخش مرکزی هند و پاکستان ساکن شدند و طایفه ی ایرانی به نجد ایران مهاجرت کرد خوشبختانه متون قابل توجهی به دست ما رسیده است. قدیم ترین اثر مکتوب این دو طایفه از طرفی سروده های «ودا» و از سوی دیگر نوشته های کتاب مقدس «اوستا» است»

«با اندکی تفحص در این سروده های چهارگانه و متن کتاب اوستا می توان چنین نتیجه گفت که امر توبه و حتی نحوه جبران گناهی که انسان مرتکب شده است، سابقه ای بس طولانی تر از این متون مکتوب دارد و به طور مسلم در آداب و رسوم انسان های پیش از این تاریخ نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار است»(فکری ارشاد،1383،ص3).

پیشینۀتوبه خاص زمانی دون ز مان دیگر نیست. سرشته با خلقت آدمی است. «در ودا»ها که کهن ترین
نوشته های مذهب هندویی یا برهمنی به شمار می روند، بارها در سرودهای متعدد به توبه و بازگشت از گناه اشاره شده است.

و در «ریگ ودا» که بیش از هزار سرود مذهبی را در بر دارد به توبه و بازگشت از گناه اشاره شده است (همان).

از شرایط توبه اقدام عام المنفعه و یا خیرات و مبراتی است که باید برای توبه کردن انجام دهند. با گذشت زمان و نزدیک شدن به قرون وسطای میلادی مسأله توبه وکفاره آن دستخوش تغییرات عمده ای شد؛ مانند اعتراف به گناه ، رسم فروش بخشایش، بحث گیتی خرید تا آن دنیا را بخرند و رستگار گردند و بدنبال این دگرگونی ها توبه نامه هایی به منظور رسمیت بخشیدن به اعترافات گناهکاران تهیه گردید؛ بدین ترتیب توبه و مراسم آن به صورت یک امر شرعی لازم الاجرا درآمد.

نیزازلا به لای متونی که پیشینة آنها به هزاره اول پیش از میلاد مسیح بر می گردد می توان دریافت که به امر توبه و جبران گناه توجه بسیار شده است و با پشت سرگذاشتن چندین قرن در باره گناه نوعی دگرگونی حاصل و تا حدودی به اظهار ندامت و پشیمانی منحصر گردید.

کسی نمی توانست به نیابت از کس دیگری اقدام به توبه یا تأدیه کفاره نماید؛ با گذشت قرن ها تحت تأثیر تبلیغات مسیحیان قرون وسطی شرایط توبه دستخوش دگرگونی گردید و در برخی امور شرعی از جمله توبه مسأله نیابت جایز شد.

قابل توجه آن که بعدها رسم دیگری نیز به وجود آمد بدین صورت که این توبه نامه ها یا «نماز پتت» در مراسم گوناگونی که به عنوان دعای آغاز سال نو و شروع زندگی زناشویی و غیره هم مورد استفاده قرار گرفت؛ تا موجبات پالایش و تسکین روح را فراهم آورد و بر گناهان احتمالی شخص قلم عفو بکشد (همان، ص11و12).

«برادران ایرانی این طایفه نیز که قبل از جدایی دارای دین مشترکی بودند در متون مذهبی خود اشارات متعددی به توبه و اثرات آن دارند» در بویس و در یوداود و در بخشی از کتاب اوستا که به «ویدیودات» شهرت دارد به شرائط توبه اشاره کرده است (همان، ص4).

و حتی ابوریحان نیز سالهای دراز پس از ظهور اسلام در با رۀ توبه نزد زرتشتیان اشاره نموده است ، در داعی الاسلام ، زرتشت بهرام پژدو، کتاب «صد در بند هشن» و کتاب آذر گشسب به توبه اشاره شده است.

و مهمترین کتاب، قرآن است؛ و بعد از نازل شدن قرآن در قرون متمادی، بزرگان، فلاسفه، اندیشمندان مسلمان و غیر مسلمان از شرق عالم تا غرب عالم از فلاسفه یونان گرفته تا فلاسفه بزرگ دیگر به نحوی به موضوع توبه پرداخته اند.

در کتاب های عرفانی مانند اللمع، قوت القلوب، مصباح الهدایه، کشف المحجوب، التعرف، رساله قشیریه، کتب تفسیری عرفانی مانند کشف الاسرار و عُدّه الابرار، عرایس البیان روزبهان بقلی، کتب تفسیر غیر عرفانی بسیار قدیمی مانند مجمع البیان طبرسی، تبیان شیخ طوسی، تفسیر کبیر امام فخر رازی، کشاف زمخشری و تفسیر شیخ ابوالفتوح رازی و صدها تفسیر دیگر، خصوصاً تفسیر بی نظیر معاصر، المیزان اثر علامه طباطبایی و
کتاب های فراوان دیگر که بخش هایی ازآن ها دربارة توبه است.

 1ـ 4 تبیین مسأله پژوهشی و اهمیت آن

توبه یکی از مقامات عرفانی است که سالک برای رسیدن به کمال و حقیقت با تلاش و ریاضت باید آن را کسب کند عرفا در تبیین آن تعاریف گوناگونی آورده اند.

قشیری در رسالۀ خود، توبه را اول منزل از منازل جویندگان راه حقیقت و بازگشتن از بدی ها و رفتن به سوی خوبی ها می داند و در مصباح الهدایه اساس جمله مقامات و مفتاح جمیع خیرات و اصل همة منازلات و معاملات قلبی و قالبی را توبه و معنی شرعی آن را رجوع از معصیت خداوند به اطاعت او بیان می کند.

در قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام و آثار بزرگان عرفان توجه بسیاری به توبه شده است در قرآن بیش از هشتاد بار توبه و مشتقات توبه آمده و سوره ای در قرآن به این نام است.

توبه، همواره از آغاز آفرینش مورد توجه بوده و علت آن نیز نیروی اختیار است که خداوند در نهاد انسان سرشته است. فرشتگان معصوم هستند؛ چرا که قدرت اختیار ندارند، اما انسان بین طاعت و معصیت مخیر است تا کدام را انتخاب کند؛ در صورت انجام گناه اگرمانندآدم علیه السلام توبه کند ، به شاهراه سعادت نائل شود واگر با داشتن عقل و قوه تشخیص حق از باطل، از شیطان، شهوات و هوای نفس متابعت کرد هلاکت و بدبختی گریبان او را خواهد گرفت.

توبه صحنه مبارزه و رویارویی نفس اماره با نفس لوامه است و پشیمانی فرزند آن؛که مصمم باشد بعد از آن به سوی گناه نرود

توبه رجوعی آگاهانه از زشتی ها به زیبائی ها، انقلابی درونی بر علیه کژی ها، هجرت به سرزمین شادی ها، بازگشت به فطرت اولیه ای است که خداوند خمیرمایه آدمی را بدان آمیخته. «فاقم وجهک للدین حنیفا فطره الله التی فطرالناس علیها» (روم، 20)؛

«لیس من الاشیاء اوجب علی هذا الخلق من التوبه و لا عقوبه اشد علیهم من فقد علم التوبه» (مکی، 1995، ص 362)؛ چیزی برای بندگان واجب تر از توبه و هیچ عقوبتی برای ایشان بالاتر از جهل دربارة توبه نیست «پس مومن اگر چه مطیع باشد و مخلص وی را از توبت چاره نیست؛ از اینجا گفت رب العالمین: «توبوا الی الله جمیعاً» (میبدی، ج 1، ص 6).

آلودگان به معاصی را جز آب مطهر توبه پاک نمی کند آلودگان الواث ذُنوب را جز ذَنوب مطهر او پاک نگرداند (کاشانی، 1381: ص366).

 1ـ4ـ1 تعریف توبه:

توبه درمورد بندگان خداوند به معنای باز گشت از گناه به طاعت خداست و توبه دربارۀ خداوند به معنی بخشش وپذیرش توبه بندگان است.

«بازگشت از خطا به طاعت؛ «انّه من عمل منکم سوء بجهاله ثم تاب من بعده» (انعام، 54) و همه آیاتی که به صیغة ماضی و مضارع و امر و همراه حرف الی بکار رفته است یعنی بازگشت از خطا به طاعت است » ؛ به معنی بخشش و پذیرش توبه هرگاه با حرف علی همراه شود (خرم شاهی،1377 ،ص814).

توبه اولین منزل از منازل سایران کوی حق است. البته در اولین مرحله بودن توبه، جای تأمل است. «توبه از فضائل اخلاقی و نعمت ویژه ایست که خداوند آن را فراسوی سالکان نصب کرده است». (جوادی آملی، 1385، ج4: ص464).

یکی از مشخصات انسان توبه است، توبه مانند بسیاری از نعمت های دیگر انسان، خاص اوست و در دیگر موجودات، توبه نیست. همه خصائص عالی ودانی دروجوداوجمع شده و توبه قیام مقامات عالی انسانی علیه مقامات دانی اوست.

«توبه عبارت است از عکس العمل نشان دادن مقامات عالی و مقدس روح انسان علیه مقامات پست و حیوانی انسان.توبه عبارت است از قیام و انقلاب مقدس قوای فرشته صفت انسان علیه قوای بهیمی صفت و شیطان صفت انسان» (مطهری، 1364، ص 116).

«اصل توبه به معنای رجوع به سوی خداوند همان سیر صعودی بنده به سمت اوست و نشان گناه تائب نیست» (جوادی آملی، 1385، ج4، ص 464) «اساس جمله مقامات و مفتاح جمیع خیرات و اصل همه منازلات و معاملات قلبی و قالبی توبست» (سجادی، 1378، ص 264).

«معنی توبت شرعاًرجوعست از معصّیت الله تعالی به اطاعت او.ابویعقوب سوسی گفته است:« التوبه من کل شیءٍ ما ذمه العلم الی مامدحه العلم»(اکاشانی،1381،ص366 )

1ـ4ـ 2 توبه و مشتقات آن

در حدود هشتاد و پنج بار این کلمه و مشتقات آن مانند تواب، توابین در قرآن آمده است و نیز در روایات، کتب تفسیری و عرفانی نیز کلمات تائب، تائیین، تائبات و مشتقات دیگر آن آمده است.

«تائب در لغت به معنی بازدارنده از گناه» (دهخدا، ج14، ص251)؛ «التائب من الذنب کم لا ذنب له» (کشف الاسرار، ج10، ص164)؛«التائب الذی یتوب من غفلته»(مکی،1995،ص362)؛ «تواب در لغت به معنای توبه پذیرنده، توبه پذیر» (دهخدا، 1343، ج15، ص1064).

تواب دو معنی دارد «بسیار توبه کننده (ان الله یحب التوابین) و بسیار توبه پذیر و بخشنده؛ «انه هو التواب الرحیم» (بقره 37) (خرمشاهی، 1377، ص814).

«ان الله یحب العبد المفتن التواب» (کلینی، 1370، ج5، ص514).

«تواب اوست که اسباب توبة بندگان را میسر گرداند و بنده را به توبه دارد آنکه به فضل و رحمت خود آن توبه وی قبول کند؛ تواب اوست که باز پذیرد باز آیندگانراو نیکو نیو شد عذر خواهانرا و بنوازد صلح جویان را» (میبدی، 1371، ص 156).

«تواب که صیغه مبالغه در پذیرش توبه است یا از جهت تکرار گناه و توبه و یا از نظر عظمت و بزرگی گناه آمده است که او پذیرندة توبه های پیایی و پذیرنده از گناهان بزرگ است» (طبرسی، 1351، ج1، ص 179)؛ «کلمه تواب از صفاتی است که هم به خداوند در قرآن کریم نسبت داده است هم به بندگان در مورد خداوند معنای آن توبه پذیر و در مورد بندگان معنای آن رجوع کننده به سوی خداست» (همان، ، ص 31).

«فعال بنای مبالغه است کسی را گویند که شأن و کار او همه آن باشد از این کار صناع و محترفه را بنابراین گویند» (رازی، 1356، ج1، ص195).

1ـ 4ـ 3 توبه و انابت:

انابت مرتبه ای از مراتب بازگشت به سوی خداست.

«انابت در لغت به معنی به خدای تعالی بازگشتن» (دهخدا، 1343، ص 255).

«و انابه به خدا، برگشتن به سوی خداست با توبه و اخلاص عمل»؛«نوب از باب افعال در قرآن مجید بکار رفته است گویی استعمال آن در قرآن مجید برای نشان دادن رجوع بعد از رجوع به خداوند است یعنی درهای توبه پیوسته باز می باشد»؛ «زنبور عسل را نوب گویند که بکندویش پی در پی باز می گردد» (قرشی،1378،ج5،ص118).

در لغت هم معنی با توبه است اما در تعابیر و اصطلاحات عرفانی معانی آن متفاوت است «انابت نزد صوفیان سالک عبارت از رجوع از غفلت به ذکر است نیز گویند توبه در افعال ظاهری است و انابه در امور باطن» (سجادی، 1378، ص137).

صاحب مصباح درباره انابت چنین آورده است:«انابت درجه ای از درجات توبت است فوق درجه اول»؛«وقتی بنده ای توبه ای درست داشته باشد به انابت رسیده است» ؛ «کسی که از هر آنچه او را از خداوند باز می دارد بسوی خدا بر گردد منیب است» ؛«کسی که به خدا برگردد، در حالی که خودش را نبیند و فانی در حق شود به مقام انابت بار یافته است» (کاشانی،1381، ص 371).

 1ـ 4ـ 3ـ 1 مراتب و حقیقت انابت

«انابه رجوع به خدا از همه چیز غیر از خدا و اقبال به او با سرّ و قول و فعل است تا اینکه شخص دائماً در فکر خدا و ذکر و اطاعتش باشد ؛بنابراین انابه غایت درجات توبه و برترین مراتب آن است زیرا توبه بازگشت از گناه است ولی انابه افزون به آن بازگشت از مباهات نیز هست و آن از مقامات والاست» ؛ «انابه دو گونه است انابه برای ربوبیت خدا که مومن و کافر در آن مشترک اند و انابه اولیای خدا برای الوهیت که انابه عبودیت و محبت است» (مرکز فرهنگ ومعارف قرآن،1386،ج4،ص424).

توبه تنها بازگشت از گناه نیست بلکه یکی از مراتب توبه باز گشتن از گناه است.

«حقیقت انابه رجوع از فطرت و روحانیت است به سوی خدا و سفر کردن و مهاجرت نمودن از بت نفس به سوی سرمنزل مقصود (امام خمینی، 1373، ص272).

«انابت سه است، یکی رجوع به حق از جهت اصلاح و دیگر رجوع به او از جهت وفا و دیگر رجوع به او در مقام حال» (سجادی، 1378، ص 1370).

انابه مرتبه ای خاص از توبه است.

«توبت سه رتبت است، اول توبت پس انابت پس اوبت»؛ «هر که امید ثواب را توبه کند او را منیب گویند» (میبدی،1371،ج1،ص 600)؛ «هر که توبه کند طمع ثواب صاحب انابت بود» (قشیری، 1361، ص140).

 1-4-3-2 آثار انابت

انابت مانندهرعبادت دیگری آثاری برآن مترتب است که قسمتی از آن به شرح ذیل است:

ورود به بهشت ثمره انابه است؛ «من خشی الرحمن بالغیب و جاء بقلب منیب» (ق، 33).