تصویرهای ادبی با عناصر مذهبی در عهد صفوی(عرفی شیرازی، طالب آملی، کلیم کاشانی، محتشم کاشانی و صائب تبریزی)

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده1

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1 بیان مسأله3

1-2 فرضیه‌های تحقیق4

1-3 اهداف تحقیق4

1-4 روش تحقیق و جامعه آماری4

1-5 محدودیت‌های پژوهش4

فصل دوم: شعر فارسی در قبل و بعد از اسلام

2-1 تعریف شعر6

2-2 ارکان شعر7

2-3 واژه شعر7

2-4 شعر فارسی قبل از ظهور اسلام7

2-5 شعر فارسی بعد از ظهور اسلام8

2-6 انواع سبک های شعری بعد از ظهور اسلام9

2-6-1 سبک خراسانی9

2-6-2 سبک حد واسط یا دوره سلجوقی9

2-6-3 سبک عراقی10

2-6-4 سبک حد واسط عراقی و هندی (مکتوب وقوع و واسوخت)12

2-6-4-1 مکتب وقوع12

2-6-4-2 مکتب واسوخت12

2-6-5 سبک هندی13

2-6-6 سبک شعر دوره‌ی بازگشت15

2-6-7 سبک شعر نو در دوران معاصر16

2-7 زمینه‌ها و بسترهای شکل گیری سبک هندی16

2-8 دلایل بی توجهی پادشاهان صفوی به شعر و فرار شاعران16

2-8-1 ترویج مذهب شیعه و تثبیت مبانی ایدئولوژیک16

2-8-2 نخست بعضی از شاهان صفوی17

2-8-3 توجه به زبان عربی17

2-8-4 توجه بیش از حد به علمای مذهبی و کم توجهی به شاعران18

2-9 وجه تسمیه سبک هندی18

2-10 جامعه در عهد صفویه19

2-11 فن و هنر در عهد صفوی20

2-12 وضع سیاسی ایران در دوره صفویه21

2-13 روابط ایران با دولت‌های خارجی22

2-14 سرگرمی‌ها و جشن‌های دوره صفویه23

2-15 وضع دین و مذهب دوره صفویه24

2-16 وضع عمومی شعر فارسی در دوره صفویه26

2-17 نواع شعر در عصر صفوی29

2-18 ویژگی‌های سبک هندی30

فصل سوم: معرفی شاعران برگزیده دوره صفویه

3-1 مقدمه37

3-2 طالب آملی37

3-2-1 زندگی نامه طالب آملی38

3-2-2 سبک شعری طالب آملی40

3-2-3 ویژگی‌های کلام طالب41

3-2-4 عادات و اخلاق طالب43

3-2-5 طرز تفکر طالب43

3-2-6 طالب و عرفان43

3-2-7 ممدوحان طالب44

3-2-8 آثار طالب45

3-3 کلیم کاشانی45

3-3-1 زندگی نامه کلیم کاشانی46

3-3-2 ویژگی‌های اخلاقی کلیم47

3-3-3 باورهای دینی کلیم48

3-3-4 آثار کلیم49

3-3-5 مقام شاعری و ویژگی‌های سخن کلیم49

3-3-6 ویژگی‌های کلام51

3-4 عرفی شیرازی53

3-4-1 آثار عرفی55

3-4-2 مقام شاعری و سبک بیان عرفی55

3-4-3 در باب اخلاق و منش56

3-4-4 ویژگی‌های غزل عرفی56

3-4-5 مدایح عرفی58

3-5 صائب تبریزی59

3-5-1 زاویه دید در شعر صائب64

3-5-2 اخلاقیات صائب64

3-5-3 سبک و شیوهی صائب65

3-5-4 تصویرگری در شعر65

3-5-5 باورهای دینی و مذهبی صائب66

3-5-6 آثار صائب67

3-5-7 غزلیات صائب67

3-5-8 شهرت صائب68

3-5-9 شخصیت بخشیدن به اشیاء68

3-6 محتشم کاشانی69

3-6-1 مقام شاعری محتشم70

3-6-2 ممدوحان محتشم71

فصل چهارم: تصاویر و عناصر مذهبی در شعر شاعران برگزیده عهد صفوی

(عرفی شیرازی، طالب آملی، محتشم کاشانی، صائب تبریزی و کلیم کاشانی)

4-1 مقدمه73

4-2 تصاویر و عناصر در اشعار مذهبی صائب75

4-3 تصاویر و عناصر در اشعار مذهبی محتشم کاشانی79

4-4 تصاویر و عناصر در اشعار مذهبی کلیم کاشانی92

4-5 تصاویر و عناصر در اشعار مذهبی طالب آملی97

4-6 تصاویر و عناصر در اشعار مذهبی عرفی شیرازی117

فصل پنجم: نتیجه گیری

5-1 نتیجه گیری127

منابع135

چکیده

در عهد صفویه و با توجه به اقبال پادشاهان صفوی به مذهب تشیع، ادبیات مذهبی مورد استقبال بیشتر قرار گرفت. از لحاظ سبک شعری، اگر چه شاعران به خاطر گرایش به تقلید در حالت رکود به سر می‌برند اما برخی شاعران مضامین جدیدی در شعر پدید آورده‌اند که در نوع خود بی نظیر است. این تحقیق با هدف بررسی تصویرهای ادبی با عناصر مذهبی در عهد صفوی و در شعر شاعران منتخب این دوره انجام شده است، این تحقیق به روش کتابخانه‌ای و توصیفی و با هدف بررسی عناصر و تصاویر مذهبی در اشعار شاعران برگزیده سبک هندی صورت گرفته است که فصل اول شامل کلیات، فصل دوم؛ بررسی شعر قبل و بعد از اسلام و اوضاع سیاسی، مذهبی و ادبی دوره صفوی می‌باشد در فصل سوم به معرفی شاعران برگزیده این عصر پرداخته شده است، در فصل چهارم تصاویر و عناصر مذهبی در اشعار شاعران برگزیده عهد صفوی پرداخته شده است. نتایج تحقیق نشان داد عناصر مذهبی رایج در این دوره شامل عبارات قرانی، اسامی شخصیت‌های دینی و مذهبی و پیامبران الهی، واژگان و اصطلاحات دینی رایج در دستورات اسلام و اولیاء، معجزات پیامبران الهی، احادیث نبوی، اماکن مقدس، بهشت، جهنم و ... می­باشد که در این بین مشاهده گردید اشعار و ابیات محتشم کاشانی در حوزه‌ی دین و مذهب بسیار بیشتر از سایر شاعران مورد مطالعه در این تحقیق بوده است.

کلید واژگان: عناصر مذهبی، سبک هندی، عرفی شیرازی، طالب آملی، کلیم کاشانی، محتشم کاشانی و صائب تبریزی.

 

فصل اول

کلیات تحقیق

1-1 بیان مسأله

همه پدیده‌های هستی پیوسته در حال تغییر، تحول و دگرگونی هستند و شعر نیز از این قاعده مستثنی نیست، نگاهی به تاریخچه شعر و ادب فارسی موید این تغییر شیوه سبک و طریق است و شاعران و نویسندگان ما در گذر زمان در آثار گران سنگ و ارزشمند خویش این واقعه را به خوبی نمایان ساخته‌اند. بررسی نوع سبک و آنچه آفریده‌اند حقیقت دگرگونی در آن‌ها را جلوه‌گر می­سازد.

«گاهی انقلاب‌ها و جریانات اجتماعی باعث تغییر سبک‌ها می‌شود؛ سبک هندی که از اوایل قرن یازدهم تا اواسط قرن دوازدهم به مدت صد و پنجاه سال در ایران و هند و آسیای صغیر معمول بود، در نتیجه همین انقلاب‌های اجتماعی به وجود آمد. «با روی کار آمدن حکومت صفوی و رسمی شدن مذهب شیعه، شاهان صفوی جز شعرهای مذهبی به دیگر انواع شعر درباری، عرفانی و عاشقانه بی‌توجهی کردند و این باعث شد که شعر دیگر در انحصار طبقه خاصی نباشد و اصناف گوناگون مردم به شعر روی آوردند». (انوشه، 1376: 795).

«به دلیل گستردگی حوزه زمانی و مکانی سبک هندی، تنوعاتی در این سبک پدید آمد که باعث پیدا شدن تمایزاتی میان شعر شاعران پیرو سبک هندی مقیم ایران و هند شده است. گروهی سبک متداول شاعران ایرانی این دوره را سبک صفوی نامیده‌اند و سبک هندی را درباره­ی پیروان هندی این شیوه به کار برده‌اند؛ و در تقسیمی دیگر سبک شعر این دوره، سبک صفوی نامیده شده که برای آن، دوشاخه­ی سبک صفوی ایرانی یا اصفهانی و سبک هندی قائل شده‌اند. در شاخه­ی هندی این سبک به دلیل بومی نبودن زبان فارسی در هند و محیط فرهنگی آن جا، زبان شعر پیچیده‌تر و اغلب با لغزش‌های دستوری و گاه سستی کلام همراه است. این نکته نیز گفتنی است که اگر چه در ایران در سدۀ دوازدهم هجری در قبال سبک هندی و انحطاطش واکنشی نشان داده شد اما نفوذ این سبک در پاکستان و تاجیکستان و افغانستان تا دوران اخیر ادامه داشته است». (انوشه، 1376: 795).

این پژوهش با هدف بررسی ترکیبات و تصویرهای ادبی با عناصر مذهبی در شعر دوره صفوی مانند شاعران برجسته سبک هندی و عصر صفوی از جمله صائب تبریزی، محتشم کاشانی، حکیم کاشانی، طالب آملی، عرفی شیرازی. انجام می­شود. با توجه به جایگاه مهم سبک هندی و شعر دورۀ صفوی در فرهنگ و ادب فارسی و همچنین جایگاه عمدۀ اصطلاحات و عناصر دین و مذهبی در ساخت ترکیبات و تصویرهای ادبی را شاعرانه، این پژوهش کاملاً جدید می‌نماید.

1-2 فرضیه‌های تحقیق

- به نظر می‌رسد شاعران دورۀ صفویه بیش از دوره‌های دیگر به این موضوع توجه داشته‌اند.

- با بهره گیری از عناصر و اصطلاحات دینی و مذهبی تصاویر ادبی جدید و تازه‌ای ارائه شده.

- به نظر می‌رسد که صائب تبریزی بیش از سایر شعرای دورۀ صفویه به این موضوع توجه داشته.

- از میان تصاویر ادبی تشبیه بیش از سایر تصاویر با اصطلاحات مذهبی و دینی مورد توجه بوده است.

1-3 اهداف تحقیق

یکی از اساسی‌ترین دلایل یک کار پژوهشی نیل به اهدافی از پیش تعیین شده است که محقق به دنبال دست‌یابی به آن‌هاست. پژوهش مورد نظر نیز از این امر مستثنی نیست و در این تحقیق به دنبال اهداف زیر می­باشد:

- ارائه اثری مدون در شناساندن سبک شناسی شعر دوره صفویه.

- بررسی میزان توجه به عناصر و اصطلاحات مذهبی و دینی در شعر دورۀ صفویه.

- مشخص نمودن پرکاربردترین عنصر و اصطلاح دینی و مذهبی در تصویر سازی‌های ادبی .

- مشخص نمودن ترکیبات ساخته شده با عناصر و اصطلاحات دینی و مذهبی.

1-4 روش تحقیق و جامعه آماری

با توجه به اینکه که روش تحقیق در حیطه علوم انسانی و به خصوص زیر مجموعه ادبیات بر مبنای مطالعه و کار کتابخانه‌ای است در این تحقیق نیز جمع آوری مطالب با استفاده از روش فیش برداری انجام می­شود و جامعه آماری دیوان شاعران برجسته سبک هندی و عصر صفوی از جمله صائب تبریزی، محتشم کاشانی، حکیم کاشانی، طالب آملی، عرفی شیرازیمی­باشد همچنین روش تحقیق از نوع توصیفی – تحلیلی است.

1-5 محدودیت‌های پژوهش

از بزرگ‌ترین محدودیت‌های پژوهش در حیطه علوم انسانی تهیه منابع، کتب دست اول و معتبر علمی است.