تحلیل در معماری عصر مفرغ قدیم شمال غرب ایران براساس حفاری های تپه زرنق هریس WORD93

فهرست مطالب

 مقدمه.....1

فصل اول:کلیات.....2

1-1- بیان مساله:.....3

1-2- اهداف تحقیق:....4

1-3- اهمیت تحقیق:.....4

1-4- سوالات تحقیق :.....4

1-5- فرضیه های تحقیق.....4

1-6- چهارچوب نظری:..................................................................................4

1-7- مدل تحقیق:...........................................................................................6

1-8-مواد و روش تحقیق:...............................................................................6

1-9- جامعه آماری:.......................................................................................6

1-10-روش گرد آوری:...................................................................................6

1-11-روش تجزیه تحلیل:.............................................................................7

1_12-متغییرها و واژه های کلیدی:.................................................................7

فصل دوم: اوضاع جغرافیایی ،طبیعی وسیاسی شمال غرب ایران.....................8

2-1-موقعیت طبیعی وجغرافیایی شمال غرب ایران ......................................9

2-2- ناهمواری های شمال غرب ایران.........................................................10

2-3-آب و هوا و بارندگی در شمال غرب ایران:.........................................12

2-4باد های آذربایجان.................................................................................14

2-5-حوزه های آبریز و رودخانه های شمال غرب ایران :........................16

2-5-1-رودهای آذربایجان شرقی:.....................................................................................................16

2-5-2-رودهای آذربایجان غربی : ................................................................................................18

2-6-موقعیت جغرافیایی ،طبیعی،اجتماعی و سیاسی هریس:............................................................20

2-7-اوضاع طبیعی:...........................................................................................................................21

2-8-رودخانه زرنق:..........................................................................................................................21

2-9-لهجه و زبان:............................................................................................................................22

2-10-دین و مذهب.......................................................................................................................22

2-11-شهر زرنق............................................................................................................................23

2-12-اقلیم شهر زرنق: ..............................................................................................................24

2-13-برسی وضع توپوگرافی و شیب های اصلی شهر زرنق........................................................24

2-14-تصویر کلی از وضعیت اقتصادی منطقه : .......................................................................24

2-15-وزش باد در زرنق ............................................................................................................26

2-16-برسی وضعیت تاریخی شمال غرب ایران..........................................................................28

2-17-جغرافیای تاریخی شمال غرب ایران..................................................................................30

2-18-سابقه تقسیمات کشوری در شمال غرب ..........................................................................30

فهرست تصاویر فصل دوم.............................................................................................................38

فصل سوم: نگاهی به باستانشناسی شمال­غرب ایران از آغاز تاپایان عصر مفرغ قدیم...................41

3-1-پیشینه باستان شناسی شمال غرب ایران از آغاز تا عصر برنز قدیم......................................42

3-2- نگاهی کوتاه به فرهنگ کورا ارس...........................................................................................42

3-2-1-منشاء فرهنگ کورا ارس.........................................................................................................47

3-2-2-دلایل مهاجرت.......................................................................................................................52

3-3-تقسیم بندی فرهنگ کورا ارس...................................................................................................55

3-4-مرحله II فرهنگ کورا ارس 2600/2700الی 3300 ق.م............................................................55

3-5-مرحلهIII فرهنگ کورا ارس از2000الی2200/2700ق.م ..........................................................56

3-6-سنت سفالگری فرهنگ کورا ارس.............................................................................................57

3-6-سنت سفالگری فرهنگ کورا ارس.............................................................................................58

3-8-معماری عصر مفرغ قدیم .........................................................................................................58

3-7-سفال ها ی نوع شکل گیری کورا ارس....................................................................................58

3-9-عصر مفرغقدیم فاز II:اواخر هزاره سوم تا میانه هزاره دوم ق.م............................................60

3-10-هنر های تجسمی فرهنگ کورا ارس....................................................................................61

3-11-فلزکاری................................................................................................................................61

محوطه های مربوط به فرهنگ کورا ارس در جمهوری آذربایجان عبارتند از:.................................54

3-19-محوطه های مربوط به فرهنگ کورا ارس(یانیق) در ایران عبارتند از:..................................67

3-67- محوطه های مربوط به فرهنگ کورا ارس در آناتولی.........................................................90

محوطه های مربوط به فرهنگ کورا ارس در ارمنستان...................................................................23

3-82-عصر مفرغ قدیم در گرجستان( کواتسخلبی).....................................................................110

تصاویر فصل سوم:.......................................................................................................................120

فصل چهار :گزارش حفاری تپه زرنق هریس..............................................................................136

4-1-موقعیت طبیعی وجغرافیایی شهرستان هریس و شهر زرنق................................................137

4-2-تپهباستانیزرنق(دوزده باغیر).............................................................................................139

4-3-اهداف و روش کاوش.........................................................................................................140

4-4-سوالات:..............................................................................................................................140

4-5-فرضیات:............................................................................................................................140

4-6-ب - روش کاوش.............................................................................................................141

4-7-روش کار.........................................................................................................................141

فصل پنج:تحلیل معماری تپه زرنق............................................................................................147

5-1- فاز Iدر شمال تپه زرنق در کارگاه E ............................................................................148

5-2-فاز II در شمال تپه زرنق در کارگاه E............................................................................149

5_3_فازIII در شمال تپه زرنق در کارگاه E..........................................................................153

5-4-فازIV در شمال تپه زرنق در کارگاه E..........................................................................153

جدول معماری کارگاه E.........................................................................................................157

5-5-کارگاه F.........................................................................................................................158

5-6-فازIکارگاه F.................................................................................................................158

5-7-فازIIکارگاه F...............................................................................................................158

جدول معماری کارگاه F......................................................................................................160

5-8-ترانشه4B..................................................................................................................161

5-9-کارگاه 5 B.................................................................................................................162

5-10-ترانشه 6 B..........................................................................................................163

5-11-ترانشه:V ...............................................................................................................165

جدول معماری کارگاه V.................................................................................................170

5-12-تکنیک ساخت مصالح معماری عصر مفرغ در تپه زرنق.......................................171

تصاویر فصل پنچ..............................................................................................174

نتیجه گیری......................................................................................................194

منابع................................................................................................................19

چکیده:

معماری و مصالح مربوط به آن یکی از داده های مهم باستان شناسی است.یکی از شاخصه های مهم معماری در عصرمفرغ قدیم ،معماری با پلان مدور می باشد که در خلال عصر مفرغ قدیم در شمال غرب ایران،قفقاز و لوانت و بیشتر محوطه های مربوط به کورا ارس شناخته شده است.

در این پایان نامه سعی شده است معماری مدور کورا_ارس درعصر مفرغ قدیم بطور کامل بررسی و نحوه ی انتقال این شیوه ی معماری از دوره مس و سنگ جدید به دوره مفرغ و چگونگی گسترش این گونه معماری در دوره مفرغ قدیم در تمامی محوطه های کورا_ارس مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد بطوریکه ویژگی معماری با پلان مدور عصر مفرغ قدیم در همه محوطه های حفاری شده در شمال غرب ایران ،قفقاز و لوانت را شامل می شود و لذا مناطق مذکور توضیح داده شده است.

اما آنچه در معماری با پلان مدور فرهنگ کورا-ارس اهمیت دارد فرضیات و نظرات باستان شناسان در زمینه های مهاجرت و نوع کاربری این ساختارها می باشد که در فصل پنج پایان نامه با تکیه بر مطالعات و کاوش های باستان شناسی تپه زرنق و مقایسه آن با سایر محوطه های کورا-ارسی در داخل و خارج ایران مورد برسی قرار گرفته است.

کلید واژه:عصر مفرغ قدیم،کورا_ارس،معماری با پلان مدور،شمال غرب ایران،قفقاز،تپه زرنق

 مقدمه:

دوره مفرغ قدیم در مناطق مختلف ایران با توجه به فرهنگ­های ناهمگونی که در این دوره وجود داشته است، شناخته می­شود. این فرهنگ­ها از لحاظ زمانی لزوماً با یکدیگر همخوانی ندارند و علاوه بر این مواد فرهنگی آن­ها نیز ناهمگون می­باشد. در این میان دوره مفرغ قدیم شمال­غرب ایران با توجه به سفال سیاه براق و معماری مدور بسیار شاخص می­باشد. ظهور غریب این داده­ها با توجه به اینکه در دوره مس و سنگ این منطقه شناخته نشده است و همچنین با توجه به اینکه ویژگی معماری شاخص این دوره در دوره دوم (خانه­های مدور) و سفال با دسته نخجوانی گونه­های اولیه آن­ها در منطقه قفقاز و شرق آناتولی شناخته شده است بنابراین در بررسی دوره مفرغ قدیم شمال­غرب ایران باید آن را در یک چارچوب فرهنگی وسیع­تری (کورا-ارس)مورد بررسی قرار داد.

واحد شمال­غربی شامل مجموعه ناهمواری­هایی است که در محدوده سیاسی آذربایجان، کردستان و زنجان تا مدار 35 درجه شمالی گسترده شده­اند.این ناهمواریها از سوی شمال، به وسیله فرورفتگی دره ارس از کوه­های قفقاز و ارمنستان جدا شده­اند. مرز غربی را هم مرز سیاسی کشور با ترکیه تعیین می­کند که در بیشتر مسیر، منطبق بر خط­الرأس کوه­های آذربایجان­غربی است. در مشرق، ناهمواری­های شمال­غرب توسط کوه­های طالش محدود شده­اند. اما در جهت جنوبی، مرز مشخصی برای جداکردن آن از زمین­های مجاور نمی­توان یافت.

 فصل اول:کلیات

 1-1- بیان مساله:

جوامع در دوره مس_سنگ(مس سنگی) جدید در منطقه شمالغرب ایران همزمان با حسنلویVIII مانند محوطه گوی تپه، دستخوش تغییراتی بنیادین درعناصر فرهنگی خود کردند. بعضی از این جوامع پس از یک وقفه کوتاه مدت مجدد مورد سکونت قرار گرفت و برخی برای همیشه ترک گردید.

عصر مفرغ قدیم شمالغرب ایران را با توجه به فرهنگ های ناهمگون رایج در آن به سه دوره کوتاه تر قدیم،میانه،جدید تقسیم می شود.تنها محوطه ای که در شمالغرب ایران در بردارنده فاز یک کورا_ارس(یانیق) هستند گوی تپه لایهKI میباشد. از بارزترین مشخصات مادی این فرهنگ در مناطقی که یاد شد ودر حدود 1500 سال حضورپیوسته داشته اند ،می توان به خانه هایی ساخته شده از خشت و جگن و با پلان مدور،چهارگوش،اجاق هایی بشکل حیوان و انسان اشاره کرد، چارلز برنی برای این فرهنگ سه دوره تکاملی پیشنهاد کرده است: این سه دوره عبارت است از فرهنگ کورا-ارسI ،IIو III. در دوره یانیقIIپلان خانه­ها مدور است و بر روی ظروف سفالی تزئینات کنده دیده می­شود که برنی به استناد نقشه دایره‌ای خانه­ها این مردمان را کوچ­رو می­داند؛ در دوره کورا-ارس III پلان خانه­ها به صورت چهارگوش درآمده و تزئینات کنده بر روی ظروف سفالی از بین می­رود.(رضالو 1386،3) تنها محوطه­ای که درشمال­غرب ایران دربرگیرنده قدیمی­ترین دوران یعنی یانیقI می­باشد گوی­تپه لایه kI می‌باشد.(Burney, C.A., Lang 1972 )

سفال های دست ساز سیقلی در رنگ های سیاه وخاکستری،قرمز و قهوه ای دیده می شوند.ابزارهای استخوانی و فلزی با ترکیب ارسنیک،مجسمه گلی حیوانات شاخدار کوچک و ابزارهای سنگی ساخته شده از سنگ چخماق ابسیدین اشاره کرد

1-2- اهداف تحقیق:

هدف از تحقیق بازنگری در مطالعات انجام شده در منطقه شمالغرب در قالب برسی و کاوش های باستان شناسی وگردآوری اطلاعات ناشی از کاوش های تپه زرنق است که می تواند به تببن عامل تغییرات در ساختار معماری،مسیر حرکت جوامع عصر مفرغ قدیم وارتباطات های منطقه ای و فرا منطقه باشد.پی بردن به وضیعت تبادلات و ارتباطات فرهنگی مابین اقوام موجود در شمال غرب ایران با مطالعه و کاوش تپه زرنق.

1-3- اهمیت تحقیق:

این موضوع بعد از گوی تپه،برای اولین بار در شمالغرب ایران صورت میگیرد و انجام آن گامی مهم در شناخت نوع معماری است که این کار میتواند راهگشای تحقیقات بعدی باشد.

1-4- سوالات تحقیق :

1_سیر تحول معماری مفرغ قدیم و دامنه گسترش آن در منطقه و فرا منطقه چگونه بوده است؟

2_ مصالح ساختمانی بکار گرفته شده در معماری مفرغ قدیم را چگونه می توان تحلیل نمود؟

1-5- فرضیه های تحقیق:

با توجه به دوره گذر از دوره مس وسنگ به مفرغ قدیم نقشه معماری از راست گوشه به مدور تبدیل می شود.

1-6- چهارچوب نظری:

فرهنگ عصر مفرغ شمال غرب ایران بخشی از یک فرهنگ گسترده تر بود که بخشهای وسیعی چون آسیای صغیر،منطقه لوانت(فلسطین،سوریه،اردن)جنوب روسیه و منطقه جنوب قفقاز را شامل می شود این فرهنگ با نامهای مختلف از جمله ماوراء قفقاز قدیم،یانیق و کورا_ارس شناخته شده است.این نامگذاری بخاطر این بود که محوطه های استقراری بیشمار این فرهنگ برای نخستین بار در میان دو رود کورا و ارس شناسایی شده است.فرهنگ موسوم به یانیق که در حقیقت بازگو کننده بقایای گونه از سفالهای به رنگ خاکستری و سیاه است،برای نخستین بار توسط کوفتین،کاوشگر روسی منطقه قفقاز،در طی دهه 40میلادی مطرح گردید و وی این فرهنگ را تحت عنوان کورا ارس نامگذاری کرد. این گونه سفالی در اوایل هزاره سوم پیش از میلاد در منطقه فرهنگی ماوراءقفقاز_کوهپایه های جمهوری آذربایجان،گرجستان و ارمنستان و نیز شرق آناتولی حضور داشته و تا کنون آثاری از آن در اثر کاوشهای باستان شناختی شناسایی شده است.

همان طور که از نام آن پیداست ،تصور بر این است که خاستگاه این فرهنگ،منطقه ای میان رودخانه های کورا در شمال و ارس درجنوب باشد.اما باید در نظر داشت که طی کاوش های باستان شناختی انجام یافته آثار و نشانه های این فرهنگ در دشت قزوین در لایه های مربوط به هزاره چهارمقبل از میلاد نیز وجود دارد.تعدادی از باستان شناسان شرق نیز بخاطر قدیمی ترین استقراگاه های این فرهنگ در گرجستان منشاء فرهنگ را در گرجستان جستجو می کنند. به هر حال این فرهنگ در اواخر هزاره چهارم و اوایل هزاره سومقبل از میلاد به داخل فلات ایران تا کرمانشاه و قزوین وتا دشت آموق در جنوب سوریه،لوانت،لبنان تا کوههای داغستان و چچن و اینگوش می رسد.براساس اعتقاد چالز برنی،مردمان فرهنگ کورا ارس دامداران نیمه کوچرو بودند.به اعتقاد وی این مردمان کوهپایه نشین بودند.هر چند که بر پایه پژوهشهای انجام یافته جغرافیای زیستی این مردمان دارای تنوع ویژه است.

چگونگی گسترش حیرت آور فرهنگ کورا ارس در این پهنه جغرافیایی وسیع هنوز بطور دقیق مشخص نشده است، از بارزترین مشخصه های مادی این فرهنگ که در برخی مناطق یاد شد در حدود1500 سال حضوری مداوم داشته اند می توان به خانه هایی با پلان مدور،چهارگوش که با استفاده از خشت و جگن ساخته شده و اندود شده بودند اشاره کرد همچنین اجاق هایی که به شکل انسان و حیوان ساخته شده،سفالهایی دست ساز صیقلی در رنگهای سیاه،خاکستری،قهوه ای و قرمز دیده می شوند.ابزار استخوانی ظریف،ابزار فلزی ساخته شده از مفرغ با ترکیب آرسنیک،مجسمه های گلی حیوانات شاخدار و ابزارهای سنگی ساخته شده از ابسیدین اشاره کرداقتصاد معیشتی فرهنگ کورا ارس عمدتا متکی بر کشاورزی و دامداری بوده است و در این دوران علاوه بر نواحی پست،نواحی کوهستانی نیز مسکونی شده و در کشاورزی این دوران پیشرفت فراوانی در شیوه ی آبیاری و شخم زنی حاصل شد.در نیمه اول هزاره سوم قبل از میلاد محوطه های استقراری فرهنگ یانیق به ناگهان متروک می شود شاید بتوان پایان عصر مفرغ قدیم را در حدود2100قبل از میلاد عنوان کرد (فاضلی نشلی وآجرلو1383)

طی کاوش های اخیر در تپه زرنق وکشفیات انجام شده در قسمت معماری،منجمله معماری مدور تپه زرنق راهگشای و روزنه های جدیدی در شناخت بهتر معماری فرهنگ یانیق را هموار کرده است.

1-7- مدل تحقیق:_

1-8-مواد و روش تحقیق:

این تحقیق دارای دو بعد میدانی و کتابخانه ای خواهد بود در بعد میدانی اطلاعات مربوط به کاوش های باستان شناختی تپه زرنق برسی و مطالعه گردیده است.

1-9- جامعه آماری:

برای تحقق این پایان نامه اطلاعات 20 ترانشه در ابعاد 5در5متر که در تپه زرنق ایجاد شده است مورد استفاده قرار گرفته است.

برآورد حجم نمونه و روش نمونه گیری(در صورت نمونه گیری)

1-10-روش گرد آوری:

در این تحقیق از دو روش کتابخانه ای و میدانی استفاده شده در این مطالعه و تحقیق معماری بدست آمده از کاوش تپه زرنق مورد کندوکش قرار گرفته است

1-11-روش تجزیه تحلیل:

از جز به کل خواهد بود و با توجه به اینکه موضوع معماری است با آغاز از مصالح معماری تا پایان یافتن اثر ومطالعه کلیات آن پرداخت خواهد شد

تحلیل در معماری عصر مفرغ قدیم شمال غرب ایران براساس حفاری های تپه زرنق هریس WORD93

فهرست مطالب

 مقدمه.....1

فصل اول:کلیات.....2

1-1- بیان مساله:.....3

1-2- اهداف تحقیق:....4

1-3- اهمیت تحقیق:.....4

1-4- سوالات تحقیق :.....4

1-5- فرضیه های تحقیق.....4

1-6- چهارچوب نظری:..................................................................................4

1-7- مدل تحقیق:...........................................................................................6

1-8-مواد و روش تحقیق:...............................................................................6

1-9- جامعه آماری:.......................................................................................6

1-10-روش گرد آوری:...................................................................................6

1-11-روش تجزیه تحلیل:.............................................................................7

1_12-متغییرها و واژه های کلیدی:.................................................................7

فصل دوم: اوضاع جغرافیایی ،طبیعی وسیاسی شمال غرب ایران.....................8

2-1-موقعیت طبیعی وجغرافیایی شمال غرب ایران ......................................9

2-2- ناهمواری های شمال غرب ایران.........................................................10

2-3-آب و هوا و بارندگی در شمال غرب ایران:.........................................12

2-4باد های آذربایجان.................................................................................14

2-5-حوزه های آبریز و رودخانه های شمال غرب ایران :........................16

2-5-1-رودهای آذربایجان شرقی:.....................................................................................................16

2-5-2-رودهای آذربایجان غربی : ................................................................................................18

2-6-موقعیت جغرافیایی ،طبیعی،اجتماعی و سیاسی هریس:............................................................20

2-7-اوضاع طبیعی:...........................................................................................................................21

2-8-رودخانه زرنق:..........................................................................................................................21

2-9-لهجه و زبان:............................................................................................................................22

2-10-دین و مذهب.......................................................................................................................22

2-11-شهر زرنق............................................................................................................................23

2-12-اقلیم شهر زرنق: ..............................................................................................................24

2-13-برسی وضع توپوگرافی و شیب های اصلی شهر زرنق........................................................24

2-14-تصویر کلی از وضعیت اقتصادی منطقه : .......................................................................24

2-15-وزش باد در زرنق ............................................................................................................26

2-16-برسی وضعیت تاریخی شمال غرب ایران..........................................................................28

2-17-جغرافیای تاریخی شمال غرب ایران..................................................................................30

2-18-سابقه تقسیمات کشوری در شمال غرب ..........................................................................30

فهرست تصاویر فصل دوم.............................................................................................................38

فصل سوم: نگاهی به باستانشناسی شمال­غرب ایران از آغاز تاپایان عصر مفرغ قدیم...................41

3-1-پیشینه باستان شناسی شمال غرب ایران از آغاز تا عصر برنز قدیم......................................42

3-2- نگاهی کوتاه به فرهنگ کورا ارس...........................................................................................42

3-2-1-منشاء فرهنگ کورا ارس.........................................................................................................47

3-2-2-دلایل مهاجرت.......................................................................................................................52

3-3-تقسیم بندی فرهنگ کورا ارس...................................................................................................55

3-4-مرحله II فرهنگ کورا ارس 2600/2700الی 3300 ق.م............................................................55

3-5-مرحلهIII فرهنگ کورا ارس از2000الی2200/2700ق.م ..........................................................56

3-6-سنت سفالگری فرهنگ کورا ارس.............................................................................................57

3-6-سنت سفالگری فرهنگ کورا ارس.............................................................................................58

3-8-معماری عصر مفرغ قدیم .........................................................................................................58

3-7-سفال ها ی نوع شکل گیری کورا ارس....................................................................................58

3-9-عصر مفرغقدیم فاز II:اواخر هزاره سوم تا میانه هزاره دوم ق.م............................................60

3-10-هنر های تجسمی فرهنگ کورا ارس....................................................................................61

3-11-فلزکاری................................................................................................................................61

محوطه های مربوط به فرهنگ کورا ارس در جمهوری آذربایجان عبارتند از:.................................54

3-19-محوطه های مربوط به فرهنگ کورا ارس(یانیق) در ایران عبارتند از:..................................67

3-67- محوطه های مربوط به فرهنگ کورا ارس در آناتولی.........................................................90

محوطه های مربوط به فرهنگ کورا ارس در ارمنستان...................................................................23

3-82-عصر مفرغ قدیم در گرجستان( کواتسخلبی).....................................................................110

تصاویر فصل سوم:.......................................................................................................................120

فصل چهار :گزارش حفاری تپه زرنق هریس..............................................................................136

4-1-موقعیت طبیعی وجغرافیایی شهرستان هریس و شهر زرنق................................................137

4-2-تپهباستانیزرنق(دوزده باغیر).............................................................................................139

4-3-اهداف و روش کاوش.........................................................................................................140

4-4-سوالات:..............................................................................................................................140

4-5-فرضیات:............................................................................................................................140

4-6-ب - روش کاوش.............................................................................................................141

4-7-روش کار.........................................................................................................................141

فصل پنج:تحلیل معماری تپه زرنق............................................................................................147

5-1- فاز Iدر شمال تپه زرنق در کارگاه E ............................................................................148

5-2-فاز II در شمال تپه زرنق در کارگاه E............................................................................149

5_3_فازIII در شمال تپه زرنق در کارگاه E..........................................................................153

5-4-فازIV در شمال تپه زرنق در کارگاه E..........................................................................153

جدول معماری کارگاه E.........................................................................................................157

5-5-کارگاه F.........................................................................................................................158

5-6-فازIکارگاه F.................................................................................................................158

5-7-فازIIکارگاه F...............................................................................................................158

جدول معماری کارگاه F......................................................................................................160

5-8-ترانشه4B..................................................................................................................161

5-9-کارگاه 5 B.................................................................................................................162

5-10-ترانشه 6 B..........................................................................................................163

5-11-ترانشه:V ...............................................................................................................165

جدول معماری کارگاه V.................................................................................................170

5-12-تکنیک ساخت مصالح معماری عصر مفرغ در تپه زرنق.......................................171

تصاویر فصل پنچ..............................................................................................174

نتیجه گیری......................................................................................................194

منابع................................................................................................................19

چکیده:

معماری و مصالح مربوط به آن یکی از داده های مهم باستان شناسی است.یکی از شاخصه های مهم معماری در عصرمفرغ قدیم ،معماری با پلان مدور می باشد که در خلال عصر مفرغ قدیم در شمال غرب ایران،قفقاز و لوانت و بیشتر محوطه های مربوط به کورا ارس شناخته شده است.

در این پایان نامه سعی شده است معماری مدور کورا_ارس درعصر مفرغ قدیم بطور کامل بررسی و نحوه ی انتقال این شیوه ی معماری از دوره مس و سنگ جدید به دوره مفرغ و چگونگی گسترش این گونه معماری در دوره مفرغ قدیم در تمامی محوطه های کورا_ارس مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد بطوریکه ویژگی معماری با پلان مدور عصر مفرغ قدیم در همه محوطه های حفاری شده در شمال غرب ایران ،قفقاز و لوانت را شامل می شود و لذا مناطق مذکور توضیح داده شده است.

اما آنچه در معماری با پلان مدور فرهنگ کورا-ارس اهمیت دارد فرضیات و نظرات باستان شناسان در زمینه های مهاجرت و نوع کاربری این ساختارها می باشد که در فصل پنج پایان نامه با تکیه بر مطالعات و کاوش های باستان شناسی تپه زرنق و مقایسه آن با سایر محوطه های کورا-ارسی در داخل و خارج ایران مورد برسی قرار گرفته است.

کلید واژه:عصر مفرغ قدیم،کورا_ارس،معماری با پلان مدور،شمال غرب ایران،قفقاز،تپه زرنق

 مقدمه:

دوره مفرغ قدیم در مناطق مختلف ایران با توجه به فرهنگ­های ناهمگونی که در این دوره وجود داشته است، شناخته می­شود. این فرهنگ­ها از لحاظ زمانی لزوماً با یکدیگر همخوانی ندارند و علاوه بر این مواد فرهنگی آن­ها نیز ناهمگون می­باشد. در این میان دوره مفرغ قدیم شمال­غرب ایران با توجه به سفال سیاه براق و معماری مدور بسیار شاخص می­باشد. ظهور غریب این داده­ها با توجه به اینکه در دوره مس و سنگ این منطقه شناخته نشده است و همچنین با توجه به اینکه ویژگی معماری شاخص این دوره در دوره دوم (خانه­های مدور) و سفال با دسته نخجوانی گونه­های اولیه آن­ها در منطقه قفقاز و شرق آناتولی شناخته شده است بنابراین در بررسی دوره مفرغ قدیم شمال­غرب ایران باید آن را در یک چارچوب فرهنگی وسیع­تری (کورا-ارس)مورد بررسی قرار داد.

واحد شمال­غربی شامل مجموعه ناهمواری­هایی است که در محدوده سیاسی آذربایجان، کردستان و زنجان تا مدار 35 درجه شمالی گسترده شده­اند.این ناهمواریها از سوی شمال، به وسیله فرورفتگی دره ارس از کوه­های قفقاز و ارمنستان جدا شده­اند. مرز غربی را هم مرز سیاسی کشور با ترکیه تعیین می­کند که در بیشتر مسیر، منطبق بر خط­الرأس کوه­های آذربایجان­غربی است. در مشرق، ناهمواری­های شمال­غرب توسط کوه­های طالش محدود شده­اند. اما در جهت جنوبی، مرز مشخصی برای جداکردن آن از زمین­های مجاور نمی­توان یافت.

 فصل اول:کلیات

 1-1- بیان مساله:

جوامع در دوره مس_سنگ(مس سنگی) جدید در منطقه شمالغرب ایران همزمان با حسنلویVIII مانند محوطه گوی تپه، دستخوش تغییراتی بنیادین درعناصر فرهنگی خود کردند. بعضی از این جوامع پس از یک وقفه کوتاه مدت مجدد مورد سکونت قرار گرفت و برخی برای همیشه ترک گردید.

عصر مفرغ قدیم شمالغرب ایران را با توجه به فرهنگ های ناهمگون رایج در آن به سه دوره کوتاه تر قدیم،میانه،جدید تقسیم می شود.تنها محوطه ای که در شمالغرب ایران در بردارنده فاز یک کورا_ارس(یانیق) هستند گوی تپه لایهKI میباشد. از بارزترین مشخصات مادی این فرهنگ در مناطقی که یاد شد ودر حدود 1500 سال حضورپیوسته داشته اند ،می توان به خانه هایی ساخته شده از خشت و جگن و با پلان مدور،چهارگوش،اجاق هایی بشکل حیوان و انسان اشاره کرد، چارلز برنی برای این فرهنگ سه دوره تکاملی پیشنهاد کرده است: این سه دوره عبارت است از فرهنگ کورا-ارسI ،IIو III. در دوره یانیقIIپلان خانه­ها مدور است و بر روی ظروف سفالی تزئینات کنده دیده می­شود که برنی به استناد نقشه دایره‌ای خانه­ها این مردمان را کوچ­رو می­داند؛ در دوره کورا-ارس III پلان خانه­ها به صورت چهارگوش درآمده و تزئینات کنده بر روی ظروف سفالی از بین می­رود.(رضالو 1386،3) تنها محوطه­ای که درشمال­غرب ایران دربرگیرنده قدیمی­ترین دوران یعنی یانیقI می­باشد گوی­تپه لایه kI می‌باشد.(Burney, C.A., Lang 1972 )

سفال های دست ساز سیقلی در رنگ های سیاه وخاکستری،قرمز و قهوه ای دیده می شوند.ابزارهای استخوانی و فلزی با ترکیب ارسنیک،مجسمه گلی حیوانات شاخدار کوچک و ابزارهای سنگی ساخته شده از سنگ چخماق ابسیدین اشاره کرد

1-2- اهداف تحقیق:

هدف از تحقیق بازنگری در مطالعات انجام شده در منطقه شمالغرب در قالب برسی و کاوش های باستان شناسی وگردآوری اطلاعات ناشی از کاوش های تپه زرنق است که می تواند به تببن عامل تغییرات در ساختار معماری،مسیر حرکت جوامع عصر مفرغ قدیم وارتباطات های منطقه ای و فرا منطقه باشد.پی بردن به وضیعت تبادلات و ارتباطات فرهنگی مابین اقوام موجود در شمال غرب ایران با مطالعه و کاوش تپه زرنق.

1-3- اهمیت تحقیق:

این موضوع بعد از گوی تپه،برای اولین بار در شمالغرب ایران صورت میگیرد و انجام آن گامی مهم در شناخت نوع معماری است که این کار میتواند راهگشای تحقیقات بعدی باشد.

1-4- سوالات تحقیق :

1_سیر تحول معماری مفرغ قدیم و دامنه گسترش آن در منطقه و فرا منطقه چگونه بوده است؟

2_ مصالح ساختمانی بکار گرفته شده در معماری مفرغ قدیم را چگونه می توان تحلیل نمود؟

1-5- فرضیه های تحقیق:

با توجه به دوره گذر از دوره مس وسنگ به مفرغ قدیم نقشه معماری از راست گوشه به مدور تبدیل می شود.

1-6- چهارچوب نظری:

فرهنگ عصر مفرغ شمال غرب ایران بخشی از یک فرهنگ گسترده تر بود که بخشهای وسیعی چون آسیای صغیر،منطقه لوانت(فلسطین،سوریه،اردن)جنوب روسیه و منطقه جنوب قفقاز را شامل می شود این فرهنگ با نامهای مختلف از جمله ماوراء قفقاز قدیم،یانیق و کورا_ارس شناخته شده است.این نامگذاری بخاطر این بود که محوطه های استقراری بیشمار این فرهنگ برای نخستین بار در میان دو رود کورا و ارس شناسایی شده است.فرهنگ موسوم به یانیق که در حقیقت بازگو کننده بقایای گونه از سفالهای به رنگ خاکستری و سیاه است،برای نخستین بار توسط کوفتین،کاوشگر روسی منطقه قفقاز،در طی دهه 40میلادی مطرح گردید و وی این فرهنگ را تحت عنوان کورا ارس نامگذاری کرد. این گونه سفالی در اوایل هزاره سوم پیش از میلاد در منطقه فرهنگی ماوراءقفقاز_کوهپایه های جمهوری آذربایجان،گرجستان و ارمنستان و نیز شرق آناتولی حضور داشته و تا کنون آثاری از آن در اثر کاوشهای باستان شناختی شناسایی شده است.

همان طور که از نام آن پیداست ،تصور بر این است که خاستگاه این فرهنگ،منطقه ای میان رودخانه های کورا در شمال و ارس درجنوب باشد.اما باید در نظر داشت که طی کاوش های باستان شناختی انجام یافته آثار و نشانه های این فرهنگ در دشت قزوین در لایه های مربوط به هزاره چهارمقبل از میلاد نیز وجود دارد.تعدادی از باستان شناسان شرق نیز بخاطر قدیمی ترین استقراگاه های این فرهنگ در گرجستان منشاء فرهنگ را در گرجستان جستجو می کنند. به هر حال این فرهنگ در اواخر هزاره چهارم و اوایل هزاره سومقبل از میلاد به داخل فلات ایران تا کرمانشاه و قزوین وتا دشت آموق در جنوب سوریه،لوانت،لبنان تا کوههای داغستان و چچن و اینگوش می رسد.براساس اعتقاد چالز برنی،مردمان فرهنگ کورا ارس دامداران نیمه کوچرو بودند.به اعتقاد وی این مردمان کوهپایه نشین بودند.هر چند که بر پایه پژوهشهای انجام یافته جغرافیای زیستی این مردمان دارای تنوع ویژه است.

چگونگی گسترش حیرت آور فرهنگ کورا ارس در این پهنه جغرافیایی وسیع هنوز بطور دقیق مشخص نشده است، از بارزترین مشخصه های مادی این فرهنگ که در برخی مناطق یاد شد در حدود1500 سال حضوری مداوم داشته اند می توان به خانه هایی با پلان مدور،چهارگوش که با استفاده از خشت و جگن ساخته شده و اندود شده بودند اشاره کرد همچنین اجاق هایی که به شکل انسان و حیوان ساخته شده،سفالهایی دست ساز صیقلی در رنگهای سیاه،خاکستری،قهوه ای و قرمز دیده می شوند.ابزار استخوانی ظریف،ابزار فلزی ساخته شده از مفرغ با ترکیب آرسنیک،مجسمه های گلی حیوانات شاخدار و ابزارهای سنگی ساخته شده از ابسیدین اشاره کرداقتصاد معیشتی فرهنگ کورا ارس عمدتا متکی بر کشاورزی و دامداری بوده است و در این دوران علاوه بر نواحی پست،نواحی کوهستانی نیز مسکونی شده و در کشاورزی این دوران پیشرفت فراوانی در شیوه ی آبیاری و شخم زنی حاصل شد.در نیمه اول هزاره سوم قبل از میلاد محوطه های استقراری فرهنگ یانیق به ناگهان متروک می شود شاید بتوان پایان عصر مفرغ قدیم را در حدود2100قبل از میلاد عنوان کرد (فاضلی نشلی وآجرلو1383)

طی کاوش های اخیر در تپه زرنق وکشفیات انجام شده در قسمت معماری،منجمله معماری مدور تپه زرنق راهگشای و روزنه های جدیدی در شناخت بهتر معماری فرهنگ یانیق را هموار کرده است.

1-7- مدل تحقیق:_

1-8-مواد و روش تحقیق:

این تحقیق دارای دو بعد میدانی و کتابخانه ای خواهد بود در بعد میدانی اطلاعات مربوط به کاوش های باستان شناختی تپه زرنق برسی و مطالعه گردیده است.

1-9- جامعه آماری:

برای تحقق این پایان نامه اطلاعات 20 ترانشه در ابعاد 5در5متر که در تپه زرنق ایجاد شده است مورد استفاده قرار گرفته است.

برآورد حجم نمونه و روش نمونه گیری(در صورت نمونه گیری)

1-10-روش گرد آوری:

در این تحقیق از دو روش کتابخانه ای و میدانی استفاده شده در این مطالعه و تحقیق معماری بدست آمده از کاوش تپه زرنق مورد کندوکش قرار گرفته است

1-11-روش تجزیه تحلیل:

از جز به کل خواهد بود و با توجه به اینکه موضوع معماری است با آغاز از مصالح معماری تا پایان یافتن اثر ومطالعه کلیات آن پرداخت خواهد شد