شرح مشکلات دیوان خاقانی هفت ترکیب بند بلند شرح نشده
شرح مشکلات دیوان خاقانی(هفت ترکیب‌بند بلند شرح نشده)
خاقانی شروانی شاعر بزرگ قرن ششم و یکی از بزرگترین شاعران عرصه‌ی پهناور ادب فارسی است، که به دلیل وسعت اطلاعات علمی و طبع و قریحه‌ی سرشار صاحب سبک خاصی در ادب فارسی گردیده است. برای آشنایی عمیق با شعر خاقانی و سیر در جهان پر رمز و راز این شاعر بزرگ، شناخت زبان و عناصر لفظی و معنوی و علوم و فنون مورد علاقه‌ی او ضروری است. اشعار خاقانی در نگاه اول ساده به نظر می‌آید؛ امّا گستردگی اطلاعات علمی ، معانی و افکار تازه و ترکیبات و تعابیر غریب موجب گردیده است تا درک مفاهیم شعر او دشوار و نیازمند شرح و توضیح گردد. شهرت شاعر شروان به قصیده‌سرایی مانع از توجه شایسته به ترکیب‌بندهای کم‌نظیر او گردیده است. خاقانی در ترکیب‌بندها نیز همانند قصاید، بسیاری از مسائل فرهنگی و اجتماعی مختلف را بیان کرده است. درک بهتر مضامین شعر خاقانی و شناخت بیشتر زوایای آثار این شاعر، شرح و توضیح بیشتری را برای آثار او می‌طلبد. در این پایان‌نامه سعی بر آن است که به شرح و توضیح هفت ترکیب‌بند شرح نشده‌ی خاقانی پرداخته شود و هدف از این پژوهش درک بهتر مفاهیم و مضامین اشعار خاقانی و آشنایی بهتر و بیشتر با اندیشه‌ها و افکار این شاعر بزرگ است. روش کار در این پایان‌نامه، توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای است. ابتدا به آثاری که در باره‌ی خاقانی نوشته شده است مراجعه می‌کنیم و با استفاده از این منابع به شرح ترکیبات می‌پردازیم. این پایان‌نامه در چهار فصل تنظیم گردیده است.
فصل اوّل: با عنوان مقّدمه و کلیّات، شامل مقدمه، اهداف تحقیق، اهمیّت و ضرورت تحقیق، پیشینه و روش تحقیق است.
فصل دوم: در بردارنده‌ی نگاهی کلی بر زندگی و شیوه‌ی شاعری خاقانی و سبک شعر در قرن ششم است.
فصل سوم: به شرح و توضیح هفت ترکیب‌بند خاقانی اختصاص یافته است.
فصل چهارم: در این فصل نتایج حاصل از این پژوهش گرد هم آمده است.
کلید واژه‌ها: خاقانی ، شرح، دشواری‌ها
فهرست مطالب
عنوانصفحه
فصل اوّل: مقدّمه و کلیّات
۱-1- اهداف تحقیق ..........................................................................................................2
۱-2- اهمیّت و ضرورت تحقیق ......................................................................................2
۱-3- فصل‌های پایان‌نامه .................................................................................................3
۱-4- پیشینه‌ی تحقیق ....................................................................................................3
۱-4-1- شرح گذشتگان بر اشعار خاقانی .......................................................................3
۱-4-2- شرح معاصران بر اشعار خاقانی .........................................................................4
۱-4-3- تحقیقات خارجی .................................................................................................5
۱-5- روش تحقیق ...........................................................................................................6
فصل دوم: گذری بر احوال خاقانی و سبک شعر در قرن ششم
۲- 1- زندگی خاقانی .........................................................................................................8
2-2- خانواده و نزدیکان خاقانی...........................................................................................9
2-3- محل و زمان تولد و وفات خاقانی..........................................................................10
2-4- مروری برسبک شعر در قرن ششم .....................................................................11
2-4-1- سبک آذربایجانی ................................................................................................12
2-5 ـ مختصات شعر در قرن ششم ................................................................................13
2-5-1- سطح زبانی ...........................................................................................................13
2-5-2- سطح فکری ..........................................................................................................13
2-5-3- سطح ادبی ............................................................................................................14
2-6- سبک شعری خاقانی ................................................................................................14
عنوان صفحه
2-7- مضامین و موضوعات شعر خاقانی ........................................................................17
2-7-1- وطن دوستی ........................................................................................................17
2-7-2 فلسفه ستیزی ........................................................................................................17
2-7-3- نجوم ......................................................................................................................18
2-7-4- طب ........................................................................................................................18
2-7-5- موسیقی ................................................................................................................19
2-7-6- قرآن و علوم دینی ...............................................................................................20
2-7-7- مدح .......................................................................................................................20
2-7-8- نرد و شطرنج ........................................................................................................21
2-7-9- خاقانی وآئین مسیحیت .....................................................................................21
2-7-10- حبسیّات ............................................................................................................22
2-7-11- مفاخره ................................................................................................................23
2-7-12- ستایش پیامبر(ص) و کعبه ............................................................................23
2-7-13- توصیف صبح .....................................................................................................24
2-7-14- اطلاعات عمومی ...............................................................................................24
2-8- زیبا شناسی و صورخیال در شعر خاقانی ............................................................25
2-8-1- استعاره ..................................................................................................................25
2-8-2- تشبیه ....................................................................................................................26
2-8-3- کنایه ......................................................................................................................27
2-8-4- مجاز .......................................................................................................................28
2-8-5- آرایه‌های دیگر .....................................................................................................28
فصل سوم: شرح و توضیح هفت ترکیب‌بند بلند شرح نشده‌ی خاقانی
3-1- ترکیب‌بند اوّل با مطلع« دلا از جان چه برخیزد یکی جویای جانان شو »
درموعظه و نعت رسول اکرم(ص) و تخلّص به مدح ناصرالدّین ابراهیم ...................31
عنوان صفحه
3-2-ترکیب‌بند دوم بامطلع«خوش‌خوش به روی ساقیان لب‌گشت خندان صبح‌را»
در مدح جلال‌الدّین ابوالمظفر اخستان ...........................................................................63
3-3- ترکیب‌بند سوم با مطلع « جام ز می دوقلّه کن خاصّ برای صبحدم »
در مدح جلال‌الدّین اخستان شروان‌شاه .......................................................................123
3-4- ترکیب‌بند چهارم با مطلع « خنده‌ی سر به مهر زد دم صبح »
در مدح جلال‌الدّین ابوالمظفر اخستان شروان‌شاه .....................................................177
3-5- ترکیب‌بند پنجم با مطلع « جو به جو راز جهان بنمود صبح »
در مدح جلال‌الدّین ابوالمظفر اخستان .........................................................................224
3-6- ترکیب‌بند ششم با مطلع « برقع زرنگار بندد صبح »
در مدح جلال‌الدّین ابوالمظفر اخستان .........................................................................279
3-7- ترکیب‌بند هفتم با مطلع « سر چو آه عاشقان برکرد صبح »
نوروزیه در مدح جلال‌الدّین ابوالمظفر شروان‌شاه اخستان .......................................336
فصل چهارم: نتیجه گیری
نتیجه گیری: ......................................................................................................................376
فهرست منابع و مآخذ .......................................................................................................380
فهرست کوته نوشت منابع
آنندراج = فرهنگ آنندراج
برهان = برهان قاطع
دهخدا = لغت‌نامه‌ی دهخدا
غیاث = غیاث اللغات
فرس = لغت فرس
فرهنگ لغات = فرهنگ لغات و تعبیرات خاقانی
معین = فرهنگ فارسی معین
ناظم الاطباء = فرهنگ نفیسی(ناظم الاطباء)
فصل اول
مقدمه و کلیات
مقدمه
انس و آشنایی با افکار واندیشه‌های هر شاعری نیازمند شناخت سبک و پیام سخن اوست. بسیاری از آثار بزرگان ادبی ما به دلیل استفاده از اصطلاحات و ترکیبات خاص، صور خیال و هنرهای شاعرانه نیاز به شرح و توضیح دارند. یکی از این شاعران پرآوازه که شعر او به دلیل استفاده از تعبیرات، تلمیحات، صور خیال، ترکیبات پیچیده و نغز و وصف‌های بدیع و بی‌نظیر نیاز به شرح و توضیح دارد خاقانی شروانی است .
درک و شناخت اشعار خاقانی نیازمند به داشتن اطلاعات گسترده، آشنایی با اخبار و احادیث و آگاهی از اصطلاحات علمی معمول و رایج روزگار شاعر است. اندیشه‌ها و افکار شاعر چنان در الفاظ و ترکیبات پیچیده قرار گرفته است که درک و فهم آن برای خوانندگان و علاقه‌مندان دنیای پر راز و رمز این شاعر دیرآشنا به آسانی میسّر نیست.
۱-۱- اهداف تحقیق
۱- آشنایی با سیر فکری و اندیشه‌های شاعر.
۲- شرح و توضیح واژگان و مشکلات هفت ترکیب‌بند شرح نشده‌ی خاقانی.
۳- کشف و شناخت زیبایی‌ها و آرایه‌های ادبی در ترکیب‌بندهای انتخابی.
۴-توضیح و تشریح نکته‌های تاریخی، اجتماعی و ... در ترکیب‌بندهای انتخابی.
۱-۲- اهمیّت و ضرورت تحقیق
آگاهی و تسلط خاقانی بر شیوه‌ها و قالب‌های مختلف شعر فارسی، او را به یکی از نامدارترین شاعران پارسی‌گوی قرن ششم تبدیل کرده است. دیوان خاقانی جلوه‌گاه عناصر فرهنگی و اجتماعی و تاریخی روزگار اوست که نه تنها ادب دوستان را مفید است؛ بلکه جامعه شناسان نیز می‌توانند از آن بهره‌ها جویند.
زبان پرشکوه و فخیم شاعر و پایه‌ی بلند علم و دانش او غالباً فهم اشعارش را دشوار می‌کند. تاکنون شرح‌های بسیاری بر قصاید خاقانی نوشته شده ولی به ترکیب‌بندهای این شاعر پرآوازه کمتر توجه شده است. ما در این تحقیق در حدّ توان به شرح و توضیح ابیات، تعبیرات، واژگان و آرایه‌های ادبی هفت ترکیب‌بند بلند و شرح نشده‌ی او خواهیم پرداخت.
۱-۳- فصل‌های پایان نامه
این پایان نامه در چهار فصل تنظیم شده است که به ترتیب عبارتند از:
فصل اول شامل مقدمه، اهداف تحقیق، اهمیّت و ضرورت تحقیق، تحقیقات گذشته و روش تحقیق است.
فصل دوم در بردارنده‌ی مروری بر سبک شعر در قرن ششم و آشنایی با سبک شعری خاقانی است.
فصل سوم به شرح و توضیح کامل هفت ترکیب‌بند بلند شرح نشده‌ی خاقانی اختصاص دارد.
فصل چهارم به نتیجه گیری پرداخته است.
۱-۴- پیشینه‌ی تحقیق
قدرت بیان، تعبیرات و اصطلاحات ناب و کم نظیر خاقانی، شارحان را بر آن داشته تا شرح و تحلیل‌هایی براشعار او بنویسند. این شارحان به صورتی گزینشی عمل کرده و تمام آثار خاقانی را به صورت کامل شرح نکرده‌اند. در این جا برخی از شرح‌های قدیم و جدید داخلی و خارجی که بر اشعار او نوشته شده را بیان می‌کنیم:
1-4-1- شرح گذشتگان بر اشعار خاقانی
شیخ آذری طوسی(۸۳۰ ﻫ . ق ) قصیده‌ی معروف« ترسائیه » با عنوان « فلک کژ روتر است از خط ترسا » را شرح داده و این شرح را در کتاب« جواهرالاسرار » آورده است.
وی در این شرح گاهی برخی ابیات را به طور کامل شرح کرده و گاهی فقط یک واژه را توضیح داده است. شرح آذری به خاطر فضل تقدّم و این که به نکاتی توجه کرده که در شروح دیگر به آن توجه نشده است، اهمیّت ویژه‌ای دارد.
محمّدبن داوودبن محمّدبن محمود علوی شادی آبادی(۹۱۶ﻫ . ق) شرحی بر چهل و چهار قصیده‌ی خاقانی نوشته است. شرح شادی آبادی، شرحی مفصّل و مشبّع است.
