تحلیلی بر تصویرسازی کتاب قابوسنامه و جایگاه آن در کتاب قابوسنامه

چکیده

نسخه تصویری قابوسنامه به عنوان یکی از نسخ با ارزش در هنر تصویرسازی دوران اسلامی ایران، در بطن خود تصاویری را شامل می شود که در کنار متن دستنویس آن، راهنمای خوبی برای درک مخاطب از پیام متن می باشد. این تصاویر دارای ویژگی پیام رسانی و روایت گری بالایی هستندکه از این لحاظ پیش از آن که جزء هنر نگارگری محسوب شوند نمونه ای مشخص از تصویرسازی در نظر گرفته می شوند چرا که با ویژگی های خاصشان در زمینه پویانمایی، می توانند در جرگه آثار ناب در هنر تصویرسازی کتاب ایران قرار گیرند. بدین منظور با توجه به لزوم تحقیقات منظّم و مدوّن در زمینه های مختلف اعم از تاریخچه موضوع و محتویات اثر بر اساس اصول و مبانی هنرهای تجسمی، در پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل تصاویر این کتاب با روش آیکونولوژی پانوفسکی پرداخته می شود که با بیان سوابق تاریخی وگذر از دو مرحلة توصیف و تحلیل تصاویر به مرحله سوم که تفسیرهمه جانبه تصاویر می باشد، می پردازد. در این راستا، تطبیقی نیز با ویژگی های کلی هنر نگارگری ایران انجام پذیرفته است تا با درک شباهت ها و تفاوت های نحوه تصویرگری این اثر با مجموعه آن ویژگی ها، جایگاه واقعی آن در هنر نگارگری ایران مشخص شود. نتیجه حاصل از این پژوهش نشان می دهد که این اثر با وجود قرار داشتن در حیطه زمانی اوایل اسلام در ایران، علاوه بر ارائه بسیاری از عناصر هنر اسلامی، در پاره ای موارد هم چنان شاخصه های خاص هنر باستان ایران را منعکس می کند علاوه بر این که شباهت هایی را نیز در نمایش بعضی از موضوعات و عناصر از هنر سرزمین های دیگر که از دیر زمانی ارتباطاتی با ایران داشته اند، نشان می دهد. همچنین نشانه هایی از تصاویر این کتاب در هنر تصویرگری دوره های بعد یعنی دوره ایلخانی وجود دارد که خود نشان دهنده جایگاه واقعی این اثر در تداوم و تکامل هنر نگارگری ایران می باشد. بر این اساس، در این پژوهش سعی شده است تا با تبیین ویژگی های کلی تصاویر قابوسنامه به پاره ای از سؤالات در زمینه مانند چگونگی ارزیابی نقوش تصاویر قابوسنامه در روند تکامل نگارگری ایران و تبیین جلوه های بصری مانند نحوه ترکیب بندی، فضاسازی، طراحی پیکره انسانی، حالات چهره و نیز نقش اندازی آرایه های تزیینی پاسخ داده شود.

واژگان کلیدی

تصویرسازی، نگارگری، قابوسنامه، آیکونولوژی، هنر اسلامی، هنر ساسانی

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1: بیان مسأله.... 2

1-2: مقدمه.... 4

1-3: سؤال های پژوهش. 6

1-4: فرضیه های پژوهش.. 7

1-5: اهداف پژوهش .... 7

1-6: پیشینه پژوهش...................................... 7

1-6-1: پژوهش‏های خارجی.............................. 7

1-6-2: پژوهش‏های داخلی.............................. 8

1-7: روش شناسی پژوهش.................................... 9

1-8: معرفی متغیرها، چگونگی اندازه گیری آن ها و جامعه آماری 11

فصل دوم: سابقه موضوع تحقیق

مقدمه .................................................. 14

بخش اول: نگارگری و تصویر سازی........................... 15

2-1-1: تعریف واژه نگارگری............................ 15 2-1-2: تعریف واژه تصویرسازی.................................. 16

2-1-3: تفاوت تصویر سازی با نقاشی (نگارگری).............. 18 2-1-4: پیشینه ای بر روند تاریخ نگارگری و تصویر سازی در ایران طی قرون اولیه اسلامی........................................................ 21 2-1-5: ویژگی های نگارگری و تصویر سازی در ایران اسلامی........... 28

2-1-6: ویژگی های نگارگری و تصویر سازی ایران از ابتدای اسلام تا قرن هفتم ه.ق..................................................... 32 2-1-7: ترسیم انسان در نگارگری ایران اسلامی...................... 36

2-1-8: ارتباط نگارگری ایران با هنرهای دیگر.............. 39 2-1-9: ارتباط نگارگری ایران با ادبیات....................... 40 2-1-10: ارتباط نگارگری با نقاشی دیواری و مضامین آن ها....... 43 2-1-11: ارتباط نگارگری با سفال و سرامیک......................... 49 2-1-12: ارتباط نگارگری با فلزکاری.............................. 52 بخش دوم: تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در قرون اولیه اسلامی......... 55

2-2-1: اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران مقارن با ظهور اسلام تا قرن پنجم ه.ق ........................................................ 55

2-2-2: موقعیت منطقه طبرستان و گرگان پیش از ظهور اسلام.... 60

2-2-3: موقعیت منطقه طبرستان طی قرون اولیه اسلامی تا قرن پنجم ه.ق ........................................................ 61

2-2-4: حکومت آل زیاردر طبرستان.......................... 63

بخش سوم: تاریخ ادبیات ایران طی قرون اولیه اسلامی......... 65

2-3-1: وضع ادبی ایران از قرن اول تا پنجم ه.ق............ 65

2-3-2: وضع ادبی ایران از میانه قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم ه.ق 70

2-3-3: پیشینه اندرزنامه نویسی در ایران.................. 71

2-3-4: تفاوت بنیادین اندرزنامه عنصرالمعالی با دیگر اندرزنامه ها ........................................................ 73

بخش چهارم: ویژگی های کلی قابوسنامه..................... 76

2-4-1: خصلت های نویسنده و هدف او از نوشتن کتاب قابوسنامه76

2-4-2: دلایل انتخاب نام کتاب............................. 79

2-4-3: تاریخ تألیف کتاب................................. 80

2-4-4: بخش های تشکیل دهنده کتاب......................... 81

2-4-5: زبان و شیوه نگارش کتاب........................... 82

2-4-6: دلایل اهمیت کتاب.................................. 83

جمع بندی ............................................... 84

فصل سوم: روش شناسی

مقدمه................................................... 87

3-1: آیکون.............................................. 88

3-2: آیکونوگرافی و آیکونولوژی........................... 88

3-3: تاریخچه آیکونوگرافی و آیکونولوژی................... 89

3-4: روش آیکونولوژی اروین پانوفسکی...................... 90

جمع بندی................................................ 93

فصل چهارم: پیش آیکونوگرافی، آیکونوگرافی و آیکونولوژی تصاویر قابوسنامه

مقدمه................................................... 96 بخش اول: توصیف پیش آیکونوگرافی................................... 98 4-1-1: ارائه چندتصویر با توجه به داستان های متن................ 98

4-1-2: نحوه فضاسازی تصاویر در کتاب قابوسنامه............ 102

4-1-3: ارتباط تصویر با متن.............................. 106

4-1-4: نحوه آرایش صفحات و رنگ آمیزی .................... 111 4-1-5: شیوه ترکیب بندی تصاویر.................................. 113

4-1-6: سیمای پیکره های انسانی........................... 115

4-1-6-1: نمایش و حالات چهره...................... 115

4-1-6-2: حرکات دست ها و اشارات انگشتان.......... 117 4 -1-7: نقش مایه های جانوری......................................... 118

4-1-8: نوع پوشش افراد نقش شده در قابوسنامه.............. 119

4-1-9: شرح نقش مایه های کتاب قابوسنامه................ 120

4-1-9-1: نقوش روی پوشاک افراد در کتاب قابوسنامه 123

4-1-9-2: نقش گل و گیاه (اربسکو اسلیمی)........ 126

4-1-9-3: نقش مایه جانوری (صرفاً پرنده)......... 128

4-1-9-4: نقوش جمادی( بلورین).................. 129

4-1-9-5: نقوش ترکیبی (هندسی).................. 129

جمع بندی................................................ 131 بخش دوم: تحلیل آیکونوگرافی....................................... 132

4-2-1: تحلیل تصاویر قابوسنامه از منظر نگارگری یا تصویرسازی 132 4-2-2: شباهت تصاویر قابوسنامه با ویژگی های نگارگری ایران.... 138 4-2-3: تفاوت تصاویر قابوسنامه با ویژگی های نگارگری ایران....... 139

4-2-4: تحلیل نحوه هماهنگی تصاویر با متن................. 143

4-2-5: تحلیل نحوه ترکیب بندی............................ 146

4-2-6: تحلیل نقش انسان و جزییات مربوط به آن............. 148

4-2-6-1: تحلیل شیوه ترسیم اعضای بدن ............ 155

4-2-6-2: تحلیل شیوه ترسیم حالات چهره............. 156 4-2-7: تحلیل نوع و طرح و نقش لباس ها........................... 159

4-2-8: تحلیل آرایه های تزیینی........................... 165 جمع بندی........................................................ 175 بخش سوم: تفسیر آیکونولوژی........................................ 176

4-3-1: جایگاه تصاویر قابوسنامه در هنر دوره اسلامی ایران.. 176

4-3-1-1: شباهت تصاویر کتاب قابوسنامه با نگاره های مکتب بغداد 176

4-3-1-2: تفاوت تصاویر کتاب قابوسنامه با نگاره های مکتب بغداد ........................................................ 178

4-3-1-3: شباهت تصاویر کتاب قابوسنامه با نگاره های مکتب سلجوقی 178

4-3-1-4: تفاوت تصاویر کتاب قابوسنامه با نگاره های مکتب سلجوقی 180 4-3-2: تأثیرات تصاویر قابوسنامه بر هنر دوره های بعد 181 4-3-3: قرابت های ساختاری تصاویر قابوسنامه با هنر سرزمین ها ی دیگر 186

4-3-3-1: قرابت های ساختاری تصاویر قابوسنامه با هنر کتاب آرایی هند........................................................ 187

4-3-3-2: قرابت های ساختاری تصاویر قابوسنامه با هنر کتاب آرایی بیزانس(ارمنستان)........................................ 192

4-3-3-3: قرابت های ساختاری تصاویر قابوسنامه با هنر نقاشی مصر 197

جمع بندی................................................ 199

نتیجه گیری نهایی....................................... 202

پی نوشت ها.............................................. 207 فهرست منابع تصاویر ........................................... 208

فهرست منابع جداول....................................... 209

فهرست منابع فارسی....................................... 209

فهرست منابع لاتین........................................ 214

چکیده انگلیسی ......................................... 216

 فهرست تصاویر

عنوان صفحه

 تصویر2-1: تصاویر و نوشته های مانوی به خط سغدی در کتاب ارژنگ 23

تصویر2-2: تصویری از کتاب التریاق........................ 34

تصویر2-3: نگاره هایی از ورقه و گلشاه.................... 35

تصویر2-4: نگاره هایی از ورقه و گلشاه.................... 35

تصویر2-5: دو دلداده، آقا رضا............................ 38

تصویر2-6: نگاره ابو زید در مقابل حاکم رحبه، مقامات حریری42

تصویر2-7: نگاره فرار یوسف از دست زلیخا، مکتب هرات....... 42

تصویر2-8: دو بزرگ زاده آشوری، بخشی از نقاشی دیواری، کاخی در سوریه ........................................................ 44

تصویر2-9: نمونه ای از طرح سپاه جاویدان، دیوار داخلی کاخ داریوش 44

تصویر2-10: دو مرد سغدی و هندی در حال بازی تخت نرد....... 45

تصویر2-11: قسمتی از نقاشی دیواری کاخ افراسیاب در سمرقند. 45

تصویر2-12: صورت فلکی ممسک الاعنه درصورالکواکب........... 47

تصویر2-13: برگی از نسخه خطی ورقه و گلشاه اثر عیوقی...... 47

تصویر2-14: زنان در حال رقص با لبا شفاف در مراسم چهارشنبه سوری 48

تصویر2-15: ظرف سرامیک با نقش دو دلباخته................. 51

تصویر2-16: کاسه سفال لعابدار............................ 51

تصویر2-17: دلو برنجی، هراتی، شامل نقوش گیاهی، جانوری.... 53

تصویر2-18:کتیبه برج لاجیم، واقع در شرق پل سفید در مازندران66

تصویر4-1: باب نهم کتاب قابوسنامه، اندر پیری و جوانی.... 99

تصویر4-2: باب بیست و نهم کتاب قابوسنامه، اندر اندیشه کردن از دشمن ........................................................ 99

تصویر4-3: باب نهم کتاب قابوسنامه، اندر پیری و جوانی..... 100

تصویر4-4: باب بیستم کتاب قابوسنامه، اندر کارزار کردن.... 102

تصویر4-5: باب بیست و نهم کتاب قابوسنامه، اندر امانت نگه داشتن 103

تصویر4-6: باب سی و دوم کتاب قابوسنامه، اندر تجارت کردن.. 103

تصویر4-7: باب نهم کتاب قابوسنامه، اندر ترتیب پیری و جوانی104

تصویر4-8: باب نهم کتاب قابوسنامه، اندر ترتیب پیری و جوانی104

تصویر4-9: باب سی و دوم کتاب قابوسنامه،اندر تجارت کردن... 105

تصویر4-10: باب چهل و چهارم،کتاب قابوسنامه، اندر آیین جوانمردی 105

تصویر4-11: باب بیست و هفتم کتاب قابوسنامه، اندر فرزند پروردن 106

تصویر4-12: باب نوزدهم کتاب قابوسنامه، اندر چوگان زدن.... 106

تصویر4-13(الف و ب و ج): باب بیست و هفتم کتاب قابوسنامه، اندر فرزند پروردن........................................................ 108

تصویر4- 14(الف، ب و ج): باب بیست و هفتم کتاب قابوسنامه، اندر فرزند پروردن........................................................ 108

تصویر4-15(الف و ب و ج): باب سی و دوم کتاب قابوسنامه، اندر تجارت کردن ........................................................ 110

تصویر4-16(الف و ب و ج): باب نهم کتاب قابوسنامه، اندر ترتیب پیری و جوانی........................................................ 111

(د): باب سی و دوم کتاب قابوسنامه، اندر تجارت کردن....... 112

تصویر4-17: صفحه اول نسخه مقامات حریری................... 112

تصویر4-18: التریاق ، مکتب سلجوقی........................ 112

تصویر4-19: بشقاب سفالی نیشابور، قرن سوم هجری............ 112

تصویر4-20: باب سی ام کتاب قابوسنامه، اندر آیین عقوبت و عفو کردن ........................................................ 113

تصویر4-21: باب سی و دوم کتاب قابوسنامه، اندر تجارت کردن. 114

تصویر4-22: باب بیست و نهم کتاب قابوسنامه، اندر اندیشه کردن از دشمن ........................................................ 114

تصویر4-23: باب نهم کتاب قابوسنامه، اندر ترتیب پیری و جوانی 114

تصویر4-24: باب بیست و هشتم کتاب قابوسنامه، اندر دوست گزیدن 145

تصویر4-25: باب بیست و دوم کتاب قابوسنامه، اندر امانت نگه داشتن 145

تصویر4-26: باب نوزدهم کتاب قابوسنامه، اندر چوگان زدن.... 146

تصویر4-27: باب سی و دوم کتاب قابوسنامه، اندر تجارت کردن. 146

تصویر4-28: باب چهل و چهارم کتاب قابوسنامه، در آیین جوانمردی 148

تصویر4-29: باب چهل و چهارم کتاب قابوسنامه، در آیین جوانمردی 148

تصویر4-30: ظرف سرامیک با نقش دو دلباخته................. 153

تصویر4-31: سفال تزئئین شده، کشف شده در تپه مدرسه، نیشابور 153

تصویر 4-32: مردی از ماد در کاخ آپادانای تخت جمشید....... 157

تصویر4-33: مرد ایستاده، قرن اول یا دوم میلادی، دوره اشکانی157

تصویر4-34: سر یک پادشاه، قرن چهارم میلادی، دوره ساسانی... 162

تصویر4-35: جنگاور قوش به دست، دیوارنگاره، نیشابور....... 162

تصویر4-36: باب سی ام کتاب قابوسنامه، اندر آیین عقوبت و عفو کردن ........................................................ 165

تصویر4-37: پارچه با نقش شیران متقابل، کلیسای وردن، سغدی (از گروه بافته های زندنیجی)............................................ 167

تصویر4-38: کتیبه منبت به خط کوفی، سلجوقی................ 167

تصویر4-39: یکی از دیوارنگاره های مانوی.................. 167

تصویر4-40: نقش برجسته ای که در ابتدا رنگ شده بوده، اواخر دوره ساسانی یا اوایل دوره اسلامی........................................ 167

تصویر4-41: ابریشم، طاووس بزرگ، شهر ری................... 170

تصویر4-42: گلاب پاش معروف به بلاکا، برنج قلمزنی، نقره کوبی و مس کوبی شده 172

تصویر4-43: کتیبه برج لاجیم، واقع در شرق پل سفید در مازندران 172

تصویر4-44: سر در مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا..... 175

تصویر4-45: تصویری از جامع التواریخ رشیدالدین، سارا در چادر و پذیرایی ابراهیم از سه مرد غریبه................................. 183

تصویر4-46: باب سی ام کتاب قابوسنامه، اندر آیین عقوبت و عفو کردن ........................................................ 186

تصویر4-47: کاسه سرامیکی، نقاشی و طلاکاری روی لعاب، کاشان. 186

تصویر4-48: نمونه هایی از نقاشی هایی از دستنویس جین، هند. 191

تصویر4-49: برگی از نسخه دستنویس از کتاب انجیل........... 194

تصویر4-50: صفحه ای از یک انجیل مقدس، اتیوپی............. 195

 فهرست جداول

عنوان صفحه

 جدول2-1: تعریف کلی نگارگری و تصویرسازی و وجه تشابه و تمایز و ارزش هنری آن ها ............................................. 21

جدول2-2: روند نگارگری و تصویر سازی در ایران طی قرون اولیه اسلامی ........................................................ 28

جدول2-3: ویژگی های نگارگری و تصویر سازی ایران اسلامی..... 32

جدول2-4: ویژگی های نگارگری یا تصویرگری اوایل اسلام تا قرن هفتم ه.ق........................................................ 36

جدول2-5: ترسیم انسان در نگارگری ایرانی.................. 39

جدول2-6: ارتباط نگارگری با هنرهای دیگر.................. 54

جدول2-7: تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در قرون اولیه اسلامی64

جدول2-8: تاریخ مختصر ادبیات ایران....................... 75

جدول3-1: بررسی تاریخ پیدایش و کاربرد دو واژه آیکونوگرافی و آیکونولوژی ........................................................ 90

جدول4-1: برخی از چهره های تصاویر کتاب قابوسنامه......... 116

جدول4-2: کشیدگی انگشتان در تصاویر کتاب قابوسنامه....... 117

جدول4-3: نقش مایه های جانوری در تصاویر کتاب قابوسنامه.......... 119

جدول4-4: نقش مایه های گیاهی در شیوه های مختلف در تصاویر قابوسنامه 124

جدول4-5: نقش پرنده در شیوه های مختلف در تصاویر قابوسنامه127

جدول4-6: نقوش جمادین در تصاویر قابوسنامه................ . 129

جدول4-7: نقوش ترکیبی(هندسی و گیاهی) در تصاویر قابوسنامه. 130

جدول4-8: ویژگی های مشابه تصاویر قابوسنامه با نگارگری معمول ایرانی ........................................................ 139

جدول4-9: ویژگی های متفاوت تصاویر قابوسنامه با نگارگری معمول ایرانی ........................................................ 143

جدول4-10: چهره های قابوسنامه و تصاویر باستانی........... 159

جدول4-11: نقوش گیاهی (اسلیمی) قابوسنامه و گچبری های ساسانی 168

جدول4-12: نقش پرنده در تصاویر قابوسنامه و پارچه های ساسانی 170

جدول4-13: نمایش خطی طرح صلیب و سواستیکا................. 172

جدول4-14: نقوش جمادی قابوسنامه و گچبری های ساسانی....... 172

جدول4-15: نقوش ترکیبی(هندسی) در تصاویر قابوسنامه و گچبری های ساسانی ........................................................ 174

جدول4-16: شباهت های تصاویر قابوسنامه با نگاره های مکتب بغداد 177

جدول4-17: تفاوت های تصاویر قابوسنامه با نگاره های مکتب بغداد 178

جدول4-18: شباهت های تصاویر قابوسنامه با نگاره های مکتب سلجوقی 179

جدول4-19: تفاوت تصاویر قابوسنامه با نگاره های مکتب سلجوقی 180

جدول4-20: قرابت های ساختاری تصاویر قابوسنامه و برخی از نگاره های مکتب مغول.................................................... 184

جدول4-21: قرابت هایساختاری تصاویر قابوسنامه و نگاره های آیین جین ........................................................ 191

جدول4-22: قرابت های ساختاری تصاویر قابوسنامه و هنر بیزانس195

جدول4-23: قرابت های ساختاری تصاویر قابوسنامه و هنر مصر.. 199

فصل اول

کلیات تحقیق

 (1-1): بیان مسأله

یکی از مهمترین هنرهای اوایل اسلام در ایران، تصویرسازی متون ادبی و تاریخی است. از همان سال های اولیه، با الحاق ایران به سرزمین های اسلامی و گرویدن مردم به دین اسلام، تمام تجربیات هنری و سنّت های باستانی ایران در خدمت اسلام در آمد. با این وجود ایرانیان هیچ گاه تصویرسازی را وسیله شرح کامل عقاید دین مثل دنیای مسیحیت قرار نداده اند، چرا که بسیاری از موضوعات در زمینه هنر تصویرسازی در ایران در زمینه مسائل غیر دینی مانند علم و دانش، تاریخ و ادبیات نیز بوده است. اولین آثار تصویرسازی ایران در عصر اسلامی، به صورت نقوش در آثار معماری و اشیای مصرفی و سپس مصوّر سازی کتاب ظهور نمود که بعدها مسیر کمال خود را پیموده است. «در قرن دوم هجری هنر نقاشی بیش تر به تذهیب و تزیین قرآن اختصاص داشت اما با ترجمه کتب پهلوی و سانسکریت و یونانی به عربی از همین زمان مورد علاقه خلفا و بزرگان قرار گرفت و با استنساخ این ترجمه ها و زیبا ساختن کتاب ها که با تجمّل و تفنّن اشراف آن عهد همراه بود رغبت اهل علم و دانش را بر می انگیخته است» (قاضی احمد، گلستان هنر:24). بنابراین کتاب هایی که در اوایل اسلام مورد توجه برای تصویرگری بوده اند بیشتر موضوعات علمی و فنی را در بر می گرفته اند که مکتب نگارگری بغداد، به عنوان یکی از قدیمی ترین مکاتب نگارگری اسلامی در ابتدای حکومت خلفای عباسی، از این موضوعات غنی بوده است. دلیل قاطع برای این امر نیز این بوده که در ابتدای ورود اسلام به جهت منع مذهبی تصویرنگاری در این دوره، هنرمندان از ترسیم تصاویر انسانی خودداری می کردند اما پس از گذشت سه سده حضور اسلام، این ممنوعیت حساسیت کمتری یافت و حضور انسان و حیوان در کتاب های غیر مذهبی کاربرد یافت و به مرور، هنرمندان دوران اسلامی که در ابتدا اصول و روش همسایگان خود یا اقوامی که مذهب آن ها را پذیرفته بودند اقتباس کرده بودند این روش ها را جذب و به خدمت فرهنگ جدید خود در آورده اما خود نیز کم کم شیوه های جدیدی را پدید آوردند و از این زمان به بعد است که شاهد بروز و ظهور استعدادهای هنری هنرمندان مسلمان در جای جای سرزمین های اسلامی در عرصه های مختلف خصوصاً هنر کتاب آرایی هستیم. هنرمندان اسلامی ایران نیز که با پیشینه غنی هنری خود از دوران باستان به این عرصه پا نهادند در بسیاری موارد شیوه های کهن را سرلوحه کار خود قرار دادند و با تلفیق سنّت های دیرینه خود با اصول و موازین شرع اسلام، آثار در خور تأملی را به نمایش گذاشتند. از جمله کتب مصورشده در این دوران که فارغ از شیوه های هنری مکتب بغداد و در منطقه ای دورتر از این حوزه هنری با الهام از سنت های کهن به نگارش و مصورسازی در آمده است، نسخه دستنویس «قابوسنامه» بوده که حاوی تصاویری منحصر به فرد از حکایات روایت شده می باشد. «قابوسنامه» که به «اندرزنامه» نیز معروف است کتابی است که «امیر عنصرالمعالی» برای تعلیم و تربیت فرزندش «گیلانشاه» به رشته تحریر در آورده است و چون موضوع اصلی این حکایات پند و اندرز برای نسل بشر بوده است تصاویرش به طور کامل به موضوع های انسانی مربوط می باشد. وی نگارش این کتاب را طی سال های457 تا 462 ه ق به اتمام رسانیده که نسخه دست نویس آن در مدت کوتاهی پس از نگارش (یعنی در سال 483 ه ق) با 109 تصویر تدوین شده است. امروزه تصاویر این کتاب به عنوان قدیمی ترین نگاره های ایران اسلامی شناخته می شود و آن چنان خاص و ویژه می باشد که کمتر همانندی می توان برای آن ذکر نمود. بنابراین به دلیل اهمیت موضوع و با توجه با این که بررسی جلوه های تصویرسازی در کتاب قابوسنامه و تحلیل نقوش آن می تواند جایگاه واقعی این کتاب مصور را در هنر دوران اسلامی ایران مشخص کند روش آیکونولوژی پانوفسکی که با مطالعات تاریخی آغاز می کند و به تحلیل و تفسیر همه جانبه اثر می پردازد، در نظر گرفته شده است تا بدین ترتیب ارزش تصویری کتاب را در تداوم سنّت های باستانی و تکامل نگارگری ایران مشخص کند. این روش امروزه بهترین روش برای خوانش هر اثر تصویری می باشد که به خوبی در ردیف روش های کیفی قرار می گیرد و با توجه به موجود بودن نمونه های محدودی از این تصاویر، به واسطه تحقیقات پایه ای در هنر تصویرگری کتاب در ایران و جستجو در بخش های مختلف تصاویر به تبیین چگونگی شکل گیری این تصاویر و دلایل کاربرد نقش مایه های موجود در آن می پردازد.

(1-2): مقدمه

نسخه تصویری قابوسنامه که یکی از نسخ با ارزش دوره اسلامی ایران می باشد تا سال 1953م (1332ه.ش) در ایران موجود بود اما از آن تاریخ، توسط خریداران و مجموعه داران نسخه های خطی از ایران به آمریکا برده شد که هم اکنون قسمتی از آن در موزه سین سیناتی[1] آمریکا محافظت می شود و قسمتی دیگر نیز به مجموعه خصوصی کورکیان تعلق دارد و احتمالاً قسمت سومی نیز داشته که به درستی مشخص نیست کجاست. پژوهش حاضر بر اساس نمونه تصاویر موجود در موزه سین سیناتی انجام گرفته است. نکته ای که در مورد این تصاویر باید بدان توجه داشت این است که با وجود این که نسخه مورد نظر از دید کارشناسان معروف تاریخی، از جنبه های فرهنگی و سیاسی و اجتماعی بسیار مورد توجه قرار گرفته است و کارشناسان هنری ایرانی و خارجی نیز اشارات مبسوطی در مورد آن داشته اند و همواره تلاش کردند تا از جهت تاریخی و هنری، جایگاه آن را در سیر تاریخ هنر ایران جستجو نمایند اما بنا به دلایلی عدیده نظر قطعی ارایه ننمودند و نسبت به اصالت آن تردیدهایی را طرح می کنند. به طوری که «مجتبی مینوی» در طی یادداشتی، این نسخه را به همراه چند نسخه تصویری دیگر محصول کارگاهی که طی بیست سال گذشته در تهران دایر شده است می داند (مینوی،1381: 192) و نیز «اکبر تجویدی» به دلیل شیوه خاص نقاشی های این کتاب و برخی ملاحظات فنی دیگر، اظهار نظر قطعی در مورد اصالت نقاشی های این کتاب را منوط به پژوهش های آزمایشگاهی بیشتر و بررسی های دقیق تر در آینده می داند. وی کیفیت طراحی ها و به ویژه حالت چهره ها که بیشتر به فن کاریکاتورسازی شباهت دارد تا نگارگری، را دلیل بارزی بر این تردیدها ذکر می کند (تجویدی،1352 :85). به هر حال این نسخه در درجه اول بدین خاطر که کتابت آن در زمان خود مؤلف انجام گرفته است، می توان اطمینان داد که در آن تصرف کاتبان یا هیچ نیست و یا بسیار کم است بنابراین نمونه اصیل و دقیقی از شیوه انشای مؤلف و زبان آن عصر به دست می دهد و نیز اگر اظهارات جعلی بودن تصاویر را نادیده بگیریم، تصاویر رنگین کتاب که شامل 109 تصویر می شود احتمالاً قدیمی ترین سندی باشد از نقاشی دوره اسلامی و بسیاری از نکته های تاریک را در تاریخ نقاشی اسلامی و خصوصاً نقاشی ایرانی برای ما روشن می کند و از آن جایی که انسان ها به یاری اشارات اندام های بدن، نظام پوشاک، نظام خوراک، نظام های نشانه ای فرهنگی (از اقوام ابتدایی تا نقاشی های معاصر) یعنی ابزاری جدا از نوشتار و گفتار نیز با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند از این جهت این اثر می تواند به عنوان نماینده آداب و رسوم و فرهنگ دوره ای خاص در ایران باشد و به خاطر تصاویر آن که دارای ترکیب بندی ها و شیوه ای متفاوت از دیگر آثار تصویرگری کتاب دوره اسلامی ایران است، اهمیت بیش تری می یابد. بدین ترتیب ارزش این کتاب هم به خاطر متن آن است که شامل مجموعه دستورهایی است که در زندگی هر کسی در هر منصب و شغلی به کار می آید و از این جهت آئینه آداب و رسوم و تمدن ایران در قرن پنجم به شمار می آید و هم به خاطر تصاویر ویژه اش اهمیت دارد که خود فواید فراوانی را برای هر اهل هنری به دنبال دارد به طوری که با نمایش افرادی که ملبّس به پوشاک با طرح و نقوش بسیار هستند می تواند اطلاعات فراوانی نیز از جهت نمایش جایگاه هر شخص و در هر مرتبه ای در اجتماع و علاوه بر این طرح پارچه های متداول آن زمان، به دست دهد. ضمن این که شکل ساختمان و قسمت هایی از فضای دکّه و بازار و منزل مسکونی و اثاثه منزل از جمله تخت و صندلی و فرش و ... و از همه مهم تر آداب اجتماعی مانند طرز نشستن و تعارف و قرار گرفتن قاضی بر مسند و دادخواهان در مقابل او از جمله مواردی هستند که اهمیت این اثر را دو چندان می کند. بدین منظور این پژوهش با هدف بررسی های همه جانبه تصاویر از نظر ساختاری و مضمونی و تحلیل عوامل اثر گذار بر شکل گیری آن با روش آیکونولوژی[2] اروین پانوفسکی انجام گرفته است. این رویکرد امروزه بهترین روش برای خوانش هر اثر تصویری است و یکی از امتیازات آن توجه به فرهنگ و تاریخ آن اثر می باشد به طوری که محقق و منتقد آیکونولوژی می تواند به کمک تاریخ به رمزگشایی اثر هنری بپردازد. در حقیقت آیکونولوژی شاخه ای از تاریخ هنر است که به مضامین یا معناهای آثار هنری در مقابل فرم می پردازد و در زمره روش های تحقیق کیفی قرار می گیرد. در این رویکرد، محقق آیکونولوژی پس از بیان سوابق تاریخی موضوع، طی سه مرحلة توصیف، تحلیل و تفسیر به تبیین ویژگی های کلی اثر می پردازد و در پایان به نتیجه منطقی در زمینه کلیّت و عوامل تأثیرگذار بر شکل گیری آن نایل می شود. نتیجه حاصل از این روش در رابطه با تصویرگری کتاب قابوسنامه نشان داده است؛ تصاویرش بیش از آن که با دیگر نمونه های تصویرگری کتاب در دوره اسلامی ایران شباهت داشته باشد با شیوه تصویرنگاری باستانی ایران و به ویژه دوره ساسانی از جهت ترکیب بندی ها، فضاسازی، نوع پوشش و کلاه افراد، نمایش طرح و نقش لباس ها و نیز چهره پردازی و شکل موها مرتبط است و علاوه بر این تأثیراتی بر هنرها و صنایع دوره های بعد گذاشته و بدین جهت رابط بین شیوه های تصویرنگاری دوره باستان ایران و دوره اسلامی بوده است ضمن این که تأثیراتی نیز از فرهنگ های دیگر تمدن ها در آن قابل مشاهده می باشد.