شناخت صنایع‌دستی به‌کار رفته در معماری‌سنتی دوره‌ی قاجار شهرستان اردکان ( با معرفی خانه‌ی تقدیری)

چکیده

از روزی که انسان به فکر ساخت محلی برای سکونت افتاد با توجه به اقلیم منطقه‌ای که در آن، بنا را برپا می‌کرد و فرهنگ خاص منطقه؛ تزئینات را هم در آن دخالت داد؛ از آن روز تاکنون فرهنگ و اقلیم بر تزئینات بناها تأثیر گذاشته است. صنایع‌دستی به کار رفته در خانه‌ی تقدیری شهرستان اردکان که از عهد قاجار به جا مانده از فرهنگ و اعتقادات مردم و تعصبات ملی و مذهبی زمان و اقلیم گرم و خشک و کویری منطقه، متأثر می‌باشد. صنایع‌دستی مورد نظر در این پژوهش شامل گره‌چینی و چلنگری است که این روزها در ورطه‌ی منسوخ شدن می‌باشد؛ معمار سنتی با استفاده از این صنایع دستی در بنا به حفظ اعتقادات دینی و مذهبی و سازگاری با محیط کوشیده است. در این تحقیق به معرفی و شناساندن هر چه بیشتر این هنرهای سنتی و عناصر معماری منازل مسکونی عهد قاجار با تأکید بر خانه تقدیری پرداخته و با روش توصیفی- تحلیلی روش کار، ابزار، تولیدات و کارکرد این هنرها و کارکرد عناصر معماری را مورد بررسی قرار داده و ارتباط فرهنگ و اقلیم با هنرهای وابسته معماری‌سنتی را در آن جستجو کرده‌ایم.

کلید واژگان:

دوره‌ی قاجاریه، شهرستان اردکان، خانه‌ی تقدیری، صنایع‌دستی، معماری‌سنتی، گره‌چینی، چلنگری

فهرست مطالب

عنوان صفحه

مقدمه....1

فصل اول

کلیات تحقیق

1-1 تعریف موضوع (تعریف مسأله، هدف از اجراء و کاربرد نتایج تحقیق)....3

1-2 ضرورت انجام تحقیق...4

1- 3 سابقه تحقیق...4

1-4 سؤالات پژوهشی....6

1-5 فرضیه............................................................................................................................6

1-6 روش تحقیق..................................................................................................................6

1-7 مراحل اجرای پروژه.......................................................................................................7

1-8 محدودیت‌های تحقیق..................................................................................................7

فصل دوم

ادبیات تحقیق.

2-1نگرشی بر معماری‌سنتی ایران.......................................................................................9

2-1-1 آرایه‌های معماری‌سنتی..................................................................................................11

2-1-2 اصول معماری ایرانی و تأثیر آن بر آرایه‌های معماری سنتی................................13

2-1-2-1 مردم‌واری............................................................................................................13

2-1-2-2پرهیز از بیهودگی .....................................................................................................14

2-1-2-2 نیارش................................................................................................................14

2-1-2-4 خودبستگی............................................................................................................15

2-1-3 تأثیر عوامل اقلیمی بر معماری‌ و آرایه‌های معماری سنتی..................................................15

2-2 درآمدی بر هنرهای سنتی ایران................................................................................17

2-2-1 صنایع‌دستی............................................................................................................19

2-2-1-1 ویژگی‌های صنایع‌دستی ...........................................................................................19

2-2-1 -2صنایع‌دستی از لحاظ روش و تکنیک تولید فرآورده‌های دستی....................................20

2-2-1-3 هنرهای دستی چوبی ایران ......................................................................................21

2-2-2 پنجره ....................................................................................................................21

2-2-2-1 در – پنجره ............................................................................................................22

2-2-2-2 پنجره ارسی .. .......................................................................................................23

2-2-2-3 روزن ....................................................................................................................24

2-2-3 کارکردهای پنجره ................................................................................................25

2-2-3-1 تزئین بنا ............................................................................................................25

2-2-3-2 شباک.................................................................................................................25

2-2-3-3 جام‌خانه..............................................................................................................26

2-2-3-4 منظر .................................................................................................................26

2-2-3-5 تهویه..................................................................................................................27

2-2-3-6 تأمین نور............................................................................................................27

2-2-4 نقش پنجره در نمای ساختمان......................................................................................32

2-2-5 نقش هندسه در شکل‌گیری.پنجره‌ها ............................................................................32

2-3 مصالح به کار رفته در هنر‌های‌سنتی وابسته به معماری سنتی...............................33

2-3-1 چوب و دلایل کاربرد آن در گره‌چینی............................................................................33

2-3-2 شیشه‌های رنگی در گره‌چینی .....................................................................................34

2-3-3 رنگ در معماری..........................................................................................................35

2-3-4 آهن در چلنگری.........................................................................................................35

2-3-4-1 آهن و چلنگری در قرآن...........................................................................................36

2-3-5 گچبری......................................................................................................................37

2-3-5-1 انواع طاقچه‌های گچی..............................................................................................38

2-3-5-2 یزدی بندی بااستفاده از گچ ....................................................................................39

فصل سوم

آشنایی با دوره قاجاریه و شهرستان اردکان

3-1 معرفی موقعیت تاریخی موضوع................................................................................41

3-1-1 سلسله قاجار...............................................................................................................41

3-1-2 جامعه قاجاری............................................................................................................41

3-1-3 تربیت و اخلاق عمومی.................................................................................................43

3-1-4 هنر و معماری در دوره‌ی قاجاریه...................................................................................44

3-1-3-1 ویژگی‌های نقوش تزئینی هنر و معماری دوره‌ی قاجار...................................................49

3-2 موقعیت جغرافیایی موضوع.......................................................................................53

3-2-1 معرفی استان یزد........................................................................................................53

3-2-1-1-اطلاعاتجغرافیاییاستان یزد.................................................................................53

3-2-1-2-اطلاعاتهواشناسی استان یزد................................................................................53

3-2-1-3-پیدایشوقدمتتاریخی استان یزد.........................................................................53

3-2-1-4-ویژگی‌های باستانی استان یزد.................................................................................54

3-2-2-شهرستان اردکان.......................................................................................................54

3-2-2-1-وجه تسمیه‌ی اردکان..............................................................................................54

3-2-2-2-اردکان در دوره‌ی قاجار.........................................................................................55

3-2-2-3-وضعیت اقتصادی اردکان در عهد قاجار....................................................................55

3-2-2-4-معماری اردکان در عهد قاجار..................................................................................56

3-2-2-5-وضعیت اجتماعی اردکان در عهد قاجار....................................................................56

3-2-2-6-وضعیت فرهنگی اردکان در عهد قاجار.....................................................................56

فصل چهارم

خانه‌تقدیری و تزئینات وابسته به معماری آن

4-1معرفی خانه‌ی تقدیری.................................................................................................58

4-2 معرفی هنرهای سنتی وابسته به معماری خانه‌‌ی تقدیری .......................................61

4-2-1- طاقچه‌های خانه‌ی تقدیری..........................................................................................61

4-2-2-شمشیری‌ها ..............................................................................................................62

4-2-3-تزیینات آجری..........................................................................................................63

4-2-4-تزئینات بادگیرها........................................................................................................64

4-2-5-تزیینات سنگی..........................................................................................................65

4-2-6-گره چینی و قواره‌بری.................................................................................................65

4-2-7-شباک...................................................................................................................... 67

4-2-8-چلنگری ..................................................................................................................67

4-2-9-ابزار زنی چوب...........................................................................................................69

4-2-10- تزئینات هشتی.........................................................................................................69

4-3-صنایع‌دستی شاخص خانه تقدیری..........................................................................71

4-3-1-چلنگری، (آهنگری سنتی) .........................................................................................71

4-3-1-1 چلنگری در یزد......................................................................................................71

4-3-1-2-تولیدات چلنگری ..................................................................................................72

4-3-1-3-ابزارهای مورد استفاده............................................................................................73

4-3-1-4- روش کار..............................................................................................................79

4-3-1-5-نشان‌دار کردن.......................................................................................................79

4-3-1-6-دلایل منسوخ شدن هنر چلنگری............................................................................80

4-3-1-7-فورجینگ، چلنگری صنعتی....................................................................................80

4-3-2-گره‌سازی..................................................................................................................81

4-3-2-1-تاریخچه گره‌سازی ...............................................................................................83

4-3-2-2-ابزارهای لازم برای ساخت گره‌چینی.......................................................................84

4-3-2-3- اتصالات گره‌چینی................................................................................................85

4-3-2-4-مراحل ساخت گره‌چینی .......................................................................................85

4-3-3-هنر قواره بری...........................................................................................................86

4-3-3-1-ابزار و تجهیزات ....................................................................................................87

4-3-3-2-روش کار..............................................................................................................87

فصل پنجم

نتیجه‌گیری و پینهادها

نتیجه‌گیری..........................................................................................................................89

پیشنهادات..........................................................................................................................91

منابع و مؤاخذ.....................................................................................................................92

منبع تصاویر.......................................................................................................................96

پیوست‌ها............................................................................................................................97

 فهرست تصاویر

عنوان صفحه

تصویر 2-1 روزن‌های بالای پنج‌دری..................................................................................24

تصویر2-2 روزن‌های بالای سه دری..................................................................................24

تصویر2-3 جام‌خانه حمام سعیدا شهرستان اردکان بازمانده از عهد قاجار....................26

تصویر2-4 هندسه در هنر چلنگری..................................................................................33

تصویر2- 5 اجرای یزدی‌بندی ..........................................................................................39

تصویر4-1 پلان‌های همکف، زیر‌زمین و طبقه‌ی اول خانه‌ی تقدیری...............................58

تصویر 4-2 راه‌روی جنب تالار جنوبی...............................................................................62

تصویر 4-3 تالار جنوبی....................................................................................................62

تصویر 4-4 طاقچه‌های اتاق پنج‌دری................................................................................62

تصویر 4-5 و4-6 شمشیری‌های اطراف حیاط خانه‌ی تقدیری.......................................63

تصویر 4-7 قطار بندی لبه بام خانه‌ی تقدیری.................................................................64

تصویر4-8 بادگیر تالار ‌جنوبی..........................................................................................65

تصویر4-9گره‌چینی وقواره‌بری.........................................................................................65

تصویر4-10 قواره‌بری سه‌درها و پنج‌دری‌ها......................................................................67

تصویر4-11 شباک آجری پایاب.........................................................................................67

تصویر4-12 شباک آجری زیرزمین .................................................................................67

تصویر4-13کوبه مردانه......................................................................................................68

تصویر4-14 کوبه زنانه.......................................................................................................68

تصویر4-15 چفت در اتاق‌ها..............................................................................................69

تصویر4-16 گل میخ در ورودی........................................................................................69

تصویر4-17ابزار زنی پائین چهارچوب درها .....................................................................69

تصویر4-18 و4-19 نمایی از یزدی بندی هشتی ............................................................70

تصویر 4-20 در اصلی........................................................................................................70

تصویر4-21چفت، گل‌میخ و میخِ در..................................................................................73

تصویر4-22 نمونه‌هایی از تولیدات چلنگری....................................................................73

تصویر 4-23 سندان تخت................................................................................................73

تصویر4-24 سندان دماغه................................................................................................74

تصویر 4-25 انبر دست ....................................................................................................74

تصویر4-26 انبردول .........................................................................................................74

تصویر4-27 انبر لول ........................................................................................................75

تصویر4-28و4-29 کج انبر...............................................................................................75

تصویر4-30 انبر تیزبر گیری ............................................................................................75

تصویر4-31 انبر سنبه گیری ............................................................................................76

تصویر4-32 انبر جول .......................................................................................................76

تصویر4-33 سندان تخت با تیغچه ..................................................................................76

تصویر4-34 تیزبر .............................................................................................................77

تصویر4-35سوهان ..........................................................................................................77

تصویر4-36 کفگیر ...........................................................................................................78

تصویر4-37 نمای کوره از روبروی ...................................................................................78

تصویر44-38 نمای پشت کوره.........................................................................................78

تصویر4-39و4-40 استادکار درحال ساخت گل میخ .....................................................78

تصویر4-41 نشان...............................................................................................................79

مقدمه

معماری سنتی از دیر باز از فرهنگ و اقلیم متأثر بوده و این در حالی است که در مناطق مختلف ایران آب و هوا متغیر است و شهرستان اردکان با آب و هوایی گرم و خشک از معماری خاص اقلیم این منطقه برخوردار است و هنر‌های سنتی وابسته به معماری سنتی شهرستان، با تأثیری که از این اقلیم گرفته است؛ در پی فراهم آوردن شرایطی مناسب برای زندگی مطلوب‌تر است. همچنین فرهنگ هر منطقه بر معماری و هنرهای سنتی وابسته به آن تأثیر بسزایی دارد، که با تغیر فرهنگ و بخصوص اعتقادات مذهبی در هر دوره، معماری و هنرهای سنتی وابسته به آن نیز تغیرکرده و از آن تأثیر می‌پذیرد.

در فصل اول این پژوهش به کلیات تحقیق و در فصل دوم به تعریف و آشنایی با مبانی نظری تحقیق پرداخته و در پی آن در فصل سوم به آشنایی با موقعیت تاریخی موضوع که دوره‌ی قاجار است و به دلیل این‌که دوره‌ای اسلامی است و تا عصر حاضر فاصله‌ی چندان طولانی ندارد و همچنین از این دوره خانه‌های زیادی در شهرستان اردکان به جا مانده است برای بررسی در این پژوهش انتخاب گردید .

در همین فصل در ادامه به موقعیت جغرافیایی موضوع که شهرستان اردکان می‌باشد پرداخته و موقعیت اردکان در عهد قاجار مورد بررسی قرار می‌گیرد.

شهرستان اردکان در استان یزد واقع شده، در تزئینات وابسته به معماری عهد قاجار گره‌چینی‌ها و قواره‌بری‌هایی با چوب انجام شده و با شیشه‌های رنگی مزین شده است. تا میزان عبور نور را به داخل بنا کنترل نماید و دید را کنترل نماید بدین صورت که ناظر از بیرون داخل حریم بنا را نمی‌تواند ببیند و این در صورتی است که افراد خانه بر کل خانه اشراف کامل داشتند و به خاطر وجود در- پنجره‌ها حتی می‌توانند به حالت نشسته نیز کل خانه را کنترل کنند. چلنگری یکی دیگر از این هنرها است که در این منطقه و در ردیف هنرهای وابسته به معماری شاهد آن هستیم. این هنرها در خانه تقدیری که یکی از منازل شاخص بازمانده از این عهد است قابل مشاهده می‌باشد که در فصل چهارم با تأکید بر خانه تقدیری به معرفی کامل این تزئینات پرداخته شده است.

  فصل اول

کلیات تحقیق

1-1 تعریف موضوع (تعریف مسأله، هدف از اجراء و کاربرد نتایج تحقیق)

معماری و تزیینات از دیر باز باهم پیوندی دیرینه داشتند و معماری خانه‌های عهد قاجار شهرستان اردکان، که خانه‌ی تقدیری شاخص‌ترین آن‌هاست؛ از این امر مستثنی نبوده و به وضوح تأثیر اقلیم بر تزئینات وابسته به معماری سنتی آن را شاهد هستیم. معماری شهرستان اردکان یزد با شرایط اقلیمی گرم و خشک دارای عناصر و فضاهایی است که ساکنین، برای سازگاری خود با اقلیم گرم و کویری آن ایجاد کرده‌اند.

چلنگری شاخه‌ای از این هنر‌های سنتی است؛ که هنرمند صنعت‌گر با زدن ضربات چکش بر آهن تافته، محصولاتی مانند کوبه، چفت، پا چفت، حلقه‌های ریز و... را تولید می‌کند؛ که درفرم و نقوش آن‌ها تأثیرات فرهنگ قجری به وضوح مشاهده می‌شود.

گروهی دیگر از این تزئینات که شامل گره‌چینی، شیشه‌بری و قواره‌بری می‌باشد و محل اجرای آن‌ها پنج دری‌ها، پنجره‌ها و نورگیرهای بالای آن‌ها است. معماران سنتی با استفاده از این هنرها قدرت نور (و سایه) را در اختیار می‌گرفتند. بخصوص به این موضوع توجه داشتند که فضاهای کوچک را طوری روشن کنند که نور زیاد، به‌ویژه در محیط‌های گرم سبب بالا رفتن دمای محیط نشود؛ استفاده از شیشه‌های کوچک رنگی و چوب، با تزیینات خاص خود به عنوان مصالح ساختمانی در معماری قاجاریه این شهرستان، نشانه‌ی توجه معماران سنتی این دوره به شرایط اقلیمی است. با توجه به اصل پرهیز از بیهودگی در سبک معماری ایرانی؛ همه‌ی این هنرها دارای کاربرد‌هایی هستند و تنها به صرف تزئینات اجرا نشده‌اند.

فرهنگ دوره قاجاریه بر انتخاب و اجرای تزیینات وابسته به معماری سنتی این دوره از تاریخ، تأثیر فراوان داشت که در صنایع دستی وابسته به معماری باز مانده از این دوره به خوبی مشاهده می‌شود. این تأثیر در چلنگری، در شکل کوبه‌ها و در گره‌چینی در شیشه‌های رنگی و در پنجره‌های بلندی که حتی به حالت نشسته هم می‌توان محیط خانه را کنترل کرد، خود را نشان داده است.