شهر ناییـن

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده

فصل اول: گسترة علمی مسئلة مورد بررسی

1-1. مقدمه............................. 2

1-2. بیان مسئله......................................................................... 3

1-3. اهمیت و ضرورت تحقیق.................................... 4

1-4. اهداف تحقیق................................................................................. 4

1-5. پرسش‌های تحقیق........................................................ 4

1-5-1. پرسش اصلی.............................................. 9

2-2-1-1. کوه‌ها....................................................... 9

2-2-1-2. زمین‌شناسی شهرستان نایین...................... 10

2-2-1-3. معادن................................................................................ 11

2-2-1-4. زلزله............................................................. 11

2-2-2. خصوصیات اقلیمی.................................. 11

2-2-2-2. بارندگی............................................................................................................ 11

2 – 2-3. منابع آب.............................................................................................................. 12

2– 2-3-1. قنات................................................................................................................ 12

-2-3-1‌-1. قنات‌های شهر................................................................................................. 13

2 – 2-3-2. آب‌انبار............................................................................................................ 14

2-2-4. سایر ویژگی‌های محیطی............................................................................................ 14

2– 2-4-1 . باد.................................................................................................................. 14

2 – 2 – 4 -2. خاک............................................................................................................ 15

2 – 2-4- 3 . مراتع............................................................................................................ 15

2-2-4-4. گونه‌های گیاهی و جانوری نایین............................................................................. 15

2- 3 . موقعیت نایین در تقسیمات کشوری................................................................................ 16

2-4. ارتباطات..................................................................................................................... 18

فصل سوم: ساختار تاریخی شهر نایین

3-1. مفهوم شهر.................................................................................................................. 20

3-2. نام شهر و ریشه‌های تاریخی آن........................................................................................ 21

3-2-1. وجه تسمیۀ نایین...................................................................................................... 21

3- 3. تاریخ شهر نایین.......................................................................................................... 23

3-3-1. تاریخ شهر نایین( قبل از اسلام).................................................................................... 23

3-3-1-1. کهندژ................................................................................................................ 25

3-3-1-2.دین................................................................................................................... 26

3-3-2. تاریخ شهر نایین( بعد از اسلام).................................................................................... 27

3 -3-2-1. صفاریان............................................................................................................ 27

3-3-2-2. آل بویه.............................................................................................................. 29

3-3-2-3. دورة مغول و ایلخانان............................................................................................ 32

3-3-2-4. پس از مغول و ایلخانان.......................................................................................... 33

3-3-2-5. صفویه............................................................................................................... 34

3-3-2-5-1. درگیری‌های نعمتی و حیدری.............................................................................. 37

3-3-2-6. پس از صفویه...................................................................................................... 37

3-3-2-7. دورة مشروطه...................................................................................................... 38

فصل چهارم: ساختار اقتصادی شهر نایین

4-1. پیش‌درآمد................................................................................................................... 41

4 – 2. شیوه‌های معیشت....................................................................................................... 41

4 –2- 1‌. کشاورزی............................................................................................................. 42

چهار

4 – 2- 2‌. دامپروری............................................................................................................ 43

4 – 2- 3‌. صنایع دستی........................................................................................................ 43

4 –3. مشاغل...................................................................................................................... 44

4 –3- 1‌. مشاغل فراموش‌شده................................................................................................ 44

4 –3- 2‌. مشاغل رو به زوال.................................................................................................. 44

4 –3- 3. مشاغل کنونی........................................................................................................ 44

4 –3- 4 . مشاغل بی‌مکان..................................................................................................... 45

4 –4. صنایع دستی( گذشته و امروز)........................................................................................ 45

4 –4- 1 . کرباس‌بافی.......................................................................................................... 45

4 –4- 2 . رنگرزی (صباغی).................................................................................................. 46

4 –4- 3 . عبابافی............................................................................................................... 46

4-4-3-1. تاریخچه و مرکز عبا‌بافی........................................................................................ 47

4-4-3-2. دستگاه عبابافی..................................................................................................... 47

4-4-3-3. مراحل تولید....................................................................................................... 47

4-4-3-3-1.حلاجی.......................................................................................................... 48

4-4-3-3-2. ریسندگی....................................................................................................... 48

4-4-3-3-3. بافت عبا........................................................................................................ 48

4-4-3-4. انواع عبا............................................................................................................ 49

4-4-3-5. پارچه‌های صادراتی از جنس عبایی........................................................................... 49

4-4-3-6.کارگاه‌های عبابافی................................................................................................. 49

4-4-3-7.رکود عبابافی........................................................................................................ 50

4 –4- 4 . سفالگری............................................................................................................. 50

4-4-4 -1. محصولات سفالی................................................................................................ 51

4 –4- 5 . کاشی‌کاری........................................................................................................... 52

4 –4- 6 . گلیم‌بافی............................................................................................................. 53

4 –4–6– 1 .گلیم جٌلی........................................................................................................ 53

4 –4–6– 2 .گلیم مویی....................................................................................................... 54

4 –4–6– 3 .گلیم سَرخِفتی (سر پُنچی).................................................................................... 54

4-4-7. قالی‌بافی................................................................................................................. 54

4-4-7-1. سابقة فرش نایین.................................................................................................. 54

پنج

4-4-7-2. طرح و نقشه قالی نایین......................................................................................... 55

4-4-7-3. رنگ قالی نایین.................................................................................................... 55

4-4-7-4. رونق فرش نایین.................................................................................................. 56

4 –4- 8 . صنایع نوین......................................................................................................... 57

فصل پنجم: ساختار اجتماعی شهر نایین

5-1. جمعیت‌...................................................................................................................... 59

5-1-1. نسبت جنسیتی......................................................................................................... 59

5-1-2. تراکم جمعیت.......................................................................................................... 59

5-2. نژاد مردم نایین............................................................................................................. 60

5-3. گروه‌های اجتماعی........................................................................................................ 60

5-3-1. خانواده.................................................................................................................. 60

5-3-2. طایفه..................................................................................................................... 61

5-3-3. همسایه.................................................................................................................. 61

5-3-4. کوی و محله........................................................................................................... 61

5-3 -5. منزلت اجتماعی و اقتصادی........................................................................................ 61

5-3-6. هواداری فرقه‌ای....................................................................................................... 61

5-3-7. شغل...................................................................................................................... 62

5-3-8. سواد..................................................................................................................... 62

5-3-9. زبان...................................................................................................................... 62

5-4. ادارة شهر.................................................................................................................... 62

5-4-1. ریش‌سفید............................................................................................................... 62

5-4-2. کدخدا................................................................................................................... 62

5-4-3. عیاران.................................................................................................................... 62

5-4-4. کلانتر.................................................................................................................... 63

5-4-5. حاکم..................................................................................................................... 63

5-4-6. روحانیان................................................................................................................ 63

5-5. خانواده‌های قدیمی و کهن شهر........................................................................................ 63

5-5-1. ادیب..................................................................................................................... 63

5-5-2. آقا بزرگی............................................................................................................... 64

5-5-3. بقایی‌..................................................................................................................... 64

شش

5-5-4. بلاغی.................................................................................................................... 64

5-5-5. بمانی‌..................................................................................................................... 64

5-5-6. پیرنیا..................................................................................................................... 64

5- 5-7.چاووش (شهدادی)................................................................................................... 64

5- 5-8. چماقی(سادات حسینی)............................................................................................. 64

5-5-9. سادات خطیبی......................................................................................................... 65

5-5-10. حکیمی (سادات حسینی).......................................................................................... 65

5-5-11. خادم‌العلومی(سادات حسینی).................................................................................... 65

5-5-12. خطیبی (سادات تحویلداری)..................................................................................... 65

5-5-13. رنگرز(صباغ-سرای نو)............................................................................................ 66

5-5 -14. شعاعی................................................................................................................ 66

5-5-15.مصلایی................................................................................................................ 66

5-5-15. ملا شفیعایی.......................................................................................................... 66

5-5-16. شهداد-شهدادی..................................................................................................... 66

5-5-17. شیخ‌الاسلامی......................................................................................................... 66

5-5-18. طباطبایی (سادات).................................................................................................. 67

5-5-19. سید ابراهیمی........................................................................................................ 67

5-5-20. سادات نقیبی......................................................................................................... 67

5-5-21. وکیلی(شهدادی)..................................................................................................... 67

5-5-22. شیخی‌................................................................................................................. 68

5-5-23. عالَمی(شهدادی)..................................................................................................... 68

5-5-24. عامری................................................................................................................. 68

5-5-25. قاضی عسگر......................................................................................................... 68

5-5-26. قاضی‌زاده............................................................................................................. 69

5-5-27. کاشفی................................................................................................................. 69

5-5-28. مصاحبی (از نایین و محمدیه)................................................................................... 69

5-5-29. مفیدی (شهدادی)................................................................................................... 69

5-5-30. وزیری(سادات حسینی)........................................................................................... 69

5-5-30-1. سادات بیانی...................................................................................................... 70

5-5-30-2. سادات وزیری................................................................................................... 70

هفت

5-5-30-3. سادات تحویلداری............................................................................................. 70

5-5-30-4. سادات طباطبایی................................................................................................. 70

5-5-30-5. عریضی (سادات حسینی)..................................................................................... 71

5-5-30-6. نوجوکی (سادات حسینی).................................................................................... 71

5-5-30-7. سادات گَوَرتی................................................................................................... 71

5-5-31. منشی‌باشی............................................................................................................ 71

5-5-32. خاندان‌های متفرقه.................................................................................................. 71

فصل ششم: ساختار فرهنگی شهر نایین

6-1.آداب و رسوم (ملی و مذهبی)........................................................................................... 73

6-1-1. استقبال از نوروز....................................................................................................... 73

6-1-2. پنجة دزدیده............................................................................................................ 73

6-1-2-1. روز اول پنجه (نومبایی)......................................................................................... 74

6-1-2-2. روز دوم پنجه...................................................................................................... 75

6-1-2-3. روز سوم پنجه.................................................................................................... 75

6-1-2-4. روز چهارم پنجه.................................................................................................. 75

6-1-2-5. روز پنجم پنجه(روز عَلَفه)..................................................................................... 75

6-1-2-5-1. حمام‌رفتن....................................................................................................... 76

6-1-2-5-2. رفتن به مزار................................................................................................... 76

6-1-2-5-3. آشتی و صلح................................................................................................... 76

6-1-3. چهارشنبه سرخی (چهار‌شنبه سوری)............................................................................. 77

6-1-3-1. فال‌گوش............................................................................................................ 77

6-1-4. نوروز.................................................................................................................... 78

6-1-4-1. هفت‌سین........................................................................................................... 78

6-1-4-3. سیزده‌بدر............................................................................................................ 80

6-1-5. عزاداری‌ها.............................................................................................................. 80

6-1-5-1. محرم و صفر....................................................................................................... 80

6-1-5-1-1. آیین سنتی "چِق‌چِقه‌زنی"................................................................................... 80

6-1-5-1-2. مراسم "جوش‌زدن".......................................................................................... 81

6-1-5-1-3.تاسوعا........................................................................................................... 81

6-1-5-1-4. عاشورا.......................................................................................................... 82

هشت

6-1-5-2. مراسم ختم......................................................................................................... 82

6-1-5-2-1. اولین روز....................................................................................................... 82

6-1-5-2-2. ماه‌............................................................................................................... 82

6-1-6. ازدواج................................................................................................................... 83

6-1-6-1. یافتن نامزد برای پسر............................................................................................. 83

6-1-6-2. خواستگاری........................................................................................................ 83

6-1-6-3. ُمسوّدِه‌نویسی...................................................................................................... 84

6-1-6-4. عقدکنان............................................................................................................. 84

6-1-6-5. تعصبات بعد از عقد.............................................................................................. 85

6-1-6-6. دوران عقد (نامزدی)............................................................................................. 85

6-1-6-7. جهیزیه.............................................................................................................. 85

6-1-6-7-1 . فرش............................................................................................................ 85

6-1-6-7-2.‌ وسایل مَطبَخ................................................................................................... 85

6-1-6-7-3 . صندوق........................................................................................................ 85

6-1-6-7-4 . مِجری.......................................................................................................... 86

6-1-6-7-5 . وسایل نومبایی (نانوایی)................................................................................... 86

6-1-6-8. حنابندان............................................................................................................. 86

6-1-6-9. عروسی.............................................................................................................. 86

6-1-6-9-1. دربندان.......................................................................................................... 89

6-1-6-9-2. پاتختی.......................................................................................................... 89

6-1-6-9-3. پاگشا............................................................................................................ 90

6-1-7. رمضان در فرهنگ مردم نایین...................................................................................... 90

6-1-7-1. پیشوازی............................................................................................................ 90

6-1-7-2. سحر‌خوانی......................................................................................................... 90

6-1-7-3. افطار................................................................................................................. 91

6-1-8. اعیاد مذهبی............................................................................................................ 91

6-1-8-1. عید فطر............................................................................................................. 91

6-1-8-2. عید قربان و عید غدیر........................................................................................... 91

6-1-9. سنت‌های مذهبی...................................................................................................... 91

6-1-9-1. وقف................................................................................................................. 91

نه

6-1-9-2. نذر................................................................................................................... 92

6-1-10. زیارت................................................................................................................. 93

6-2.اعتقادات و باورها.......................................................................................................... 93

6-2-1. اعتقاد به چراغ......................................................................................................... 93

6-2-2. آب روی آتش ریختن................................................................................................ 94

6-2-3.خسوف و کسوف...................................................................................................... 94

6-2-4. مرغ آمین................................................................................................................ 94

6-2-5. آل......................................................................................................................... 94

6-2-6. چشم‌زخم............................................................................................................... 95

6-2-7. مهمان.................................................................................................................... 95

6-2-8. مسافرت‌رفتن........................................................................................................... 95

6-2-9. سایر باورها............................................................................................................. 95

6-3. ضرب‌المثل‌ها............................................................................................................... 95

6-4. کنایه‌ها و اصطلاحات.................................................................................................... 96

6-5. مهم‌ترین واحدهای سنجش وزن در نایین............................................................................ 97

6-6. گویش....................................................................................................................... 98

6-6-1. ویژگی‌های الفاظ و عبارات زبان محلی نایین................................................................... 99

6-7. پوشش..................................................................................................................... 100

6-7-1. پوشش مردان........................................................................................................ 100

6-7-2. پوشش زنان.......................................................................................................... 101

6-8. غذاهای شهر نایین...................................................................................................... 101

6-8-1. غذاهایی که از شیر بز، گوسفند و گاو به‌دست می‌آید...................................................... 101

6-8-2. آش‌ها.................................................................................................................. 102

6-8-3. غذاها.................................................................................................................. 102

6-8-4. پلوها................................................................................................................... 103

6-8-5. غذاهای مناسبتی..................................................................................................... 103

6-9. بازیهای محلی............................................................................................................ 103

6-9-1. پِلُ چَفت "اَلَک دولَک"............................................................................................ 104

6-9-2. بازی تخم مرغ....................................................................................................... 104

6-9-3. خروس‌خروس...................................................................................................... 104

ده

6-9-4. تاپ‌تاپو............................................................................................................... 105

6-10. تعلیم و تربیت......................................................................................................... 106

6-10-1. مدارس علمی گذشته............................................................................................ 106

6-10-2. مکتب‌خانه.......................................................................................................... 106

6-10-3. مدارس جدید...................................................................................................... 107

6-10-4. حوزه‌های علمیة جدید.......................................................................................... 107

6-10-5. مدرسه‌های کنونی نایین......................................................................................... 108

6-10-6. آموزش عالی....................................................................................................... 108

6-10-6-1. دانشگاه آزاد واحد نایین.................................................................................... 108

6-11. کتاب و کتابداری...................................................................................................... 109

6-12. روزنامه و مطبوعات.................................................................................................. 109

6-13. هنر و هنرمندان........................................................................................................ 110

6-13-1. شاعران نایین....................................................................................................... 110

6-13-2. خوش‌نویسان نایین............................................................................................... 111

6-13-3. هنرمندان فرش نایین............................................................................................ 113

6-13-3-1. تولید‌کنندگان و طراحان نقشة فرش نایین............................................................... 113

6-14. مشاهیر نایین........................................................................................................... 114

6-14-1. میرزا رفیعای نایینی............................................................................................... 114

6-14-2. دکتر فاطمی........................................................................................................ 114

6-14-3. میرزای نایینی...................................................................................................... 115

6-14-4. میرزا ابوالحسن جلوه............................................................................................ 115

6-14-5 . حسن پیر‌نیا........................................................................................................ 115

6-14-6. غلامحسین مصاحب............................................................................................. 115

6-14-7. کریم خان فاطمی.................................................................................................. 116

6-14-8. دکتر شمس‌الدین حسینی........................................................................................ 116

فصل هفتم: ساختار معماری و سیمای شهر

7-1.سیمای شهر، از دورترین زمان تا امروز.............................................................................. 118

7-1-1. سیمای گذشتة شهر................................................................................................. 118

7-1-2. عناصر تشکیل‌دهندة سیمای بافت قدیم شهر نایین.......................................................... 119

7-1-2-1. کهندژ.............................................................................................................. 119

یازده

7-1-2-1-1. نارین‌قلعه (کهندژ).......................................................................................... 119

7-1-2-1-2. قلعة عاشورگاه (محمدیه)................................................................................ 119

7-1-2-2. فضاهای مذهبی................................................................................................. 120

7-1-2-2-1. مساجد........................................................................................................ 120

7-1-2-2-1-1. مسجد جامع علویان (محلة باب‌المسجد‌)......................................................... 120

7-1-2-2-1-2. مسجد قدیمان (محلة کِلوان)........................................................................ 123

7-1-2-2-1-3. مسجد شیخ مغربی ( محلۀ چهل‌دختران).......................................................... 123

7-1-2-2-1-4. مسجد بابا عبدالله (محلة کوی سنگ).............................................................. 124

7-1-2-2-1-5. مسجد خواجه خضر (‌محلة نوگاباد)............................................................... 124

7-1-2-2-1-6. مسجد امام رضا (ع) (محلۀ کوی سنگ).......................................................... 124

7-1-2-2-1-7. مسجد‌جامع محمدیه.................................................................................. 125

7-1-2-2-2. امامزاده‌ها..................................................................................................... 125

7-1-2-2-2-1. امامزاده سلطان سید علی (ع)........................................................................ 125

7-1-2-2-2-2. امامزاده سلطان موصلیه (محلة کِلوان)............................................................. 125

7-1-2-2-2-3. امامزاده حیدر (محلة کِلوان)......................................................................... 126

7-1-2-2-2-4. بقعة ستی فاطمه......................................................................................... 126

7-1-2-2-3. حسینیه‌ها..................................................................................................... 126

7-1-2-2-4. سقاخانه....................................................................................................... 127

7-1-2-2-5.قدمگاه......................................................................................................... 128

7-1-2-2-6. مزارها......................................................................................................... 129

7-1-2-2-6-1. مصلای جدید........................................................................................... 129

7-1-2-2-6-2.مصلای عتیق............................................................................................. 129

7-1-2-2-7.الوگاه........................................................................................................... 129

7-1-2-3. فضاهای خدماتی................................................................................................ 130

7-1-2-3-1. بازار........................................................................................................... 130

7-1-2-3-2. دروازه‌های شهر............................................................................................. 131

7-1-2-3-3. آب‌انبارها..................................................................................................... 132

7-1-2-3-4. رباط........................................................................................................... 133

7-1-2-3-5. کاروان‌سرا.................................................................................................... 133

7-1-2-3-6.حمام........................................................................................................... 133

دوازده

7-1-2-3-7. ساباط......................................................................................................... 135

7-1-2-3-8. بادگیر......................................................................................................... 135

7-1-2-3-9. آسیاب ریگاره (محمدیه).................................................................................. 136

7-1-2-4. خانه‌های تاریخی............................................................................................... 136

7-1-2-4-1. خانة علوی................................................................................................... 137

7-1-2-4-2. خانة امامی................................................................................................... 137

7-1-2-4-3. خانة فاطمی.................................................................................................. 138

7-1-2-4-4. خانة پیرنیا.................................................................................................... 139

7-1-3. محله‌های قدیمی شهر نایین....................................................................................... 140

7-1-3-1. نحوة تکوین و شکل‌گیری محله‌ها......................................................................... 140

7-1-3-2. محله‌ها............................................................................................................ 145

7-1-3-2-1. محلة کِلوان.................................................................................................. 145

7-1-3-2-2. محلة باب‌المسجد.......................................................................................... 147

7-1-3-2-3. محلة نوگاباد................................................................................................. 148

7-1-3-2-4. محلة سرای نو.............................................................................................. 149

7-1-3-2-5. محلة پنجاهه................................................................................................. 150

7-1-3-2-6. محلة چهل‌دختران.......................................................................................... 151

7-1-3-2-6. محلة کوی سنگ (گودالو)............................................................................... 153

7-2. سیمای امروز شهر....................................................................................................... 153

7-2-2. موزه................................................................................................................... 154

7-2-2-1. خانة پیرنیا (موزه‌ای درون موزه)............................................................................ 154

7-2-2-1-1. بخش‌های موزة پیرنیا...................................................................................... 154

7-2-3. مکانهای اقامتی شهر نایین......................................................................................... 155

7-2-3-1. مهمانسرای جهانگردی نایین................................................................................. 155

7-2-4. باغ‌ها و پارک‌ها...................................................................................................... 156

7-2-4-1. باغ‌های شهر...................................................................................................... 156

7-2-4-2. پار‌ک‌ها............................................................................................................ 157

فصل هشتم: جمع‌بندی

8-1. نتیجه‌گیری............................................................................................................... 159

8-2. پیشنهادها.................................................................................................................. 163

سیزده

منابع................................................................................................................................ 164

الف- کتاب....................................................................................................................... 164

ب- مقاله‌ و پایان‌نامه............................................................................................................................................... 165

ج- مصاحبه............................................................................................................................................................. 166

د- سایت‌های اینترنتی............................................................................................................................................. 166

یادداشت‌ها....................................................................................................................... 167

یادداشت‌های فصل دوم.......................................................................................................................................... 167

یادداشت‌های فصل سوم ........................................................................................................................................ 167

یادداشت‌های فصل چهارم...................................................................................................................................... 168

یادداشت‌های فصل پنجم........................................................................................................................................ 168

یادداشت‌های فصل ششم........................................................................................................................................ 168

یادداشت‌های فصل هفتم......................................................................................................................................... 168

چهارده

چهارده

فهرست جدول‌ها

عنوان صفحه

جدول(5-1)، آمار جمعیت نایین در سه دورة ده‌ساله (مرکز آمار ایران)............................................... 59

جدول (6-1) تعداد مدارس شهر نایین، در سال 1392............................................................... 108

جدول (6-2)، تعداد دانش آموزان، تا سال 1392...................................................................... 108

جدول (7-1) باغ‌ها و بوستان‌های شهر نایین به همراه مساحت آن‌ها .(مأخذ: شهرداری نایین ).............. 157

جدول (7-2) .اسامی پارک‌های شهر نایین به همراه مساحت آن‌ها.(مآخذ : شهرداری نایین).................. 157

پانزده

فهرست تصاویر

عنوان صفحه

تصویر (2-2-1 ) آب‌انبار معصومخانی، هنوز قابل استفاده است (عکاس: نگارنده) .............................. 14

تصویر (3-3-2)، پشت و روی دو سکة متعلق به دورة آل بویه‌،دارالضرب نایین‌. (احمدی نایینی، 1390: 567-533). 31

تصویر (3-3-3)،جلد چرمی از نایین قرن هفتم یا اوایل هشتم هجری............................................. 33

تصویر (3-3-4)، سند فرمان شاه طهماسب صفوی به میر‌جلاالدین محمد توتی(همان: 16-15)............. 36

تصویر(4 – 1)، دستگاه کرباس‌بافی (عکاس: نگارنده)................................................................... 46

تصویر (4 – 2). دستگاه عبابافی، (عکاس: نگارنده)....................................................................... 47

تصویر (4 – 3)،قاسم عابدینی بافنده جوان عبا و نمای بیرونی کارگاه عبا‌بافی(محمدیه نایین)، (عکاس: نگارنده). 50

تصویر (4 – 4)،تاپوسفالی، جهت ذخیرة خشکبار (عکاس: نگارنده).................................................. 52

تصویر (4 – 5)، بادیه سفالی برای تهیۀ خمیرنان، (عکاس: نگارنده).................................................. 52

تصویر(4 – 6). بشقاب کاشی سفید و آبی ساخت نایین، موزة نایین،(عکاس: نگارنده)........................... 53

تصویر ( 4-7 ). قالی نایین و بافندگان آن، (عکاس: وحید جزایری ) ................................................ 56

تصویر( 6-1)، پخت نان سنتی نایین‌،(عکاس: بهادر میر‌حسینی)....................................................... 74

تصویر ( 6-3) . روزنامه صدای نایین، (مأخذ : مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی)............................ 110

تصویر( 6-2) . روزنامه صدای نایین، (مأخذ: مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی).............................. 110

تصویر (6-4 ) .صفحه اول قرآن کریم ،خط مریم بانو نایینی، (مأخذ: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران)112

تصویر(7-1-1)، گنبد یکی از حسینیه‌های نایین (عکاس: نگارنده)................................................ 118

تصاویر (7-1-2 و 7-1-3 )، نمای مسجد‌جامع نایین، از بیرون و داخل (عکاس: نگارنده)................ 120

تصویر (7-1-4)، منبر و محراب مسجد‌جامع نایین (عکاس: نگارنده)............................................. 121

تصویر(7-1-5)، منارة مسجد‌جامع نایین متعلق به دورة ایلخانی (عکاس: نگارنده)............................ 122

تصویر(7-1-6)، بقعة ستی فاطمه، پشت آب انبار فیض (عکاس: نگارنده)....................................... 126

تصویر (7-1-7)، حسینة چهل‌دختران . تصویر (7-1-8)، گنبد و پوشش خارجی حسینیه‌ها (عکاس: نگارنده)127

تصویر (7-1-9)، سقاخانة حسینیة چهل‌دختران و تزیینات داخل آن (عکاس: نگارنده)....................... 128

تصویر (7-1-10) درخت موم رضا، بافران (عکاس : نگارنده)...................................................... 128

تصویر (7-1-11)، الوگاه حسینیة نوگاباد (عکاس:نگارنده)......................................................... 130

شانزده

تصویر (7-1-12)، بازار قدیم نایین (عکاس: نگارنده)................................................................ 131

تصویر (7-1-13)، درب یکی از دکان‌ها (عکاس: نگارنده).......................................................... 131

تصویر (7-1-14)، آب‌انبار‌های نایین (عکاس: نگارنده).............................................................. 132

تصویر (7-1-15)، برداشت آب از آب‌انبارمعصوم‌خانی (عکاس: نگارنده)....................................... 132

تصویر (7-1-16)، نمای خارجی حمام امامزاده........................................................................ 134

تصویر (7-1-17).فضای داخلی حمام امامزاده (عکاس: نگارنده).................................................. 134

تصویر (7-1-18)، ساباطی در نایین (عکاس: نگارنده)................................................................ 135

تصویر(7-1-19)، بادگیر آب‌انبار (عکاس: نگارنده)................................................................... 136

تصویر (7-1-20)، خانة علوی. ( مأخذ: www.IranDesert.com )........................................... 137

تصویر(7-1-21)، خانة امامی. ( مأخذ: www.IranDesert.com )............................................. 138

تصویر (7-1-22)، خانة فاطمی.( مأخذ: www.IranDesert.com )............................................ 139

تصویر (7-1-23)، خانة پیر‌نیا و تزیینات آن (عکاس: نگارنده)..................................................... 140

تصویر(7-1-24)نایین در قرون نخستین هجری(همان: 31)........................................................ 141

تصویر (7-1-25)، نایین، تا اوایل قرن پنجم هجری (همان: 32).................................................. 142

تصویر (7-1-26)، نایین، تا اوایل قرن نهم هجری (همان: 33).................................................... 143

تصویر (7-1-27)، نایین، تا اوایل دورة قاجار (همان: 34).......................................................... 143

تصویر(7-2-1) . نمونهای از اشیاء موجود در موزه مردمشناسی نایین ( موزه پیرنیا) . (عکاس: نگارنده).. 155

تصویر( 7-2-2) . نمای داخلی و بیرونی مهمانسرای جهانگردی نایین . (عکاس: نگارنده)................... 156

هفده

فهرست نقشه‌ها

عنوان صفحه

نقشه (2-1) موقعیت جغرافیایی نایین در استان اصفهان. نقشه(2-2) موقعیت شهر نایین در شهرستان ،
( www.atlas-ef.com).......................................................................................................... 9

نقشة(3-3-1)،موقعیت شهر نایین، در نقشة اصطخری.................................................................. 24

نقشه (7- 1-1) . نقشۀ محله‌های قدیمی شهر نایین در کنار محله‌های جدید.(مأخذ: شورای اسلامی و شهرداری نایین) 144

هجده

چکیدة رساله نایین نمونة بسیار خوبی از شهر‌های پیش از اسلام به‌شمار می‌آید. قرار‌گرفتن این شهر در دروازه کویر و پیوستگی تاریخی‌اش به تاریخ دو شهر باستانی و کهن یزد و اصفهان از دیرینگی و رونق آن حکایت می‌کند. نحوة شکل‌گیری عناصر و شاخص‌های شهری نایین تابع شرایط اقلیمی‌، شیوة معیشت ،مشاغل و نظام اداری‌– اجتماعی شهر بوده است. وجود کهندژ شهر و خندق پیرامون آن بر تعلق این شهر به قبل از اسلام دلالت دارد. علاوه بر آن، تأثیر اسلام در قرون اولیة اسلامی در آثار معماری این شهر به‌خوبی دیده می‌شود. عناصر موجود در فرهنگ و معماری شهر نایین تلفیقی از سنت‌های قبل و بعد از اسلام است. هدف از انجام این پژوهش نشان‌دادن ساختارهای شهر نایین در ابعاد مختلف جغرافیایی‌، تاریخی‌، فرهنگی، اقتصادی‌، اجتماعی و معماری و نیز تحولاتی است که در این شهر صورت گرفته است. کلید‌واژگان :‌ نایین،‌ آثار تاریخی، ‌مشاغل، فرهنگ

نوزده

فصل اول

گسترة علمی مسئلة مورد بررسی

1-1. مقدمه

بقای آنچه از گذشته به یادگار مانده است‌، اعم از میراث مادی و معنوی، در گرو ارزش‌هایی است که در آن نهفته است. در این آثار، به دنبال عناصری هستیم که بر حقیقت نهفته درگذشته دلالت دارد.

خدا را شاکرم که به بهانة تدوین رساله‌ای تحقیقی، گذرم به شهر و موطن مادری‌ام نایین افتاد. این شهر، کهن موزه‌ای غبار‌آلود است که از پس قرن‌ها و هزاره‌های پیش در دل کویر به یادگار مانده است. تاریخ دقیق شهر را کسی نمی‌داند. سواران مادی‌، پارسی‌، اشکانی و ساسانی و در دوره‌های بعد، کاروان‌هایی که از چهار سوی ایران بیابان­های مرکزی را طی می‌کردند راه‌های باستانی‌اش را در‌نوردیده‌ و در این پایگاه، آسوده و در کاروان‌سراهایش جای می‌گرفته‌اند.

نایین هیچ‌گاه چشمه‌های جوشان‌،‌ جنگل‌های انبوه و کوه‌های سر به فلک کشیده نداشته است؛ همچنان که هرگز باران‌های طولانی و به‌موقع کام خشک زمین شوره‌زارش را تر نکرده است اما، در طی هزاره‌ها، نایینی‌های پر‌تلاش و سخت‌کوش با اتکا به لطف بی‌دریغ الهی شرایط سخت کویر و سازگاری با آن را کشف کرده و در زندگی خود به‌کار بستند و به این وسیله خصوصیات فرهنگی، اجتماعی و معماری شهر شکل گرفت‌.

نگارنده در این پژوهش کوشیده است تا با اتکا به منابع کتابخانه‌ای موجود و همچنین تحقیقات میدانی‌، شهر را از جنبه‌های گوناگون معرفی کند.

آغاز و انجام این پژوهش بدون تردید مدیون رهنمودها و نکته‌سنجی‌های استاد فرهیخته، جناب آقای دکتر محمد‌رضا نصیر‌ی است که به این وسیله از محبت‌ها و راهنمایی‌هایشان سپاس‌گزاری می‌شود.

در پژوهش حاضر که در راستای اهداف بنیاد ایران‌شناسی انجام پذیرفته به بیان ساختار‌های جغرافیایی‌، تاریخی‌، اقتصادی‌، اجتماعی‌، فرهنگی و معماری و سیمای شهر پرداخته شده است. اگرچه تاریخ نایین، به مانند خود شهر، در پاره‌ای از ابهام قرار دارد ولی به گواه آثار موجود در آن دارای گذشته‌ای درخشان بوده و در ردیف شهر‌هایی چون یزد به‌شمار می‌آمده است. طبیعی است که پرداختن به موضوعی به این گستردگی و در ابعاد مختلف، نیاز به اطلاعات همه‌جانبه و زمانی طولانی دارد. علاوه بر آن، عناصر و شاخص‌های هر کدام از فصل‌ها می‌تواند موضوع یک رسالة مستقل واقع شود، ولی به قول نایینی‌ها:

«انگشت نمک است و خروار هم نمک‌«.

و به قول شاعر:

آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید

نگارندة این سطور به کاستی‌ها‌ی این پژوهش اذعان دارد و از مردم خوب و صمیمی نایین انتظار دارد که به دیدة اغماض به آن بنگرند.

اهمیت تحقیق حاضر از این جهت است که تا حدودی زوایای پنهان شهر نایین را، در ابعاد گوناگون، روشن می‌کند.

این پژوهش در هشت فصل تدوین شده است:

فصل اول به مقدمه، بیان مسئله، اهداف و پرسش‌های مربوط به آن و اهمیت تحقیق اختصاص یافته است.

در فصل دوم، به خصوصیات جغرافیایی و اقلیمی منطقه پرداخته شده است‌.

فصل سوم به بیان تحولات شهر طی دوره‌های مختلف، با استفاده از منابع موجود، پرداخته است.

در فصل چهارم به مشاغل و شیوة معیشت ساکنین منطقه اشاره شده است.

فصل پنجم به خصوصیات اجتماعی و خانواده‌های کهن شهر اختصاص دارد.

در فصل ششم ویژگی‌های فرهنگی شهر در ابعاد گوناگون بیان شده است.

در فصل هفتم، به بیان ویژگی‌های معماری و سیمای شهر پرداخته شده است.

فصل آخر نیز به جمع بندی مطالب و یادداشت‌های هر فصل و منابع مورد استفاده در متن اختصاص دارد.

1-2. بیان مسئله

شهر پژوهی یکی از مهمترین موضوعات پژوهشی در علوم انسانی و به­ویژه یک پژوهش بین رشته ای محسوب می‌شود که بنیاد ایرانشناسی در اقدامات بسیار ارزنده­ای از طریق دانشنامه شهرهای ایران و همچنین مجموعه ایرانشناسی در دوره کارشناسی ارشد آن را به انجام می‌رساند.

کاربرد شهر پژوهی در برنامه ریزی همه جانبه و پایدار از این روش با کشف قوانین و دانش بومی در مدیریت شهر می‌تواند الگوهای مدیریت سرزمین به­خصوص شهر‌ها را مورد توجه قرار دهد.

پژوهش حاضر توانسته است مجموعه ارزشمندی را درباره شهر نایین به­وجود آورد. این شهر آینه تمام نمایی از یکی از شهرهای نواحی خشک ایران به­شمار می‌رود که گذشتگان با توجه به همزیستی با بیابان شرایط زیست و سکونت در آن را فراهم آورده­اند.

با توجه به آنچه در منابع آمده است تاریخ نایین به تاریخ دو شهر کهن یزد و اصفهان گره خورده و بیش­ترین تأثیر را از تاریخ و فرهنگ یزد گرفته است. شهر نایین بر کنارة کویر مرکزی، در مسیر اصفهان به یزد، واقع شده است. این شهر دارای آب و هوایی خشک و کویری و از شهر‌های کهن دورة پیش از اسلام است (‌سلطانزاده، 1374:26). وجود آثار تاریخی و در مواردی باستانی، از رونق و آبادانی این شهر در روزگاران گذشته حکایت می‌کند. از نشانه‌های قدمت این شهر می‌توان به نارنج‌قلعه، که به احتمال زیاد پیش از دوران اسلامی ساخته شده و مسجد‌جامع نایین، ‌که از نظر قدمت دومین مسجد پابرجا در ایران است، اشاره کرد.

مطالعات انجام ‌شده نشان می‌دهد قرار‌گرفتن نایین در حاشیة کویر مرکزی و اقلیم خشک، مردم و ساکنین آن را سخت‌کوش و سازگار با شرایط کویر تربیت کرده است؛ به گونه‌ای که همواره از کمترین شرایط موجود در محیط اطراف بهترین استفاده را می‌کنند. رشد و رونق صنایع دستی مانند عبا‌بافی و کوزه‌گری از مواردی هستند که در آن می‌توان بهره‌مندی مردم نایین از مظاهر طبیعتی کویر را به‌خوبی نظاره‌گر بود.

نویسنده با توجه به پیشینة فرهنگی و تاریخی نایین به عنوان شهری که هنوز زنده است و از آن به شهر هزاره­های تاریخی یاد می­شود‌، بر آن است این شهر را از مناظر جغرافیایی، اقتصادی، فرهنگی و بافت اجتماعی شهر و نیز سیمای شهر با اتکا به منابع موجود بررسی کند. لازمة انجام این پژوهش‌ مروری بر تحقیقا‌ت انجام‌شده و استفاده از منابع آن‌ها‌ست. با انجام مطالعات اولیه به‌نظر می‌رسد بررسی وضعیت صنایعی که در گذشته رونق داشته‌اند ولی به دلایل گوناگون یا به بوتة فراموشی سپرده شده‌اند و یا در خطر نابودی هستند، کمتر مورد توجه قرار گرفته است.