سنّت تصحیح متن در ایران پس از اسلام

چکیده

امروزه بیشتر تحقیقات تاریخی در حوزه‌های گوناگون، به دانش تصحیح متن (textualcriticism) وابسته است. مصحح می‌کوشد با استفاده از روش‌ها و قواعد خاصی، متنی را بر اساس دستنویس‌های موجود و منابع جانبی، بازسازی کند. برخی بر این گمان‌اند که روش‌ها، اصول و قواعدی که مصححان در تصحیح متون به کار می‌برند، در دورۀ جدید از اروپاییان گرفته شده است. این رساله می‌کوشد تا با بررسی دستنویس‌ها و آثار مکتوب دانشمندان مسلمان ایرانی، نشان دهد که فن تصحیح متون، در تمدن اسلامی دانشی دیرینه است که ایرانیان در پیدایش و تطور آن سهمی ممتاز داشته‌اند. همچنین تلاش شده است تا با بررسی تاریخی فن تصحیح در ایران بعد از اسلام، روش‌ها، ویژگی‌ها و معایب و مزایای سنت تصحیح مورد نقد و بررسی قرار گیرد. در فصل پایانی نیز آرای مصححان بزرگ ایرانی در دورۀ جدید مورد بررسی قرار گرفته است.

واژگان کلیدی: تصحیح متن، ایران بعد از اسلام، نسخه‌های خطی، حدیث.

فهرست مطالب

مقدمه..................................................................... 8

فصل اول: ایرانیان و تصحیح متون در پنج قرن نخست اسلامی

مقدمه‌ای در باب تصحیح متن............................ 12

دوران انتقال و تعریب فرهنگ ایرانی....................... 16

قرآن سرآغاز اندیشه‌های متن‌شناسانۀ اسلامی.................. 18

کتابت و تدوین حدیث.................................... 21

تحریف و تصحیف....................................................... 23

التنبیه علی حدوث التصحیف........................................................................................... 28

روش‌های اخذ دانش و توثیق متن................................................................................... 32

1- روش‌های بازخوانی مکرر

الف) عرض و مقابله........................................................................................................ 34

ب) سماع و قرائت بر شیخ............................................................................................. 36

2- روش‌های مبتنی بر نسخه‌شناسی

الف) مناوله..................................................................................................................... 39

ب) وجاده (وقوف بر خط)............................................................................................ 40

3- روش‌های مبتنی بر تبارشناسی

الف) اجازه..................................................................................................................... 43

ب) وصیت به کتاب...................................................................................................... 45

ج) اِعلام....................................................................................................................... 45

کارکرد نسخه‌بدل در تمدن اسلامی................................................................................ 46

متصدیان تصحیح متن...................................................................................................... 51

1-محدثان....................................................................................................... 52

2- دانشمندان و ادیبان..................................................................................... 52

3-وراقان......................................................................................................... 53

خلاصه و نتیجه‌گیری............................................................................................ 55

فصل دوم: سنت تصحیح متن از قرن پنج تا پایان قرن نهم هجری

مقدمه................................................................................................................................. 58

اشاراتی به تصحیح متون در آثار فارسی......................................................................... 60

گزارش‌هایی از تصحیح چند متن.................................................................................... 70

1- اختیارات شاهنامه........................................................................................ 71

2- گردآوری دیوان مسعود سعد سلمان........................................................... 73

3- شاهنامه به تصحیح حمدالله مستوفی........................................................... 74

4- شاهنامۀ بایسنغری.........................................................................................81

تصحیح نسخه‌های خطی فارسی.......................................................................................83

1- نشانه‌ها، رمزها و اصطلاحات تصحیح......................................................... 86

الف) علایم اشارتگر....................................................................................... 88

ب) رمزهای تصحیح....................................................................................... 90

2- یادداشت‌های بلاغ و مقابله............................................................................ 92

خلاصه و نتیجه‌گیری......................................................................................................... 95

فصل سوم: تصحیح متون فارسی از قرن دهم تا پایان قرن دوازدهم هجری

مقدمه................................................................................................................................. 98

شیوع فن تصحیح متن...................................................................................................... 99

پیوند تصحیح متون با نقد ادبی....................................................................................... 102

تصحیح دیوان حافظ در هرات....................................................................................... 104

عبداللطیف عباسی بزرگ‌ترین مصحح سنتی زبان فارسی............................................. 108

الف) شرح حال.................................................................................................. 109

ب) آثار............................................................................................................. 115

ج) شیوۀ عبداللطیف عباسی در نقد و تصحیح متون......................................... 122

1- کیفیت انتخاب نسخۀ اساس..................................................................123

2- تحلیل نسخه‌ها.................................................................................... 124

3- چگونگی مقابلۀ نسخه‌ها....................................................................... 126

4- مبانی و روش تصحیح......................................................................... 128

رمزهای تصحیح در نسخ خطی قرن دهم تا دوازدهم هجری....................................... 133

الف) رمزهای منفرد............................................................................................ 134

ب) رمزهای ترکیبی........................................................................................... 136

خلاصه و نتیجه‌گیری....................................................................................................... 138

فصل چهارم: تصحیح متون فارسی در دورۀ جدید

مقدمه............................................................................................................................... 140

علامه محمد قزوینی........................................................................................................ 145

1- نقد روش‌های تصحیح متن................................................................................. 147

2- شم فقاهتی یا توانایی اجتهاد............................................................................... 149

3- احتراز از تصحیح خودکار................................................................................... 151

4- توجه به نسخ اقدم و اصح.................................................................................. 153

5- فامیل‌شناسی (تبارشناسی) نسخ.......................................................................... 154

6- نسخه بدل........................................................................................................... 155

7- توجه به منابع جانبی........................................................................................... 158

8- رسم الخط متون تصحیح شده............................................................................ 159

احمد بهمنیار کرمانی...................................................................................................... 162

1- ممارست در شناخت نسخه‌ها............................................................................ 163

2- اجتهاد مهار شده................................................................................................ 165

3- کیفیت ارائۀ نسخه‌بدل....................................................................................... 166

4- توجه به منابع جانبی و تحقیقات میدانی........................................................... 167

5- رسم الخط متون تصحیح شده.......................................................................... 168

محمدتقی بهار............................................................................................................... 171

1- نقد سنت تصحیح متن...................................................................................... 172

2- ذوق متتبع و غیر متتبع...................................................................................... 176

3- اصلاح خطای مولف.......................................................................................... 178

4- رابطۀ قدمت و اصالت نسخه............................................................................ 179

5- نسخه بدل، منابع جانبی و رسم الخط.............................................................. 180

جلال الدین همایی....................................................................................................... 183

1- فلسفۀ تصحیح متون......................................................................................... 184

2- نقد و بررسی سنت تصحیح متن...................................................................... 185

3- مقابله متن یا تصحیح متن؟.............................................................................. 187

4- معیارهای مصحح حقیقی................................................................................. 188

5- طبقه بندی و تبارشناسی نسخ.......................................................................... 190

6- رابطۀ قدمت و صحت نسخه........................................................................... 191

7- خطرات ذوق لجام گسیخته و تصحیح خودکار............................................... 193

8- استفاده از منابع جانبی...................................................................................... 195

9- نسخه بدل........................................................................................................ 195

10- رسم الخط متون تصحیح شده.......................................................................... 198

مجتبی مینوی................................................................................................................ 201

1- مهار ذوق در تصحیح متون.............................................................................. 202

2- نسخه‌های کهن‌تر باید معیار تصحیح باشد....................................................... 204

3- انتقاد از تصحیح التقاطی.................................................................................. 206

4- تصحیح انتقادی............................................................................................... 206

5- عدم اعتماد به نسخه‌های کاتبان و مصححان ایرانی........................................ 209

خلاصه و نتیجه‌گیری................................................................................................... 211

فرجام سخن................................................................................................................. 215

تصاویر......................................................................................................................... 236

کتابنامه......................................................................................................................... 236

مقدمه

الف- تعریف مسأله

نسخه‌های خطی امروزه به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع شناخت تاریخ و فرهنگ هر ملتی مورد استفادۀ پژوهشگران قرار می‌گیرد. این نسخه‌ها عموماً بر اثر گذشت روزگار، دچار آسیب‌هایی شده‌اند؛ بخشی از این صدمات فیزیکی است، اما بخش بیشتری از این آسیب‌ها ناشی از تحریفات و تصحیفاتی است که در طول زمان، توسط افراد گوناگون به طور عمدی یا سهوی انجام گرفته است. دانش تصحیح متن می‌کوشد تا با استفاده از روش‌ها و قواعد مخصوص، به بازسازی یک متن از طریق نسخه‌های خطی آن بپردازد و متنی تا حد ممکن نزدیک به آنچه مولف نوشته، به مخاطب عرضه نماید.

دربارۀ منشأ و روش‌های مورد استفاده در این دانش، که به ویژه در یکی دو قرن اخیر گسترش فراوانی یافته است، دو نظرگاه کلی وجود دارد: گروهی معتقدند تصحیح متن دانشی جدید و اروپایی است که دو سه قرن بیشتر سابقه ندارد و از طریق مستشرقان به کشورهای اسلامی راه یافته است؛ گروه دیگری بر این باورند که این دانش سابقه‌ای طولانی و بیش از هزار ساله در تمدن اسلامی داشته و اروپاییان مبانی این دانش را از مسلمانان وام گرفته‌اند. این رساله می‌کوشد تا با روشی تاریخی، سنت تصحیح متون در ایران بعد از اسلام را مورد بررسی قرار دهد و از این راه علاوه بر توصیف و تبیین کیفیت تطور این دانش، سهم ایرانیان را در این حوزه مشخص کند. علاوه بر آن، اصول، روش‌ها و مبانی مورد استفادۀ مسلمانان و به ویژه ایرانیان در تصحیح متون مورد بررسی قرار خواهد گرفت، تا از این طریق همسانی‌ها و ناهمسانی‌های سنت تصحیح متن ایرانی- اسلامی با دانش نوین تصحیح متن تبیین و روشن شود.

ب- سوالات تحقیق

1- پیش‌زمینه‌های تصحیح متن در تمدن اسلامی چه بوده است؟

2- نقش تمدن اسلامی و به ویژه ایرانیان در تطور دانش تصحیح متن چه میزان بوده است؟

3- نخستین نشانه‌های تصحیح متن در زبان فارسی مربوط به چه دوره‌ای است؟

4- ایرانیان در تصحیح متون از چه روش‌های استفاده می‌کرده‌اند؟

5- مهم‌ترین تفاوت‌های سنت تصحیح متن با روش‌های نوین این دانش چیست؟

6- مصححان بزرگ ایرانی در دورۀ جدید تا چه میزان از سنت تصحیح اسلامی- ایرانی متأثر بوده‌اند؟

ج- سابقۀ پژوهش

تاکنون هیچ پژوهش مستقلی دربارۀ این موضوع انجام نشده است و فقط در تعداد انگشت‌شماری از کتب فارسی و عربی به صورت بسیار مختصر و گذرا اشاراتی به برخی از مقولات مرتبط با این موضوع شده است. بی گمان این پژوهشِ روشمند، می‌تواند آغازی باشد برای پرداختن به جنبه‌های نظری تصحیح متن در متون اسلامی و ایرانی.

د- ضرورت انجام تحقیق

این پژوهش برای نخستین بار انجام می‌شود و بدیهی است که می‌تواند زوایای پنهان تاریخ و تطور دانش تصحیح متن را روشن ساخته، دیدگاه‌های دانشمندان ایرانی را در این حوزه به صورت منسجم ارائه کند. از سوی دیگر این پژوهش می‌تواندزیربنایی بومی برای تدوین نظریۀ تصحیح متون فارسی باشد. همچنین نتایج این پژوهش در بررسی‌های مربوط به تاریخ، ادبیات، نسخه‌شناسی و ایران شناسی تاثیرگذار خواهد بود.

هـ- فرضیه‌ها

1- ایرانیان در تصحیح و اسناد احادیث سهم عمده‌ای داشته‌اند.

2- نخستین نشانه‌های تصحیح متون در آثار فارسی سابقه‌ای نزدیک به هزار سال دارد.

3- ایرانیان مسلمان از روش‌های خاصی برای تصحیح متون استفاده می‌کرده‌اند.

4- دانش امروزی تصحیح متون فارسی تلفیقی از سنت تصحیح ایرانی- اسلامی و شیوۀ تصحیح اروپایی است.

و- اهداف تحقیق

1- نشان دادن نقش ایرانیان در پیدایش و تطور فن تصحیح متن درتمدن اسلامی.

2- ارائۀ نمونه‌هایی کهن از تصحیح متون فارسی توسط ایرانیان.

3- تبیین چگونگی تطور فن تصحیح متن در قلمرو ایران و زبان فارسی.

4- بررسی و ارزیابی روش‌ها و اصول مصححان ایرانی در تصحیح متون.

5- تبیین تاثیرات سنت تصحیح متن اسلامی- ایرانی در روش‌های نوین تصحیح متون.

ز- روش تحقیق

روش انجام این تحقیق اسنادی و کتابخانه‌ای است. نخست داده‌های مورد نیاز از نسخه‌های خطی و کتب گوناگون گردآوری و سپس ارزیابی و تجزیه و تحلیل خواهد شد. این پژوهش چه در مرحلۀ گردآوری اطلاعات و چه در مرحلۀ تحلیل با مشکلاتی رو به رو خواهد بود. مهم‌ترین مشکل در گردآوری اطلاعات، دشواری دسترسی به نسخه‌های خطی و کتب چاپ سنگی یا سربی است که مهم‌ترین منابع مورد استفاده هستند. در مرحلۀ تجزیه و تحلیل نیز باید متناسب با این پژوهش، روشی ویژه به کار گرفته شود. از آنجا که تاکنون پژوهشی با این موضوع و بدین شیوه انجام نشده است، باید در روش ارائۀ موضوع نوآوری‌هایی صورت بگیرد. بنابراین ما خواهیم کوشید از روشی استفاده کنیم که در عین تبیین روابط علی و معلولی حوادث و رخدادهای سیاسی، اجتماعی، مذهبی و فرهنگی با تصحیح متون، از حیث تاریخی نیز مراحل تطور این دانش را مورد ارزیابی قرار دهد.

فصل اول:

ایرانیان و تصحیح متون در پنج قرن نخست اسلامی

مقدمه‌ای در باب تصحیح متن

آنچه امروزه در عرف دانشمندان و اهل تحقیق، دانش تصحیح متن (textual criticism) نامیده می‌شود، عبارت است از: «مجموعه‌ای از روش‌ها که به بازسازی یک متن مکتوب کهن و تاریخی، از طریق دستنویس‌های آن می‌پردازد». این تعریف دربردارندۀ چهار مولفۀ اصلی دانش تصحیح متن است:

1- در این دانش، روش‌های علمی- انتقادی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

2- هدف نهایی، بازسازی متون کهن و تاریخی و دستیابی به صورت اصیل متن است.

3- گسترۀ آن تمامی آثار مکتوب پیشینیان را در بر می‌گیرد.

4- مواد اصلی تصحیح متن، دستنویس‌ها هستند.

در اینجا هر یک از این چهار مولفه را به صورت مختصر توضیح می‌دهیم.

امروزه روش‌های تصحیح متن را می‌توان به سه روش اصلی و چندین روش فرعی تقسیم کرد که روش‌های فرعی از ترکیب روش‌‌های اصلی پدید می‌آید. اما روش‌های اصلی عبارت‌اند از:

1- روش سنتی- ذوقی؛ در این روش معیار شناخت ضبط درست از نادرست، ذوق و دریافت شخصی مصحح است؛ ضمن آنکه وی خود را موظف به معرفی دستنویس‌های اساس کار خود و ثبت اختلاف نسخ نمی‌داند.

2- روش علمی- خودکار؛ در این روش مصحح با بررسی نسخه‌های خطی یک متن کهن، قدیمی‌ترین یا صحیح‌ترین نسخه را- به تشخیص خود- به عنوان متنِ مبنا قرار داده و اختلاف سایر نسخه‌ها را با آن، به دقت و با نظمی خاص در پانویس صفحات یا انتهای متن ثبت می‌کند.

3- روش علمی- انتقادی؛ در این روش مصحح همه یا شماری از نسخه‌های موجود یک اثر را مورد ارزیابی قرار می‌دهد و پس از گروه‌بندی نسخه‌ها بر اساس موازین خاص، یک یا چند نسخه را مبنا قرار می‌دهد و اختلاف سایر نسخه‌ها را با دقت ثبت می‌کند. در این روش برخلاف روش علمی- خودکار، مصحح خود را ملزم به پیروی محض از نسخه یا نسخه‌های اساس نمی‌داند، بلکه ضبط‌های گوناگون را از نظر درجۀ اصالت ارزیابی کرده و از آن میان ضبط صحیح‌تر را برمی‌گزیند (ر.ک: خالقی مطلق، 1390: 264- 266).

البته روش‌های تصحیح متن را به گونه‌های دیگری نیز از یکدیگر متمایز ساخته‌اند،[1] لیکن بنیاد اصلی این روش‌ها را باید در سه روش مذکور جستجو کرد.

هدف نهایی دانش تصحیح، بازسازی یک متن تاریخی و کهن است. متون کهن در طول اعصار و قرون متوالی، به تدریج دستخوش تحریف و دگرگونی شده‌اند. این دگرگونی‌ها علل گوناگونی داشته است: گاه سهوهای کاتبان و ناسخان به تدریج اثری را چنان دستخوش تحریف و دگرگونی ساخته، که چه بسا اگر مولف آن زنده بود، کتاب خویش را نمی شناخت؛ گاه نیز علت تحریف‌ها و دگرگونی‌ها مسایل سیاسی، اجتماعی و یا ایدئولوژیک بوده است[2]. وظیفۀ اصلی مصحح تیزبین این است که یک متن را از طریق نسخه‌های موجود و با توجه به انواع دخل و تصرف‌های- سهوی یا عمدی- صورت گرفته در آن، بازسازی کرده و نزدیک به آنچه که مؤلف نگاشته به مخاطب عرضه کند.

گسترۀ دانش تصحیح متن، تمام آثار مکتوبی است که عنوان «نسخه خطی» به آن‌ها اطلاق می‌شود. کنکاش در این حوزۀ گسترده، آدمی را چنان به شگفتی وا می‌دارد که کمتر کسی را می‌توان یافت که با مسایل نسخه‌شناسی و تصحیح متن سروکار داشته باشد و از فراوانی نسخه‌های خطی دچار حیرت نشود. بر اساس آمارها، تا حدود یک دهه قبل بیش از یک و نیم میلیون نسخه خطی اسلامی شناسایی شده، که این تعداد در یکصد و پنج کشور دنیا نگهداری می‌شوند(کسائی، 1383: 136- 144). بدیهی است که این آمار مربوط به نسخه‌هایی است که شناسایی شده، و حال آنکه بخشی از نسخه‌های خطی اسلامی هنوز شناسایی نشده‌ است. بنابراین حوزۀ کار نسخه‌شناسان و به تبع مصححان می‌تواند بسیار گسترده باشد، زیرا شناسایی و بررسی نسخه‌های خطی یک اثر، نیازمند شناخت و آگاهی از مراکز نگهداری این نسخه‌ها است.

مادۀ اصلی تصحیح متن، دستنویس‌هاست؛ از این رو تصحیح متن یک فعالیت پژوهشی عینی و حتی آزمایشگاهی به شمار می‌آید. «پیشینیان نسخه[3] را گاه به معنای مطلقِ «کتاب» به کار می‌برده‌اند و گاهی از آن کلمه، هیأت رونویس شده کتاب و نوشته را اراده می‌کرده‌اند»(مایل هروی، 1380: 25). اما آنچه امروزه در اصطلاح اهل دانش، نسخۀ خطی نامیده می‌شود عبارت است از: هر نوشته و مکتوبی که پیش از ورود صنعت چاپ و حتی مقارن با آن به وسیلۀ دست نوشته شده است. به عبارت دیگر اصطلاح نسخۀ خطی، امروزه در مقابل متن چاپی به کار می‌رود. نسخه‌های خطی به انواع مختلفی تقسیم می‌شود؛ این تقسیم‌بندی گاه بر اساس معیارهای هنری- مثلا گفته می‌شود: نسخه‌های نفیس هنری یا نسخه‌های ساده و بی‌پیرایه- و گاه بر اساس معیارهای فنی و علمی است. در تصحیح متون توجه به انواع نسخه‌های یک اثر از حیث اصالت آن‌ها در منتها درجۀ اهمیت قرار دارد. در این موارد برترین نسخه، نسخه‌ای است که به خط مولف کتابت شده باشد که در اصطلاح نسخۀ اصل یا نسخۀ مولف نامیده می‌شود. پس از آن نسخه‌های سماع شده، نسخه‌های مقابله شده، نسخه‌های املایی، و نسخه‌های کهن قابل ذکرند. برخی نسخه‌ها نیز از حیث مشکول بودن(حرکت‌گذاری کلمات

[1] - به عنوان نمونه، آقای نجیب مایل هروی در کتاب تاریخ نسخه پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی شیوه‌های تصحیح متون را به چهار روش تقسیم کرده که عبارت‌اند از: 1- تصحیح متون بر مبنای نسخه اساس؛ 2- تصحیح التقاطی؛ 3- شیوۀ بینابین؛ 4- تصحیح قیاسی (مایل هروی، 1380: 434- 439). امروزه در برخی از کشورها از روش‌های رایانه‌ای نیز در تصحیح متون استفاده می‌شود. البته باید توجه داشت که در این روش‌ها- که عموماً مبتنی بر ارائه داده‌ها و آمارگیری کمّی از ضبط‌ها و دستنویس‌های یک اثر است- رایانه نقش دستیار مصحح را ایفا می‌کند، نه آنکه خود به طور مستقل به تصحیح متون بپردازد . اولین نمونۀ تصحیح یک متن فارسی با استفاده از روش‌‌های رایانه‌ای «طرح متن جامع غزلیات سنایی» است که در سال 2001 میلادی به صورت یک پروژۀ تحقیقاتی در دانشگاه ونیز ایتالیا آغاز شده است (دربارۀ این پروژه ر.ک: زانولا، والنتینا؛ مهدوی، محمدجواد؛ مجرد، مجتبی، «طرح متن جامع غزلیات سنایی»، جستارهای ادبی، سال 45، شمارۀ4 (زمستان 1391): 135- 162).

[2] - برای دیدن نمونه‌هایی از نقش ایدئولوژی در تغییر و تحریف متن ر.ک: شفیعی کدکنی، محمدرضا، «نقش ایدئولوژیک نسخه بدل‌ها»، نامه بهارستان، شماره9 و10(بهار و زمستان 1383): 93- 110.

[3] - واژۀ نسخه از ریشۀ «نَسَخ، یَنسَخ» به معنای زایل و باطل کردن چیزی است. از آنجا که با کتابت یک اثر، نسخه مکتوب عنه عملا زایل به شمار می‌آمده و نسخۀ جدید جایگزین نسخه قبلی می‌شده است، آن را نسخه می‌نامیدند (ابن منظور، 1414، 3: 61). واژه‌های «نسخ» و «استنساخ» ریشه‌های قرآنی دارند و معانی رایج این واژه‌ها در فرهنگ اسلامی، از آیات قرآن کریم برگرفته شده است( برای نمونه ر.ک: بقره(2): 106؛ حج(22):52؛ جاثیه(45): 29).