بررسی عملکرد تبدیل شاندرمن به شهردر توسعه روستاهای پیرامون
مقدمه
با برپایی وشکل گیری سکونتگاههای ثابت در قالب ده وروستاها ، این سکونتگاهها مکانی لازم داشتند تا بتوانند محصولات تولیدی خود را با یکدیگر مبادله کنند. این محل با ماهیتی ( خدماتی – تجاری ) و وابسته به مناطق پیرامونی شهر نام گرفت. برای این مرکز تجاری وجود یک حوزه زراعی وکشاورزی پیرامونی از لوازم اولیه تشکیل وماندگاری محسوب شد.
روستا به عنوان یک سکونتگاه انسانی در یک منطقه است که با وابستگی ها و پیوستگی های ساختاری وکارکردی که با شهربه عنوان سکونتگاه دیگر دارد، ایجادکننده روابط اقتصادی ،اجتماعی و...می شود. در مطالعات انجام شده درباره مناسبات بین شهر وروستا ، همواره شهر به عنوان جزیی تعیین کننده از لحاظ نظری و کارکردی محسوب شده است. سالها روابط و پیوند های شهروروستا به صورتی ساده در قالبی بیشتر اقتصادی آن هم مبادله مازاد تولیدات روستا خلاصه میشد. ولی تحولات دهه های اخیر جهان وایران این روند نه تنها کمرنگ گردیده بلکه به جریاناتی چند بعدی، پیچیده و وابسته تبدیل گشته به نحوی که امروزه دیگرنمی توان فضای مطالعاتی هیچ یک را بدون در نظر داشتن موقعیت دیگری مورد بررسی و پزوهش قرار داد چرا که مداخله در نواحی روستایی وشهری اثراتی فراتر ازقلمرو انها دارد ( شیرین پور 1392 ، 2 ) بررسی عملکردهای شهرهای کوچک در توسعه روستاهای پیرامون و شناخت وتقویت این عملکردها برای ایجاد روزنه های توسعه یکی از شیوه های موثرو مورد توجه در نظر اندیشمندان برای نقاط روستایی است. چرا که شهرهای کوچک به عنوان رابط دو دونیای روستایی و شهری وابسته ودارای روابط مناسبات و پیوندهای متقابل اما واقع در وضعیت و شرایط متقابل و متفاوت از هم بهترین و مناسبترین گزینه برای کمک به کاهش شکاف های چند لایه و پیامد های محدودیت و محرومیت برای هر دو مکان سکونتگاهی شناخته می شوند.
این تحقیق با عنوان بررسی عملکرد تبدیل شاندرمن به شهردر توسعه روستاهای پیرامون و با هدف شناخت الویت مکانی دریافت خدمات و نیازهای روستاییان ، شناخت میزان تاثیرگذاری عملکردهای اقتصادی شهردردسترسی به اشتغال ودرامد زایی در روستاییان و بررسی نقش شهر شاندرمن در دسترسی روستاییان به نیازهای اولیه در پنج فصل تهیه شده است.
1 – 1 - بیان مساله
پیوندهای روستا– شهر قسمتی از واقیت های زندگی روزانه خانوارهای ساکن نواحی روستایی و شهری است. وجود مشکلات ناشی از رشد شهر های بزرگ تراکم جمعیت و هم چنین مهاجرت روستاییان به این شهرها موجب توجه وتاکید برنامه ریزان به تقویت و رشد شهرهای کوچک گردید.بدین لحاظ این راهبرد همواره مطرح می شود که با تقویت شهرهای کوچک می توان مسیر مهاجرت روستاییان به شهرهای بزرگتر را تغییر داد و بسیاری از مشکلات موجود در نواحی روستایی را که ناشی از عدم دسترسی مناسب روستاییان به مراکز خدماتی است را برطرف نمود.چالش امروز برنامه ریزان مدیریت فضایی شهر و روستا و تامین یکپارچگی انان به عنوان یک واقعیت در چارچوب برنامه ریزی های توسعه در جهت حصول به منافع متقابل است.در سالهای اخیر مناطق شهر و روستایی کشور به میزان قابل توجهی متاثر ازپدیده های نوین جهانی از تغییرات فراوانی برخوردار شده و کارکردهای نوینی برای شهرها و روستاها بوجود امده است. پیوندهای روستایی– شهری می توانند تاثیر بسزایی در توسعه روستایی منطقه داشته باشند کما اینکه از شهر به مثابه موتور توسعه روستایی یاد شده است. این آثار می تواند نقش مثبت یا منفی و به بیان دیگر نقش زایا یا انگلی بر حوزه یا ناحیه خویش بر جای بگذارد و از منطقه ای به منطقه دیگر و از شهری به شهر دیگر متفاوت باشد.از اینرو شناخت علمی این اثار می تواند در برنامه ریزی های منطقه موثر افتد.امروزه با تحولات گسترده اقتصادی – اجتماعی و تکنولوزیک از جمله در زمینه حمل و نقل و راه های ارتباطی روابط شهر وروستا بسیار گسترده و متنوع شده است. این روابط خود را به شکل جریان جمعیت کالا عقاید سرمایه اطلاعات و نوآوری نشان می دهد.به همین دلیل بسیاری از تحولات وتغییرات در شهرها و روستاها ناشی از کم وکیف روابط بین انهاست. بنابراین لازم است روابط شهری– روستایی در روند برنامه ریزی مورد توجه قرار گیرد. مهاجرت دایم از روستاها به شهرها درحال وقوع است که از یک سو باعث فشار زیاد به شهرها و حاشیه نشینی شده و از سوی دیگر موجب کمرنگ شدن فعالیت های کشاورزی می شود. در چنین حالتی به دلیل استفاده نکردن از فناوری های نوین کشاورزی برای روستاییان دارای صرفه اقتصادی نبوده و به مرور موجب ازبین رفتن فعالیت های داخلی روستا می گردد. جریان های فضایی و تعاملات بخشی بین شهر و روستا به شکل پیوندهای روستایی– شهری نقش بسیار مهمی در توازن شهر و روستا و توسعه یکپارچه ناحیه ای دارد.توسعه اقتصادی واجتماعی روستاها از جمله عواملی هستند که می توانند پیوند های مذکور رابه منظور کاهش فقر و شکاف روستا و شهر تقویت کنند.اشتغال جوانان در روستاها سکونت افراد بومی در روستاها و افزایش نقش روستا در توسعه کلان کشور از جمله اهداف طرح توسعه روستایی است.اجرای طرح توسعه روستایی باید منجر به بهبود درامد مسکن مشارکت خدمات رسانی جلوگیری از مهاجرت و بهبودوضعیت کار در روستاها شود.در چنین شرایط روستا – شهرها و شهر های کوچک می توانند موجب ایجاد تعادل فضایی – جمعیتی در ابعاد ناحیه ای شده و از سوی دیگر با استقرار خدمات متنوع اداری ،اقتصادی – اجتماعی و رفاهی در شهر های کوچک و روستا- شهرها بیش از 50درصد رفت و آمدهای غیر ضروری و پر هزینه روستاییان منطقه به مرکز شهرستان جلوگیری کرده و موجبات رضایت انها را فراهم کند.همچنین شهرهای کوچک می تواند نقش بسیار مهمی به عنوان مراکز رشد روستایی در روند رشد روستاها برعهده داشته وخدماتی در زمینه ایجاد بازار،تامین نهاده های کشاورزی، مانند کود و ماشین الات کشاورزی، خدمات شهری،امکانات اموزشی، تحصیل، مراقبت های پزشکی و مانند انرا برای حوزه روستایی خود فراهم اورندو در نهایت کاهش رفت وامد ساکنان مناطق روستایی به ماسال و کاهش هزینه های حمل و نقل و افزایش سود ودرامد روستاییان منطقه مورد مطالعه را موجب شود.
1-2- اهداف تحقیق
1- این پژوهش سعی دارد تا به نقش تعادل بخش فضایی شهرهای کوچک در ارتقای شاخص های
برخورداری روستاییان پیرامون از خدمات زیربنایی و اقتصادی- اجتماعی انها بپردازد.
2- همچنین نقش شهرهای کوچک را در افزایش زمینه های اشتغال کشاورزی و غیر کشاورزی در محدوده مورد مطالعه بررسی کند.
1-3- سوال تحقیق
الف-ایا تبدیل روستای شاندرمن به شهر در بهبود و افزایش درآمد خانوارهای روستایی بخش شاندرمن موثر بوده است ؟
ب- ایا با تبدیل شاندرمن به نقطه ی شهری زمینه های اشتغال بیشتری برای روستاییان بخش شاندرمن فراهم گردیداست ؟
ج–آیا تبدیل شاندرمن به شهر در تجهیز و پشتیبانی از تولیدات کشاورزی وتوسعه کشت دوم در روستاهای بخش شاندرمن موثر بوده است؟
د- ایا با تبدیل روستای شاندرمن به شهر خدمات زیر بنایی و اجتماعی – فرهنگی بخش شاندرمن توسعه یافته است ؟
1-4-فرضیه های تحقیق
برای رسیدن به پاسخ سوالات این تحقیق فرضیه های زیر مطرح گردیده که در ذیل به آنها اشاره شده است :
فرضیه اصلی 1 : تبدیل روستای شاندرمن به شهر در بهبود و ارتقای اقتصادی خانوارهای روستایی بخش شاندرمن موثر بوده است .
الف – فرضیه فرعی 1-1 با تبدیل شاندرمن به نقطه ی شهری زمینه های اشتغال بیشتری برای روستاییان بخش شاندرمن فراهم گردید.
ب – فرضیه فرعی 1-2 تبدیل شاندرمن به شهر در تجهیز و پشتیبانی از تولیدات کشاورزی وتوسعه کشت دوم در روستاهای بخش شاندرمن موثر بوده است.
فرضیه اصلی 2 : با تبدیل روستای شاندرمن به شهر خدمات زیر بنایی و اجتماعی – فرهنگی بخش شاندرمن توسعه یافته است.
1-5- روش شناسی تحقیق
تحقیق حاضر از نوع کاربردی وروش بررسی آن توصیفی – تحلیلی بر مبنای داده های میدانی واسنادی است.در این تحقیق منابع شامل اسناد و گزارشهای سازمانهاو نهادهای دولتی ،کتب،مقالات داخلی وخارجی،نشریات امارنامه ها و برخی طرح های پژوهشی است.ابزار گرداوری اطلاعات در این تحقیق به مشاهدات میدانی و پرسش نامه تهیه شده،متکی خواهیم بودو دران به منظور افزایش جنبه کمی و اماری ان مباحث توصیفی به جداول ونمودارها تبدیل خواهند شد.همچنین به منظورشفافیت هرچه بیشتر تجزیه و تحلیل اطلاعات،از نقشه های موضوعی طبیعی و انسانی که توسط نرم افزار GIS ترسیم می گردد ، استفاده خواهد شد.در بخش تحلیل امار واطلاعات بدست امده ازپرسش نامه نیز از نرم افزار
EXCEL و SPSS استفاده می گردد.جامعه اماری ان ازروستاهای پیرامونی بیش از 20خانواراست. که بر اساس تعریف قانون تقسیمات کشوری روستا شمرده می شوند.حجم نمونه براساس فرمول کوکران با استفاده از نسبت یا صفت های مطرح شده در سوالات این تحقیق ،303 پرسشنامه در جهت بررسی و آزمون فرضیه ها تکمیل خواهد شد.
مراحل انجام کار:
فصل اول – کلیات تحقیق
فصل دوم – مبانی وادبیات نظری تحقیق
فصل سوم – بررسی وشناخت وضع موجوددر منطقه مورد مطالعه
فصل چهارم – بررسی وتحلیل واقعیت های موجودو تجزیه وتحلیل اطلاعات گرداوری شده
فصل پنجم – آزمون فرضیات،جمعبندی ،نتیجه گیری وارانه پیشنهادات
1 – 6 – اهمیت وضرورت تحقیق
نظر به اینکه تحولات جمعیتی ایران در دهه های اخیر، بیش از پیش افزایش شهرهای کوچک را درپی داشته است؛این امر عطف توجه به جایگاه ونقش این شهرهادر نظام سلسله مراتب شهری کشور ازیکسوو کارکردهای اقتصادی انها در حوزه پیرامونشان رااز سوی دیگر ضرورت ساخته است.در این میان توجه به توسعه روستایی و جلوگیری از نابودی کشاورزی و عدم مهاجرت به این شهرهامی تواند علاوه برافزایش تولیدات کشاورزی و خودکفایی در این بخش باعث جلوگیری از مهاجرت شود.
1 -7- پیشینه تحقیق
محمد رضا رضوانی و علی گلی و سید رضا اکبریان در مقاله ای تحت عنوان نقش وعملکرد شهرهای کوچک در توسعه روستایی با استفاده از روش تحلیل شبکه در توسعه روستایی مطالعه موردی دهستان رونیز از شهرستان استهبان به تحلیل نقش شهر های کوچک و تاثیر ان بر توسعه روستایی پرداختند. یافته های تحقیق نشان دهنده ان است که توسعه اینگونه شهر های کوچک از سویی وابسته به تمرکز زدایی این کارکردها از نواحی شهری بزرگ واز سوی دیگر وابسته به توسعه حوزه نفوذ روستایی شان با یکپارچه کردن فعالیت های غیر زراعی روستایی خواهد بود(محمد رضا رضوانی و علی گلیو سید رضا اکبریان رونیزی29/9/1385 )
جمعه پور و رشورد (1390) در تحقیق خود تحت عنوان بررسی نقش شهر های کوچک در توسعه مناطق روستایی پیرامون با تاکید بر کیفیت زندگی ( مورد مطالعه دهستان فیروزراباد شهرستان سلسله) بود ودر نتیجه این تحقیق مشخص شد میزان رضایت مردم از زندگی بعد از تبدیل فیروزاباد به شهر بیشتر شده است.طبق یافته های حاصل از تحلیل رگرسیون، شاخص های خدمات رسانی، مهاجرت ، مشارکت و بهزیستی فردی ، تاثیر مستقیم ومعنادار و شاخص مسکن نیز تاثیر معکوس و معنی داری بر رضایت از زندگی داردو شاخص های درامد و اشتغال نیز فاقد تاثیر معناداری بر رضایت از زندگی ساکنین نواحی روستاهای مورد مطالعه هستند. (جمعه پور و رشورد 1390 ص 45)
در تحقیقی دیگر تحت عنوان پیوندهای روستایی – شهری زاهدان وتوسعه نواحی روستایی( مطالعه موردی شهرستان زاهدان)که توسط خوبفکر برابادی و قریشی صورت گرفته پیوند های روستایی – شهری شهر زاهدان با روستا های شهرستان زاهدان مورد بررسی قرارگرفته است.یافته های تحقیق نشان دادکه از مجموع 15 مورد پیوند روستایی – شهری مورد بررسی در این منطقه 10مورد ان در قالب سه عامل اثرگذار مورد اشاره شهر دارای رابطه معنادار و از نوع مثبت باسطوح توسعه روستایی بوده اند. (خوبفکر برابادی قریشی 1391 ص119)
در اولین همایش ملی جغرافیا و برنامه ریزی توسعه روستایی و روستامقاله ای تحت عنوان بررسی و تحلیل اثرات توسعه روستا- شهر ها و شهر های کوچک در توسعه منطقه ای و روستایی نمونه موردی شهرستان نیشابور توسط طاهری و بوزرجهری ارایه گردید.در این تحقیق اشاره به پیشینه و تجربیات موضوع به بررسی وتحلیل اثرات سه نمونه از روستا – شهرهای واقع در دو بخش زبرخانو میان جلگه شهرستان نیشابور پرداخته است.نتایج این پزوهش نشان می دهد ایجاد روستا – شهرها به استناد تحلیل های اماری و مقایسه ضرایب انتروپی جینی وکشش پذیری جمعیت در دو دوره قبل وبعد از ایجاد موجب ایجادتعادل فضایی – جمعیتی در ابعاد ناحیه ای شده و از سوی دیگر با استقرار خدمات متنوع اداری اقتصادی – اجتماعی ورفاهی در انها از حدود 50درصد رفت وامدهای غیر ضروری و پر هزینه روستاییان منطقه به مرکز شهرستان جلوگیری شده و موجبات رضایت انها را فراهم کرده است.از نظر اقتصادی در روستا – شهرها بیش از20 نوع شغل جدید دولتی وخصوصی و مراکز ارایه خدمات کشاورزی( کود، سم و...و دامپزشکی بخش خصوصی ایجاد شده و حدود 30 تا80 درصد مراکز خرید وفروش محصولات کشاورزی از نیشابور به این شهر ها تغییر مکان داده اند و در نهایت کاهش رفت وامد به نیشابور کاهش هزینه های حمل و نقل و افزایش سود ودرامدروستاییان منطقه مورد مطالعه را موجب شده اند( طاهری بوزرجهری 1390 ص7)
همینطور رضوانی، شاهچراغ در تحقیق خود با عنوان پیوند های روستایی – شهری شبکه های مهاجرت و توسعه روستایی(مورد مطالعه ناحیه دهملا استان سمنان) به بررسی نقش مهاجران روستایی ساکن شهرها در تقویت پیوند های روستایی – شهری و توسعه اقتصادی و اجتماعی نواحی روستایی مبادرت ورزیده اند.یافته های این پزوهش نشان می دهند مهاجران روستایی ساکن شهر با انگیزه های عاطفی، اخلاقی و اقتصادی روابط و پیوند های خودبا روستاهای زادگاه شان را حفظ و تقویت کرده اندو بویزهاز طریق وجوه ارسالی، حفظ و تقویت املاک و سرمایه گذاری اقتصادی و عمرانی در روستاها، نقش موثریدر ایجاد اشتغال وتوسعه روستایی داشته اند. در این راستا، وجود نهادهای اجتماعی محلی در بین مهاجران، از عوامل بسیار مهم دراین زمینه بوده است.
حسن ایزدی خرامه سال 1380، در رساله دکترای خود به راهنمایی عبدالرضا رکن الدین افتخاری تحت عنوان تبدیل روستا به شهر ونقش ان در توسعه روستایی مورد مطالعه استان فارس اشاره دارد در نتایج حاصل از این تحقیق مشخص شده است که :
1-تبدیل روستا به شهر در کاهش مهاجرت روستاییان به شهرهای بزرگتر و تثبیت جمعیت در نواحی روستایی مورد مطالعه نقش بسیار کمی داشته است و این مراکز شهری جدید برای جذب مهاجران بالقوه و بالفعل نواحی روستایی حوزه نفوذ خود فاقد توانایی لازم هستند و این اقدام تنها به میزان کمی درتثبیت جمعیت برخی از شهر های جامعه اماری موثر بوده است 2- تبدیل روستا به شهر در افزایش فرصت های شغلی بویزه در بخش خدمات اداری و تجاری موثر بوده است لیکن سهم کمتری از فرصت های شغلی جدید به نیروی کار مازاد روستایی حوزه نفوذ انها اختصاص یافته است واساسا اغلب این شهرها برای روستاییان حوزه نفوذ خود به دلیل کمبود فرصت های شغلی فاقد جذابیت کافی هستند.3- تبدیل روستا به شهردر افزایش وبهبود کارکردهای خدماتی شهرهای مورد مطالعه برای خود شهرها و حوزه نفوذشان موثر بوده است به طوریکه آزمون مقایسه زوجی بعمل امده بین تعدادانواع امکانات و خدمات این شهر هادر قبل وبعد ازشهر شدن بیانگر وجود تفاوت معنی دار خیلی قوی و افزایش تعدادانواع خدمات انهادر بعد از شهر شدن است.همچنین بین تعداد انواع خدمات اضافه شده به شهرهای جامعه اماری در بعد از شهر شدن ومدت زمان سپری شده از شناخته شدن انها به عنوان شهر وافتتاح شهرداری در انها رابطه مثبت معنی دار قوی مشاهده شده است. به عبارت دیگر هر چه مدت زمان بیشتری از تبدیل انها به شهر سپری شده تعدادانواع خدمات این شهرها در بعد از شهر شدن نیز افزایش یافته است. نتایج حاصله از این تحقیق بیانگر ان است که علی رغم وجود جنبه های مثبت و منفی در تبدیل روستا به شهربه منظور ایفای نقش موثراین مراکز درسلسله مر اتب سکونتگاهی و توسعه تجدیدنظر در معیارها وملاک های تبدیل روستا به شهر ضروری بوده و لزوم اجرای راهبرد توسعه شهرهای کوچک برای توسعه روستایی در ایران بیش از پیش احساس می شود و سیاست تبدیل به شهر نیز می بایست در چارچوب این راهبرد دیده شود( ایزدی خرامه1380ص1)
امیرانتخابی در رساله دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی در جغرافیای دانشگاه شهید بهشتی سال 1386پیامدهای فضایی و کالبدی تبدیل روستا به شهر در شهرستان تالش را مورد مطالعه قرار داده است که بر اساس یافته های مطالعات این رساله مراکز روستایی که تبدیل به نقاط شهری شده اند , خلاء شبکه شهری ناحیه را پر نموده و در خدمات رسانی به روستاهای پیرامون موثر بوده اند.
شیرین پور ناهید در پایان نامه خود در جغرافیای دانشگاه ازاد رشت سال 1392 بررسی عملکرد شهرها در توسعه روستایی بخش میرزاکوچک شهرستان صومعه سرا را مورد مطالعه قرار داده است.
1 – 8 – محدودیت های تحقیق
هر محققی در انجام تحقیق خود با مشکلات و محدودیت هایی روبرو می شود. در تحقیق حاضر نیز با توجه به موضوع ان محدودیت هایی وجود دارد که به شرح زیر می باشد:
- به روز نبودن امار و اطلاعات در ادارات و سازمانهای مختلف مورد مراجعه
- عدم همکاری برخی ادارات و عدم دسترسی به گزارش هاو منابع اطلاعاتی دستگاههای اجرایی
- کمبود امار و اطلاعات کافی ولازم
- وسعت محدوده مورد مطالعه و بعد مسافت
- عدم همکاری ادارات ذیربط در رابطه با موضوع تحقیق
- مشکلات تکمیل پرسشنامه،وعدم همراهی برخی از افراد روستا
1 -9 –مفاهیم و اصطلاحات کلیدی
در این تحقیق با توجه به موضوع مورد بررسی اصطلاحاتی بکار گرفته شده است که برای رسیدن به فهم مشترک وروشن شدن کاربرد انهادر پژوهش حاضر به بیان ان می پردازیم.
1-9-1-توسعه (Development)
توسعه به معنای افزایش انتخاب مردم،گسترش مشارکت دموگرافیک ،تواناسازی مردم برای تصمیم گیری در شکل دهی فضای زیست ، افزایش رفاه و خوشبختی ، گسترش فرصت ها و ظرفیت های بالقوه، تواناسازی همه مردم بویزه زنان، فقرا ، کشاورزان خرده پاو... برای سازماندهی فضای زیست خودو تواناسازی برای انجام کار گروهی می باشد (شیرین پور،1392؛ 9)
توسعه فرایندی است مستمر وپویابه لحاظ رشد کمی و کیفی در تارو پود اجتماع(پدیده)باهدف افزایش توانایی ها به منظور رفع نیازهای مادی و معنوی انسانها از طریق گسترش متوازن ساختارها و بهبود هماهنگ کارکرد نهادهای اجتماعی – اقتصادی و بهره برداری بهینه از تمام امکانات و قابلیت های محیط.( ضیا توانا،1382؛87)
مقوله توسعه به هر مفهومی عبارتند از" ارتقای ظرفیت های اجتماعی در جهت رفع نیازهای محسوس جامعه، افزایش بهره وری از امکانات و قابلیت های اجتماعی در جهت رشد وتعالی جامعه (اسایش ،1375؛9 )
1 -9- 2- توسعه روستایی (Rural Development)
البرت والرسون توسعه وعمران روستایی رایک فعالیت چند بخشی مرکب می داند. که شامل توسعه کشاورزی و توسعه تسهیلات اجتماعی برای هر فرد روستایی می باشد.او از اهداف نخستین توسعه روستایی سخن به میان اورده معتقد است که هدف نخستین همان روستایی تقویت رفاه مادی واجتماعی جمعیت روستایی که غالبا شامل کشاورزان فقیرو برخی مواقع شامل کارگران بی زمین کشاورزی و سایر افراد،در مناطق روستایی می باشد. (آسایش،1375)
پس توسعه روستایی به طور کلی به معنای تغییر شکل تدریجی نه تنهادر روش های تولیدی و سازمانها و موسسات اقتصادی بلکه تغییر در زیربناهای اجتماعی وسیاسی و همچنین تغییر شکل در روابط انسانی و موقعیت های افراد روستایی می باشد که نتیجه ان افزایش رضامندی اقتصادی و غیر اقتصادی مردم روستایی است.
1-9-3- شهر کوچک (Small town)
سازمان ملل معیار ارانه برای تشخیص شهر کوچک را از بقیه گروههای شهری رقم 100000نفر سکنه و کمتر اعلام کرده است. ولی در هر کشور یا منطقه این معیار نمی تواند صدق کند. لذا داشتن تعریفی مشخص از شهر کوچک منوط به تقسیمات سیاسی در هر کشور وویژگی های جمعیتی انجاست.
یک شهر کوچک شهری است که به علت شباهت های زیاد اجتماعی،اقتصادی وفرهنگی به روستا علاوه بر داشتن کارکردهای شهری و خدماتی می تواند نقش کشاورزی وفعالیت های مربوط به نقاط روستا را نیز داشته باشد.یکی از دلایل انتخاب شهرهای کوچک برای بسترسازی توسعه روستایی را باید در همین شباهت های کارکردیش با روستا دانست.
شهر کوچک به عنوان مرکزی است که کالا وخدمات را از شهر های بزرگتر دریافت وبه حوزه های روستایی پیرامون خود ارائه و انتقال می دهد .از سوی دیگر مواد اولیه تولیدی خود شهر ویا دریافتی از پیرامون را به خارج از ناحیه وبه مراکز بالاتر شهری می فرستد(شمس الدینی،1385؛17 )
بنابراین شهر کوچک یک رابطه ی گیرنده و انتقال مازاد تولید و جمعیتی پیرامون از یک سو وارائه دهنده خدمات و کالاهای شهری از سوی دیگر است.
1-9-4- عملکرد (Function)
ایفای نقش ، اجرا وانجام وظیفه در هر یک از بخش های یک سیستم را عملکرد ان سیستم گویند. در سیستم شهری – روستایی و اجتماعات انسانی این اصول می تواند در هر یک از بخش های اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی ، و... مشخص شود که به مجموع این حوزه ها و فعالیتهایشان در سیستم عملکرد گفته می شود.
1-9-5 حوزه نفوذ(Sphere of fluence)
به تمام روستا های راکه به شهرهای کوچک وابسته اند واز انها خدمات می گیرند حوزه نفوذ گفته می شود. حوزه های نفوذ محدوده ای اطراف شهر است که بیشتر ارتباط عملکردی را با شهر اصلی داراست. یا ساکنین آبادیهای واقع در آن برای برخورداری از خدمات شهری (مدرسه، درمانگاه، خرید و فروش، و...) به طور روزمره ناچار به مراجعه به شهر اصلی می باشند.
1-9-6- بخش شاندرمن (District shanderman)
طبق آخرین تقسیمات کشوری شاندرمن یکی از بخش های شهرستان ماسال می باشد که از دو دهستان شاندرمن و شیخ نشین , و یک نقظه شهری تشکیل شده است که طبق سرشماری 1390 دارای 19190نفر جمعیت می باشد. البته شاندرمن بر اساس منابع تاریخی و جغرافیایی یکی از نواحی شناخته شده گیلان می باشد بطوریکه تا اوایل سده بیستم میلادی شاندرمن یکی از بلوک های پنج گانه تالش ( خمسه طوالش ) به شمار می رفت که در مرکز آن بازارجمعه ( شهرشاندرمن کنونی ) خان نشین شاندرمن و بازار هفتگی دایر بود.
جمع بندی
این فصل مربوط به کلیات تحقیق حاضر است که درهمه ی طرح های تحقیق وجود دارد وحاوی عناصر و ساختار مشخص در درون یک کلیت منظم است .
با توجه به عنوان پایان نامه و منظور رسیدن به اهداف مورد نظر در آن که به عملکرد شهر شاندرمن در توسعه روستاهای پیرامونی می پردازد.ابتدا در این فصل به شناسایی و تبیین مساله و سوالات مربوط به ان و سپس اهمیت وضرورت انجام تحقیق ودر ادامه فرضیات مربوط به پزوهش و سپس اهداف مورد نظر انجام تحقیقب بیان گردید. در ادامه از روش تحقیق مورد نظر بحث شد؛روش تحقیق حاضر به منظور بررسی و تحلیل کارکرد ونقش شهرهای کوچک در توسعه روستاهای پیرامونی در منطقه مورد مطالعه توصیفی وتحلیلی است. و به دو روش اسنادی و میدانی انجام می گیرد. همچنین روش وابزار گرداوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی به صورت پرسشگری از خانوار نمونه و مراجعه به ادارات و سازمانها به منظور دریافت اطلاعات وامار لازم خواهد بود.نمونه گیری در تحقیق حاضر به صورت منظم و سیستماتیک است که با استفاده از فرمول کوکران؛303 خانوار نمونه از بین 5216 خانوار ساکن انتخاب گردید.
همچنین داده های تحقیق در این پژوهش با کمک نرم افزار EXCEL و SPSS تجزیه و تحلیل و مورد آزمون قرارخواهد گرفت. در پایان محدودیت های انجام تحقیق که مربوط به مشکلات پیش روی نگارنده در انجام این تحقیق باشد،شامل مسائل مربوط به عدم دسترسی به امار و اطلاعات و همچنین جمع اوری مطالب تئوریکی می شود. همچنین در پایان این فصل تعریف مفاهیم وواژگان کلیدی تحقیق پرداخته شد که شامل توسعه ، توسعه روستایی، شهر کوچک ، عملکرد ، بخش شاندرمن است.
فصل دوم
مقدمه
روابط متقابل شهر و روستا در سالهای اخیر دستخوش تغییرات بزرگی شده است به گونه ای که تشخیص دادن مرزهای آنها دشوار است این تغییرات بر بهبود اوضاع هر دو بخش موثر بوده است ولی با این حال شهرها هستند که بیشترین سود را دریافت ، و بوسیله قدرتشان بر روستاها حاکمیت داشته اند . توجه به نابرابریهای شهری و روستایی که بر مبنای تفاوت آشکار میان سطوح برخورداری و شاخصهای توسعه این دو منطقه شکل گرفته است زمینه را برای ارائه نظریه های در خصوص روابط میان این دو سکونتگاه برای کاهش و نابرابریها در طول زمان نه چندان طولانی فراهم کرده است .
روابط و دامنه موجود میان شهر و روستا به صورتهای گوناگون بر شکل پذیری رشد و توسعه سکونتگاههای روستایی و همچنین بر روابط درونی و برونی آنها اثر می گذارد . در خصوص نحوه این اثر گذاری و اثر پذیری مفاهیم و دیدگاههای مختلفی مطرح شده که تحقیقات و مطالعات ما در زمینه بررسی روابط شهر و روستا ناگزیر از بازنگری و کنکاش تازه تر به این نظرات است .
از وجوه تمایز شهر و روستا عدم وجود امکانات و خدمات اساسی رفاهی در روستاها نسبت به شهرهاست ، که این امر خود ، علت بسیاری از مشکلات موجود در جوامع بخصوص جوامع در حال توسعه است ، برای حل این این مسائل بسیاری از اندیشمندان در مورد اینکه چگونه و با چه دیدگاهی می توان در عین رعایت اصول انسانی و عدالت اجتماعی برابری را در دو سکونتگاه شهری و روستایی ایجاد کنند مدلهای مختلفی از توسعه را ارائه کرده اند که هر کدام را در عین مفید و جالب بودن ، می توانند در ای نواقصی نیز باشد که اگر منطبق با شرایط یک جامعه نباشند شکافها و نابرابریهان را شدت بیشتری پیش خواهد بخشید . الگوها و مدلهای اقتصادی از مرتبه نسبتاً برجسته در مباحث نظری جغرافیا برخوردارند . بگونه ای که نوآوری در عرصه این علم در جریان سالهای 1950 به بعد با پیدایش این الگوها و با هدف دستیابی به توسعه آغاز شد . اگر چه برای توسعه تعابیر و تعاریف گوناگونی شده است اما آنچه که همگان به آن ایمان آورده اند تعالی انسان در سایه توسعه است . توسعه یک فرآیند پویا در ابعاد اقتصادی ، جتماعی ، فرهنگی ، سیاسی و محیطی تعریف می شود که با توجه به اهدافش باید به افزایش تولید ، دسترسی به تسهیلات زیر بنایی و خدمات و فرصتهای شغلی مناسب ، و برای اکثریت به رشد استانداردهای همه جانبه زندگی منجر شود . با توجه به متغیرهای مستقل و وابسته این تحقیق به بررسی نظریات مربوط به امر توسعه روستایی و روابط شهر و روستا می پردازیم .
در بخش اول به بررسی نظریات را دیدگاههای مربوط به توسعه و سپس رویکردهای مورد توجه در توسعه روستا می پردازیم . با توجه به متغیر وابسته این تحقیق دیدگاهها مطرح و مهم جهانی در رابطه با امر توسعه به این صورت است.
روستا
بخاطر ماهیت و تنوع اشکال روستا ، تعریف نسبتا جامع و کاملی از روستا به نحوی که در برگیرنده وجوه مختلف وتمامی اجزاء و مشخصه های روستا باشد ، کار آسانی نیست . در تعاریف مختلفی که از روستا ارائه شده ، نویسندگان و صاحب نظران ، چه در گذشته و چه امروزه با متاثر شدن از دیدگاهها و نظریات مختلف علمی ، در تعاریف خود از روستا بر جنبه های خاصی از ویژگیهای روستا مثلا جمعیت ، نقش ، نوع مساکن و غیره تاکید دارند .
در نظام حقوقی ایران اولین بار در اوایل دهه 1340 واژه روستا اینگونه تعریف شده است ده یا قریه عبارت است از یک مرکز جمعیت و محل سکونت تعدادی خانوار که در اراضی آن ده عملیات اشتقال داشته و درآمد اکثریت آنان از طریق کشاورزی حاصل گردد و عرفادر محل ده یا قریه شناخته می شود ( رضوانی ، 1381 ، ص 20 ) .
فرهنگ لغت معین روستا را با عبارت rostak رستاق ، رسداق و رزداق به معنی ده قریه بکار برده است . فرهنگ عمید نیز به صورت مشابه این مفاهیم را در تعریف روستا بکار برده است در مقابل بعضی نیز معتقدند که روستا از واژه « رستن و روییدن » گرفته شده و از ده یه معنی « محل ساخته شده » و از آبادی به معنی « صاحب خانه و مسکن یاد » کرده اند .
روستا : عمدتا یک واحد همگن طبیعی ، اجنماعی – اقتصادی ، فرهنگی و کالبدی است ، که از یک مرکز جمعیت و محل کار و سکونت ( اعم از متمرکز و پیوسته و یا پراکنده ) با حوزه و قلمرو و معین ثبتی و یا عرفی مستقل تشکیل می شود و اکثریت ساکنان شاغل دائمی آن به طور مستقیم یا غیر مستقیم به یکی از از فعالیت های اصلی زراعی ، دامداری ، باغداری ، صیادی ، صنایع روستایی یا ترکیبی از این فعالیتها اشتغال دارند و از آن ارتزاق می نمایند و پیوند فرهنگی و اجتماعی عمیقی مابین اعضای جامعه آن برقرار است و در عرف به عنوان آبادی ، دهکده ، قریه و در نهایت روستا یا ده شناخته می شود . ( ضیاء توانا ، 1369: 56 )
در ایران تا سال 1365 به هر سکونتگاهی که کمتر از 5000 نفر جمعیت داشته و فاقد شهرداری بوده روستا می نامیدند . ( مرکز آمار ایران : 1375 )
بعد از آن معیار جمعیت برای شناخت روستا و متصدیان امور مربوطه به روستا 10000 نفر در نظر گرفته شد .
روستا پهنه ای جغرافیایی و واحد برنامه ریزی است ، که معیشت اکثریت آن داد و ستد متقابل بین عوامل تجدید پذیر طبیعی و رفتار انسانی حاصل می شود و دارای نقش اصلی کشاورزی ، دامداری ، دامپروری ، باغداری و نیز صنایع و خدمات وابسته است و سکونتگاههای کوچک و بزرگ همگن واقع در آن پهنه ، هر یک نام و نقش جداگانه داشته و جای مشخص و نقش تکامل دهنده خاص خود را در مجموعه روستا دارا می باشند . ( حسینی ابری ، 1380: 62 ).
شهر
تعریف شهر بسیار پیچیده تر از روستاست چرا که شهرها به دلیل اینکه به سیستم های اقتصادی و اجتماعی همسان وابسته نبوده و نکات مشترکی بین آنها وجود ندارد تا مبنایی برای تعریف واحد باشد بنابراین ارائه تعریغ جامع از آنها که شامل همه شهرها باشد بسیار دشوار است . بر این اساس شهرشناسان هر کدام به زعم خویش فاکتوری را برای تمیز و تعبیر شهر ارائه داده اندشهر در فارسی باستان با تعبیر « خشت » که به معنی قلمرو و پادشاه بود شناخته می شود و در اوستا این مفهوم به صورت « خشتر » آمده که واژه شهر نیز از همین واژه اقتباس شده است در دوره های ساسانی شهر با واژه امروزی شهرستان شناخته می شد که از دو کلمه شهرستان یا استان به معنی جا و مکان تشکیل می شود ( نظریان ، 1374 ، ص 62 ) .
ساده ترین تعریف شهر تعریف عددی آن است یعنی از لحاظ جمعیت به مکانهایی که از حد نصاب ، مورد نظر بیشتر بوده شهر و کمتر از آن نیز روستا اطلاق می شده است که در حال حاضر مرکزآمار ایران نیز بیشتر بر این تعریف تمایل دارد . البته رقم و شاخص عددی برای تمیز شهر و روستا از لحاظ نکاتی و زمانی متفاوت است و هر کشوری بسته به نوع موقعیت جغرافیایی و جمعیت ساکن در آن به تعریف و تعیین شاخص عددی اقدام می نمایید که در ایران بر اساس سرشماری سالهای 1335 تا 1355 مناطقی که بالاتر از 5000 نفر جمعیت دارند شهر و کمتر از آن روستا قلمداد شده است که این مورد در سال 65 حذف گردید و در سرشماری نفوس و مسکن سال 65 ملاک دیگری به تمیز شهر از روستا توسط مرکز آمار استفاده شده و شهر به جایی اطلاق شد که دارای شهرداری باشد هرچند در حال حاضر مرکز آمار هم فاکتور جمعیت و هم فاکتور شهرداری را اعمال می کند.
البته عامل عددی و تعداد جمعیت نمی تواند به تنهایی ملاکی برای تمیز شهر از روستا باشد چون داشتن حداقلی از جمعیت نمی تواند گویای این مفهوم باشد که تمام خصوصیات شهری را در بر می گیرد و از طرفی هم در اغلب کشورها این ملاک متفاوت از سایر مناطق می باشد . به عبارت کلی بر اساس معیارهای جهانی و همچنین معیارهای مکمل محسوب می شوند اما این تنها معیار به حساب نمی آید البته در اغلب موارد در گزینش و تمیز شهر از روستا به میزان تراکم جمعیت و میزان توسعه یافتگی نیز اشاره می شود و حتی بر تراکم ساختمانی و وجود بخش خدمات نیز اشاره دارند .
اما همچنان که گفته شد مهمترین عامل در اغلب مناطق علی رغم اختلاف در تعیین میزان جمعیت هنوز معیار عددی محسوب می شود . با توجه به این نگرش می توان گفت که از ملاک ها و معیارهایی چون معیشت ، موقعیت جغرافیایی ، موقعیت تاریخی ، دیدگاه اجتمایی و جامعه شناسی ، موقعیت اقتصادی و منظر خارجی و سیمای خاص یک منطقه می توان به عنوان مکملهای جمعیتی تشخیص شهر از روستا نام برد .
روستا – شهر
اصطلاح روستا شهر یا شهر کشاورزی ، روستاهای بزرگ و پرجمعیتی هستند که در آنها چشم اندازهای شهری و روستایی با هم ادغام شده اند و فعالیت غالب بر این روستاها امکان داردکه کشاورزی باشد ولی فعالیت های خدماتی و گاهی صنعتی نیز در آنها رواج دارد . همچنین ساختارهای اجتماعی ، فرهنگی و کالبدی این روستاها به شهرها شباهت دارد . این قبیل روستاها را که در ترکیبی از چشم اندازهای فیزیکی ، اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی شهر و روستا در آنها دیده می شود ، می توان روستا – شهر نامید . ( رضوانی ، 1383 : 142 )شکویی جمعیت روستا شهر را 10 تا 25 هزار نفر می داند . ( شکویی ، 1373 : 124 )
تحول در رویکرد و دیدگاههای مختلف و تحولات بوجود آمده در ابعاد مختلف کالبدی – فضایی ، اجتماعی و اقتصادی در نظام برنامه ریزی فضایی شکل یا سطوح نوینی از سکونت گاهها در بعد دو وجهی « شهری و روستایی » که نیازمند نوع خاصی از برنامه ریزی می باشند به وجود آورده است . در راستای تعریف روستا شهرها ، صاحب نظران و محققان شهری و روستایی بنا به ویژگی ها و خصوصیات شهرها و روستاهای مختلف ، معیارهای مختلفی همچون جمعیت ، کارکرد و برخورداری از امکانات و خدمات را مبنای تعریف خود قرار داده اند .
منطقه پیرامونی
منطقه یا حوزه پیرامونی خوراک اصلی فعالیتها را که به وسیله مکان مرکزی فراهم آمده در شکل خریداران ، فروشندگان ، جریان مواد خام ، انتقال تکنیک هاو مهارت ها و همچنین جابجایی نیروی کار ، فراهم می کند . به این ترتیب حوزه ارتباطی یک مکان مرکزی بر حسب همه خدمات و کارکردهای جاری آن مشخص می شود . به اعتبار دیگر حوزه ی ارتباطی یک مکان مرکزی ، بر حسب همه ی خدمات و کارکرد های جاری آن مشخص می شود که خود مکان مرکزی نیز در وسط آن قرار دارد و روابط کنشهای متقابل و وابستگی های فی مابین مناطق پیرامونی را شامل می شود که به اعتبار برخی از نویسندگان « حوزه نفوذ » خوانده می شود . ( رضوانی ، 48 ، 1381 )
تجربیات جهانی در زمینه توسعه شهرهای کوچک
متون توسعه نشان می دهد به علت سرخوردگی نسبت به تئوریهای قطب رشد و رویکردهای توسعه کلاسیک و ناکامی رویکردهای قبلی توسعه ، بروز مشکلاتی از حیث اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی و فضایی در کشورها ، بویژه در کشورهای جهان سوم . از اوایل دهه 1970 میلادیبه بعد توجه برنامه ریزان و سیاستمداران این کشورها به تقویت و توسعه شهرهای کوچک و میانی جلب شد . (شیرین پور، 1392، 18)
مطالعات انجام گرفته بر روی تجربیات 25 کشور جهان در زمینه توسعه شهرهای کوچک که عمدتا کشورهای در حال توسعه بوده و در قاره های مختلف جهان نیز پراکنده اند ، مشخص کرده است که در این کشورها ، از اوایل دهه 1960 به بعد به توسعه و تقویت شهرهای کوچک در سیاستگذاریها و برنامه های عمرانی شان مد نظر بوده و در دهه 1970 و 1980 شدت بیشتری به خود گرفته است و همچنان نیز ادامه دارد .
در هر یک از این کشورها به یک یا چند دلیل ، زمینه و اهدافی موجب توجه و توسعه و تقویت شهرهای کوچک در سیاست گذاریها و برنامه های عمرانی آنها شده است که عبارتند از :
-جلوگیری از کاهش مهاجرت به شهرهای بزرگ و پایتخت و جلوگیری از افزایش جمعیت شهرهای بزرگ و کنترل رشد آنها و رفع پدیده نخست شهری
-ایجاد تعادل در توزیع جمعیت در سطح کشور
-جلوگیری و کاهش تمرکز فعالیتهای اقتصادی ( صنعتی – خدماتی ) در شهرهای بزرگ و پایتخت و نیاز به توزیع متعادل این فعالیتها در سطح کشور
-عدم وجود تعادل در سلسله مراتب سکونتگاههای شهری و نیاز به ایجاد تعادل در اندازه و سلسله مراتب سکونتگاهها .
-برانگیختن توسعه اقتصادی و اجتماعی حوزه نفوذ شهرهای کوچک.
-ناموفق بودن سیاست قطب رشد
-نیاز به ایجاد تعادل و برابری اجتماعی ، اقتصادی ، منطقه ای شهری و روستایی و رفع دو گانگی بین نواحی شهری و روستایی ؛
-نیاز به افزایش مطلوبیت های زندگی و رفاه در شهرهای کوچک و مراکز بازاری ؛
-کاهش نرخ رشد جمعیت شهرهای کوچک و از دست دادن جمعیت ؛
- نیاز به ایجاد پیوند بین مناطق شهری و روستایی از طریق شهرهای کوچک و مراکز بازاری ؛
- نیاز به تمرکز زدایی از مدیریت و تقویت شهری و دولت محلی جهت انجام بهتر وظایف شهری؛
بر مبنای این دلایل ، زمینه ها و اهداف مورد نظر جهت توسعه شهرهای کوچک ، یک یا چند سیاست و راهکارهایی به عنوان برنامه های عمرانی این کشورها در نظر گرفته شد که عبارتند از :
-جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرهای بزرگتر و هدایت آنها به سمت شهرهای کوچک؛
-طراحی نظام اسکان جمعیت و سطح بندی شبکه سکونتگاهی شهری و روستایی به منظور تعادل بخشی به نظام سلسله مراتب سکونتگاهی و سیاست توزیع جمعیت ؛
-ایجاد تعادل در توزیع منابع و امکانات اقتصادی در همه سطوح سلسله مراتبی در سطح کشور ؛
- پویا کردن رشد و توسعه شهرهای کوچک ( احیاء پویایی شبکه شهرهای کوچک ) و افزایش رفاه در شهرهای کوچک ؛
-تمرکز زدایی ( در سطوح فعالیتی و مدیریت اداری و ... )
- توسعه و نوسازی روستایی ؛
بر مبنای سیاست ها و راهکارهای اتخاذ شده برای توسعه شهرهای کوچک ، یک یا چند نوع از برنامه ها و اقداماتی ، جهت توسعه و تقویت شهرهای کوچک در این کشورها انجام گرفته است که عبارتند از :
-انتقال مراکز فعالیت و سرمایه گذاری با مکانیزم های تشویقی به شهرهای کوچک و مراکز روستایی و تمرکز زدایی از صنایع ؛
-تامین وبهبود و توسعه زیر ساخت ها ، تاسیسات ، تجهیزات و خدمات شهری در شهرهای کوچک و سرمایه گذاری سنگین در این زمینه و تجهیز شهرهای کوچک ؛
-تامین ارتباط سلسله مراتبی شهرهای کوچک یا بزرگترین سکونتگاه شهری همان حوزه ؛
-ایجاد فرصتهای شغلی و تنوع در مشاغل در شهرهای کوچک از طریق فعالیتهای صنعتی ، توریستی و خدماتی
-احداث شهرهای کوچک جدید و مراکز روستایی جدید ( اوجاما) ؛
-افزایش استانداردهای زندگی و رفاه برای ساکنان شهری کوچک ؛
-واگذاری مسئولیت ها و تفویض اختیارات به حکومت های محلی از حیث استقلال در تصمیم گیری ؛
- ایجاد و بهبود سیستم تامین اعتبار و بودجه ملی و برقراری سیستم مالیات محلی ؛
-بهبود و اصلاح سیستم مدیریت شهری و تقویت سیستم اداری و مسولان محلی و جذب پرسنل کارا در شهرهای کوچک ؛
-تقویت پیوند مابین شهرهای کوچک در روستاهای اطراف با ایجاد مراکز بازاری ؛
-نوسازی و توسعه کشاورزی در روستاهای اطراف شهرهای کوچک ؛
اجرای سیاست ها و برنامه های فوق الذکر در جهت تقویت و توسعه شهرهای کوچک در این کشورها برخی از نتایج زیر را در بر داشته :
-کند شدن جریان مهاجرت به شهرهای بزرگ ، کاهش رشد جمعیت پایتخت و کاهش معضلات مهاجرت ؛
-توزیع مناسب و متعادلتر جمعیت در سطح کشور و ایجاد تعادل در رشد جمعیت شهری و روستایی؛
-توزیع متعادلتر امکانات و فعالیتهای اقتصادی در سطح کشور ؛
-بهبود نظام سلسله مراتب سکونتگاههای شهری و ایجاد تعادل و توازن در اندازه شهری و اهمیت یافت شهرهای کوچک در نظام سلسله مراتب سکونتگاهها ؛
-افزایش تعداد شهرهای کوچک و شهرهای جدید و رشد جمعیت آنها
-کاهش نابرابریهای منطقه ای – قومی و توسعه منطقه ای ، شهری و روستایی و تقویت پیوندهای روستایی- شهری ؛
-صنعتی شدن روستاها ؛
-بروز برخی ویژگیهای شهری و تغییرات و تحولات کالبدی و فیزیکی در شهرهای کوچک ؛
-افزایش کارکرد های خدماتی شهرها و ایجاد فرصتهای شغلی و افزایش فعالیتهای تجاری و بازرگانی
-افزایش مشارکت مردم و تقویت موسسات محلی ؛
-بهبود استانداردهای زندگی و رفاه در نواحی روستایی و شهرهای کوچک ؛
-شهری شدن نواحی روستایی ؛
شهرهای کوچک با توجه به پیوندشان با نواحی روستایی ، زمینه لازم را برای توسعه صنایع کشاورزی و بومی کوچک فراهم می آورند . و با ایفای نقش بعنوان مکان صنایع کشاورزی می توانند بخش از نیروی کار مازاد در نواحی روستایی را جذب کنند و فرهنگ شهری را به حومه انتقال دهند و به فرآیند نوسازی سبک زندگی سرعت بخشند.p.b desani : 1982 : 193 -234))
یکی از حساسیتها در مورد سیاست سکونتگاهی این است که بزرگترین شهرها خیلی به سرعت در حال رشد هستند و از این رو علاقه برای مهیا کردن فرصتهای مداخله از طریق تشویق و ترغیب توسعه شهرهای کوچکتر و شهرها که به عنوان منزلگاهی برای مهاجران روستا به شهرها ابراز شده است . از شهرهای کوچک این انتظار می رود که بار و ظرفیت جذب مهاجران به داخل بزرگترین شهرها را کاهش دهند و هزینه های گزاف شهرنشینی در شهرهای بزرگ را کم کنند و سکونتگاههای کوچکتر را بیشتر قادر سازند تا کارکردهای توسعه ای شان برای نمونه از طریق جریان ارسال پول از سوی مهاجران به نواحی مبداشان ( زادگاهشان ) ارائه نمایند . (ude james : 21 – 40 )
در واقع شهرهای کوچک می باید به گونه ای تجهیز شوند تا عوامل موثر بر مهاجرت را خنثی نمایند . در بین عوامل تاثیر گذار در امر مهاجرت ، دو عامل مهم نقش تعیین کننده ای در تصمیم روستاییان برای مهاجرت به خارج از شهرهای کوچک و نواحی روستایی و مهاجرت به شهرهای بزرگ دارند که عبارتند از :
1 . امکان به دست آوردن یک منبع شغلی ( به دلیل بالا بودن نرخ بیکاری در نواحی روستایی نسبت به نواحی شهری )
2 . سطح درآمد در نواحی روستایی و شهرهای کوچک کمتر از شهرهای بزرگ است و مهاجران چنین می پندارند که سطح درآمد در شهرهای بزرگ بیشتر از نواحی روستایی و شهرهای کوچک است .
بنابراین چنانچه شهرهای کوچک به عنوان مکانهای جذب جمعیت مهاجر در نظر گرفته می شوند ، می باید فرصتهای شغلی در آنها به قدر کافی از طریق مختلف ایجاد گردد . در این صورت یک مرکز شهری کوچک مناسب برنامه ریزی شده می تواند بعنوان مکان مناسب برای جذب مهاجران باشد . این نقش به خاطر دو دلیل ضروری است . نخست اینکه ، شهر کوچک خواسته های مردمی که تمایل به زندگی کردن در شهرهای بزرگ را علی رغم درک مزیت هایش ندارند برآورده می کند و دوم اینکه این شهرها می توانند به عنوان مکانی برای مهاجرت پله ای محسوب گردد و این شهر با توجه به پله ای کردن مهاجرت روستاییان می توانند نقش حیاتی در جلوگیری و منحرف کردن مهاجرت های قطبی شده به نخست شهرها را بازی کنند .
نقش شهرهای کوچک در روابط شهر و روستا
مراکز شهری مخصوصاً شهرهای کوچک و متوسط نقش مهمی در توسعه روستا ایفا می کنند . این مراکز محل های مهمی برای روستائیان جهت تهیه نیازهای کشاورزی و داخلی شان می باشند.
بعلاوه به عنوان بازار نیز برای کالاهای تولیدی مناطق روستایی عمل کنند . خدمات بهداشتی و آموزشی بهتری که در سطح روستا قابل ارائه نیست می تواند به سادگی در این شهرها در دسترس روستائیان قرار گیرد . توسعه روستایی تنها با توسعه کشاورزی و توسعه مناطق روستایی قابل قابل دستیابی نیست . جمعیت مناطق روستایی در حال افزایش است . اما زمین کشاورزی محدود است بنابراین فعالیتهای اقتصادی غیر کشاورزی بیشتری می بایست توسعه یابد تا مشکل بیکاری در این مناطق را حل کند . شهرهای کوچک می توانند مراکزی برای توسعه ی فعالیت اقتصادی غیر کشاورزی مثل فرآوری محصولات کشاورزی ، خدمات صنعتی مربوط به بخش کشاورزی یا دیگر فعالیتهای صنعتی کوچک مقیاس باشند . ( دی دیاس ، 1368 : 58 )
در این نگرش ، اهداف اصلی بدین شرح مورد تاکید قرار میگیرد :
توسعه کشاورزی در حوزه نفوذ شهرهای کوچک ؛
افزایش فرصتهای اشتغال در شهرهای کوچک ؛
جهت گیری بازار شهرهای کوچک در توسعه اقتصادی – اجتماعی ناحیه ؛
در اولویت قرار دادن سرمایه گذاری های دولتی در نظام بازار ؛
تعیین ملاکهای در انتخاب شهرهای کوچک معین در یک ناحیه برای طرحهای توسعه با توجه به روابط شهر و روستا ؛
تعیین حوزه نفوذ بازار شهرهای کوچک بر پایه صرفه جوییهای مقیاس در بازار با توجه به مفهوم آستانه در نظریه مکان مرکزی ؛
تغییر اقتصاد روستائیان حوزه نفوذ شهر کوچک از کشت معیشتی و مصرف خانوادگی به کشت و تولید برای فروش در بازار ؛
8. جهت گیری مستقیم ساختارهای زیر بنایی در فعالیتهای تولیدی ، مانند تامین نیرو ، آب و امکانات حمل و نقل و ساختارهای اجتماعی مثل ایجاد درمانگاه و مدرسه با توجه به نبودن ساختارهای زیر بنایی در فعالیتهای تولیدی ، مانند تامین نیرو ، آب و امکانات حمل و نقل و ساختارهای اجتماعی مثل ایجاد درمانگاه و مدرسه با توجه به نبودن ساختارهای زیربنایی و از این طریق ایجاد مانع اصلی در امر توسعه بازار .
در صورت تحقق یافتن هدفهای مذکور ، اهداف برنامه ریزیهای ناحیه ای که هدف هر نوع برنامه ریزی در کشورهای در حال توسعه است نیز از نظر توسعه اجتماعی – اقتصادی شتاب بیشتری به خود میگیرد . در کشورهای در حال توسعه ، پراکندگی سیستمهای شهری بصورت بسیار نامتعادل شکل گرفته است و در این کشورها شهرهای کوچک با توجه به تواناییهای لازم در بازار وجود ندارد و بازار شهرهای کوچک به طور طبیعی توسعه نمی یابد ؛ پس سرمایه گذاریهای زیر بنایی در این قبیل بازارها بیش از پیش ، در امر توسعه ضرورت دارد.
در کشورهای در حال توسعه ، فشار افزایش جمعیت و به دنبال آن فشار بر زمینهای کشاورزی موجود ، نمیتواند برای همیشه تداوم یابد ؛ بنابراین تامین فرصتهای اشتغال در بخشهای غیر کشاورزی شهرهای کوچک ، اعتبار و اهمیت زیادی دارد و طرح شهرهای کوچک باید در جهت توسعه توان بازار و کاهش کمبودهای آن تهیه گردد. در کشورهای در حال توسعه ، در مرحله اول طرح ، ضرورت تامین عوامل زیر بنایی به وسیله دولتها در نظر گرفته می شود تا کارایی اقتصادی در شهر و حوزه نفوذ بازار آن افزایش یابد . در این جهت گیری ، طرح شهرهای کوچک در روابط شهر و روستا باید بر توسعه بازار اعتباری ، دسترسی به آموزشهای شغلی و مهارتهای مربوط به بازاریابی محلی تاکید کند .
توفیق طرح شهرهای کوچک در روابط شهر و روستا ، بیشتر به انتخاب دقیق و مطلوب موقع شهرهای کوچک و اجرای موثر طرحها وابسته است . موقع یک شهر کوچک باید برای اجرای برنامه های توسعه ، بر اساس ظرفیتهای مطلوب اقتصادی حوزه نفوذ آن ، ظرفیتهای موجود آن در فعالیتهای اقتصادی ، سطوح فعلی تامین عوامل زیر بنایی و در نهایت کاربرد مجموعه طرح در افزایش فعالیتهای بازار شهرهای کوچک ارزیابی شود . منطق این انتخاب در روابط شهر و روستا ، رشد اقتصاد بازار کشاورزی است ؛ زیرا بخش کشاورزی در بیشتر موارد ، بخش کلیدی در توسعه اقتصادی کشورهای در حال توسعه است و روستاییان باید بتوانند به سهولت به بازارهای کشاورزی دسترسی پیدا کنند و تولیدات خود را با هزینه کمتر به بازار فروش برسانند .
زمانی که درآمد روستاییان از فروش تولیدات افزایش یابد ، تقاضا برای سفارش کالاها و خدمات ، بیشتر می شود ؛ در نتیجه بازارهای شهرهای کوچک باید برای تامین این کالاها و خدمات توسعه یابد و برای توسعه یافتن بازارها نیز بوجود آمدن فرصتهای جدید اشتغال در بازار شهرهای کوچک ضروری است . در کشورهای در حال توسعه ، هرچند نیروی عظیم کار به بخش کشاورزی جذب می شوند ، بر اثر افزایش جمعیت ، این بخش نمی تواند برای جمعیت اضافی ، فرصتهای شغلی فراهم سازد و در نتیجه آن ، نیروی انسانی اضافی و بیکار روستاها به شهرها به ویژه شهرهای بزرگ کشورهای در حال توسعه مهاجرت می کنند ؛ از این رو یکی از هدفهای طرهای مربوط به روابط شهرهای کوچک و روستاها ، جذب نیروی انسانی اضافی روستاها به شهرهای کوچک است که در نهایت باعث نجات شهرهای بزرگ از شتاب مهاجرتهای روستایی می شود و تعدلی در نظام شهری و پراکندگی جمعیت در سطح کشور بوجود می آورد .
مراکز شهری از نظر اقتصادی به حوزه نفوذ خود ، یا نواحی دیگر وابسته است ؛ اما در روابط شهر و روستا ، « فعالیتهای مبادله ای » اساس کار به شمار می رود . این فعالیتها را می توان در پنج عنوان مورد مطالعه قرار داد :
1 ) مبادلات تجاری ؛ 2 ) جریان سرمایه از بخش خصوصی ؛3 ) پخش نوآوری و مبادله ی اطلاعات ؛ 4) جریان سرمایه از بخش عمومی ؛ 5 ) اشتغال مهاجران
با توجه به این عوامل ، رشد بازار ، روش اصلی در نیرو بخشیدن به روابط شهرهای کوچک و روستاهاست . ( شکویی ، 302 : 1373 )
جدول 2-1- تعدا روستاهای تبدیل شده به شهر در سراسر کشور طی سالهای 1370 تا اواسط 1388
|
نام استان |
تعداد روستاهای تبدیل شده به شهر |
|||||
|
70-75 |
75 -80 |
80-85 |
8-88 |
جمع کل |
||
|
آذربایجان شرقی |
7 |
13 |
4 |
1 |
25 |
|
|
آذربایجان غربی |
3 |
6 |
6 |
2 |
17 |
|
|
اردبیل |
7 |
2 |
2 |
1 |
12 |
|
|
اصفهان |
18 |
17 |
9 |
4 |
48 |
|
|
ایلام |
1 |
1 |
3 |
1 |
6 |
|
|
بوشهر |
3 |
6 |
7 |
0 |
16 |
|
|
تهران |
14 |
6 |
11 |
2 |
33 |
|
|
چهارمحال بختیاری |
3 |
7 |
1 |
1 |
12 |
|
|
خراسان جنوبی |
2 |
3 |
6 |
1 |
11 |
|
|
خراسان رضوی |
7 |
13 |
13 |
3 |
36 |
|
|
خراسان شمالی |
0 |
6 |
3 |
1 |
10 |
|
|
خوزستان |
3 |
13 |
6 |
6 |
28 |
|
|
زنجان |
4 |
5 |
0 |
1 |
10 |
|
|
سمنان |
5 |
0 |
0 |
1 |
6 |
|
|
سیستان بلوچستان |
0 |
14 |
2 |
4 |
20 |
|
|
فارس |
15 |
11 |
11 |
5 |
42 |
|
|
قزوین |
3 |
5 |
7 |
1 |
16 |
|
|
نام استان |
70-75 |
75 -80 |
80-85 |
8-88 |
جمع کل |
|
|
قم |
2 |
2 |
0 |
0 |
4 |
|
|
کردستان |
2 |
11 |
0 |
0 |
13 |
|
|
کرمان |
15 |
11 |
8 |
2 |
36 |
|
|
کرمانشاه |
5 |
6 |
2 |
0 |
13 |
|
|
کهکیلویه و بویر احمد |
1 |
5 |
1 |
0 |
7 |
|
|
گلستان |
2 |
2 |
6 |
1 |
11 |
|
|
گیلان |
5 |
9 |
4 |
0 |
18 |
|
|
لرستان |
3 |
9 |
1 |
0 |
13 |
|
|
مازندران |
2 |
10 |
5 |
0 |
17 |
|
|
مرکزی |
4 |
4 |
5 |
1 |
14 |
|
|
هرمزگان |
3 |
2 |
4 |
4 |
13 |
|
|
همدان |
5 |
5 |
3 |
0 |
13 |
|
|
یزد |
3 |
4 |
2 |
1 |
10 |
|
منبع : وزارت کشور ، دفتر تقسیمات کشوری ، 1388
روابط شهر و روستا
مساله روابط شهر و روستا که از اعصار باستان بدان پرداخته شده ، از سده نوزدهم ، موضوع تاملاتی بسیار ، بویژه در مورد مهاجرت جمعی روستایی بوده و با فشار بی سابقه ای که شهرها بر نواحی پیرامونی خود اعمال می کرده اند تناسبی منطقی داشته است در روزگار ما جهش های سریعی که فضای شهری و روستایی عرصه آن است و همچنین فزونی کنش های متقابل میان این دو ، موضوع مطالعات بسیاری از مورخان ، جغرافیدانان ، اقتصاد دانان ، جامعه شناسان و همچنین آمایشگران ، معماران و شهرسازان ، چه در قلمرو های نظری و چه در عرصه عمل بوده است . ( شاریه ، 1373 : 9)
روابط متقابل شهر و روستا به عنوان یکی از مهمترین عوامل موثر در بروز تغییرات اجتماعی ، اقتصادی ، و فرهنگی در عرصه های شهری و روستایی شناخته شده است . ( طاهر خانی و همکاران ، 1383 : 79 )
شهر و روستا در گهواره ناحیه همزیست و همبسترند ، از سویی زایش ، رشد و تکامل آنها دور از تاثیرات ناحیه ای نیست و از دیگر سو با تاثیرات متقابل در هم تنش هایی به یکدیگر وارد می کنند . ( فرید ، 1384 : 6 )
بررسی روابط شهر و حوزه نفوذ یکی از گام های اساسی در مطالعات توسعه ناحیه ای محسوب می شود ، چرا که مکانیزم های حاکم بر این روابط پیامدهای آشکاری در حیات اقتصادی شهر و حوزه های روستایی و به طور کلی نظام سکونتگاهی ناحیه بر جای می گذارد . ( زنگنه ، 1385 : 59 )
یکی از عوامل مهم پیدایش و ضرورت ارتباط شهر و روستا نقش اضافه تولید محصولات کشاورزی و دامپروری است که موجب حرکت و جریان اقتصادی میان شهر و روستا می گردد که کارکردهای اداری خدماتی و سیاسی شهر نیز برقراری این ارتباط را اجتناب ناپذیر می سازد . ( صرامی حسین ، 1382 : 29 )
امروزه با تحولات گسترده اقتصادی – اجتماعی و تکنولوژیک از جمله در زمینه حمل و نقل و راههای ارتباطی ، روابط شهر و روستا بسیار گسترده و متنوع شده است . این روابط خود را به شکل جریان جمعیت جریان کالا ، عقاید ، سرمایه ، اطلاعات ، و نو آوری نشان می دهد . به همین دلیل بسیاری از تحولات و تغییرات در شهرها و روستاها ناشی از کم و کیف روابط بین آنهاست . بنابراین لازم است روابط شهری– روستایی در روند برنامه ریزی مورد توجه قرار گیرد.( رضوانی،1386 :46)
گرایش به بررسی های روستایی و اهمیت مطالعاتی روستایی در رابطه با شهرها به دنبال انقلاب صنعتی در اروپا در قرن هجدهم و گسترش شهر نشینی آغاز گردید و به تدریج مورد توجه قرار گرفت . پدیده شهرنشینی که بر بنیان صنعت در اروپا نیاز به تولید مواد اولیه کشاورزی مورد مصرف در کارخانجات تکثیر می یافت ، در حالی که تولید کنندگان روستایی در اثر مهاجرت به شهرها تقلیل می یافتند ، در واقع توسعه صنعت در نواحی شهری اروپا با در هم ریختن نظام اقتصادی و اجتماعی شهرها را متوحل ساخت .
در این دوره اختراعات متعدد علمی و فنی تحت تاثیر یکدیگر و احساس احتیاجات اقتصادی عصر به عمل آمد و کار بانک ها رونق یافت و در بعضی از کشورها وضع طبقات اجتماعی در شهرها و روستاها رو به تزلزل نهاد و روستائیان به تدریج از زمین های خود رانده شده و به شهرها روی آوردند . فقر و تهیدستی بر اثر افزایش قیمت ها در همه جا افزایش یافت و طبقات زحمتکش و محروم جامعه به مخالفت با ماشین و مدیران صنایع جدید برانگیخته شدند و منازعات طبقاتی به وجود آمد و چون اثر بارز انقلاب صنعتی در بعضی از کشورها فقط توسعه اقتصادی بود و نه ترقی اجتماعی و یا بهزیستی عامه مردم ، رفته رفته نظر دانشمندان و محققین به این مسائل معطوف می گشت و تفکر مردم و چاره اندیشی روز به روز ضروری تر به نظر می رسید ، تا اینکه فشار تمرکز تعداد کثیری از جمعیت در نواحی شهری نیاز به مواد تولیدی روستایی را تشدید نمود کارخانجات صنعتی نیز برای مصارف تولیدی خود به روستا وابسته شده بودند و برای تامین نیازهای مصرفی کارخانجات خود ، روستائیان را تشویق به کشت های مورد نظر خویش می نمودند و محصولات آنها را با سود قابل توجه جذب می کردند روستاهایی که بر بنیان محصولات تک کشتی مستقر شده بودند روستائیان را برای تامین مواد غذایی مورد مصرف خود در تنگنا قرار می داده تا آنجاییکه در اکثر موارد روستا برای تامین مواد غذایی ساکنان خود سربار جامعه شهری می شد و اختلاف شدید سطح زندگی در نواحی صنعتی یعنی شهرها و روستاها بالا گرفت . مسائل فوق که عملاً مبتنی بر نیاز مبرم به مواد خام مورد استفاده در صنایع و کارخانجات نواحی شهری بود ، صنایع و کارخانجات نواحی شهری بود ، توجه به منابع تولیدی را بیشتر نمود و لزوم شناخت استعدادهای نواحی روستایی را تشدید ساخت و به ضرورت مطالعات روستایی و رابطه آن با شهر اهمیت داد . ( رضوانی ، 1382 : 5 )
تا سال 1980 در مباحث جغرافیایی ، روابط شهر و روستا در امر توسعه بر محور کارکردهای شهری در توسعه روستایی قرار داشت و در بعضی موارد نیز برنامه ریزی توسعه به صورت توسعه شهری و توسعه روستایی ، یعنی جدا از هم مطرح می شد که نتیجه مثبتی در کشورهای در حال توسعه نداشت . امروزه در برنامه ریزی توسعه ، تنها دگرونیهای مطلوب در شالوده های اجتماعی – اقتصادی شهر و روستا مورد نظر نیست ، بلکه به دگرگونیهای عمیق ساختی در جامعه توجه می شود . در بین کشورهای انگلیسی زبان ، این نگرش برای اولین بار در سال 1975 به وسیله دی پرستون در مجله موسسه جغرافیدانان انگلیس مطرح شد . وی تاثیرات متقابل شهر و روستا را در پنج گروه بدین شرح مورد مطالعه قرار داده است :
1)تحرک مردم 2)جریان کالا 3)جریان سرمایه 4) تعامل اجتماعی 5) تامین خدمات و روابط اداری.
در سال 1982 که کارگاه تحقیقاتی جهان سوم از طرف کمیته جغرافیای انسانی در انگلستان تشکیل شد ، در روابط شهر و روستا سه عنوان مهم ، اساس کارگاه را تشکیل می داد :
1) حرکتهای جمعیتی 2) انتقال منابع 3 ) تعامل اجتماعی .
در برنامه ریزی ناحیه ای کشورهای در حال توسعه ، تحقیق درباره روابط شهر و روستا ، دارای اعتبار علمی است ؛ به طوری که در موسسه جغرافیدان بریتانیا گروه ویژه ای برای تحقیق درباره روابط شهر و روستا ( 1985-1984 ) تشکیل شد این گروه در مورد حرکت جریان دو طرفه مردم ، کالا ، تکنولوژی ، اطلاعات و عقاید ، بین شهر و روستا مطالعه می کند .( شکویی ، 1380،284 )
به کلی ، مفهوم و دامنه شهر نشینی و روستا نشینی و همچنین روابط شهر و روستا در کشورهای صنعتی ، و غیر صنعتی علی رغم شباهت ظاهری ، از لحاظ با یکدیگر متفاوت است ؛ بنابراین در بررسی روابط روستایی و شهری در مناطق مختلف باید ویژگیهای و الزامات خاص را در کنار قانونمدیهای عام در نظر داشت . برای بررسی روابط شهر و روستا در کشورهای جهان سوم باید توجه داشت که این روابط و نابرابریهای حاصل از آن اگرچه معمولاً در سطح ملی و بر اساس عوامل و نیروهای شکل دهنده درونی مورد مطالعه قرار می گیرد ، اما مسلما تا حد زیادی حاصل روابط بیرونی این کشورهاست . بنابراین لازم است نابرابریهای شهر و روستا را نه تنها در سطح ملی و نیروهای درونی ، بلکه در سطح بین المللی و در قالب نظام جهانی مورد بررسی قرار داد . ( سعیدی 1377 : 125 )
بنابراین اگر ناحیه ای را به عنوان یک سیستم کلان ، شهر را به عنوان کانون و روستاهای پیرامون به عناصر آن سیستم مرتبط و مکمل داخلی آن برابر کنیم ، بین این کانون و نواحی پیرامونی ارتباطاتی خواهد داشت که این روابط متقابل شهر و روستا در نظام اقتصادی – اجتماعی سرزمینها از تاثیر گذارترین جریانهای همه جانبه در درون ناحیه می باشند و چارچوب فضایی ناحیه تحت تاثیر سرنوشت ساز آنها شکل می گیرد . به عبارت دیگر ماهیت و دامنه این روابط به انحاء مختلف بر ویژگیهای اقتصادی-اجتماعی و همچنین ساختار و کارکرد یک ناحیه تاثیر گذار است . در این رابطه پایداری نواحی شهری و روستایی با یکدیگر مرتبط است ، به گونه ای که شهرها در کشورهای در حال توسعه ضمن بر آوردن امکانات و خدمات مورد نیاز روستاها آنها را به بازارهای ملی و جهانی پیوند می دهند . ( لینچ ، 1386 : 51 )
اما در مجموع روابط اکثر شهرهای سنتی و کوچک ایران در گذشته و حال بر اصول زیر استوار است :
1.روابط مالکیت سنتی و قدیمی با فرم تغییر شکل یافته آن بعد از اصلاحات ارضی ؛
2.تسلط تجاری روز افزون با تکیه بر افزایش درآمد ملی و سرمایه گذاری بیشتر در شهرها ؛
3.بهره برداری وسیع و متمرکز از نیروی انسانی روستاها در شهرها ؛
4.نقش اداری و خدماتی دایم التراید شهرها . ( نظریان ، 1376 : 274 )
لذا روابط شهر و روستا در آینده متاثر از مسائل ذیل خواهد بود :
1)نابرابریهای اقتصادی ؛ 2)فناوریهای ارتباطی و الکترونیکی ؛ 3 ) رشد آموزش و تخصص و خودآگاهی در بین روستائیان ؛ 4 ) طبیعت گرایی شهرنشینان . ( پاپلی یزدی و همکاران ، 1382 : 242 )
2-1-نظریه های توسعه
با مطرح شدن اصطلاح بازسازی بعد از جنگ دوم جهانی ، زایش تعابیر و دیدگاههای متعدد از آن ، در نهایت بعد از افت و خیزهای بسیار ، اصطلاح توسعه با پوشش دادن به ابعاد چندگانه حیات ، جای خود را در محافل و مکاتب باز کرد که در دیدگاهها و مکاتب مختلف تفاسیر متعدد مشابه و متفاوتی از توسعه شکل گرفت . توسعه یک فرآیند چند بعدی بود که جغرافیا را ( انسانی – طبیعی ) بصورت کامل در بر می گرفت . بنابراین روستا به عنوان بخشی از ماهیت جغرافیا در رویارویی با این دیدگاهها قرار گرفته ، و همان گونه که بر سر معنای توسعه اتفاق نظر نشد توسعه روستایی نیز با رویکردها و راهبردهای متعددی مطرح شد اما پذیرش توسعه به مثابه تحولی که تمامی جنبه های زندگی را در بر می گیرد امریست که اکثر صاحبنظران بر سر آن اتفاق نظر دارند . از مهمترین مکاتب توسعه می توان به موارد زیر اشاره نمود . این نظریات را می توان به چند گروه اصلی تقسیم کرد :
نظریه های نوگرایی اولیه[1] ، نظریه های وابستگی ، نظریه های نئوکلاسیک و نظریه های اخیر .
این نظریه ها که طیف وسیعی از دیدگاهها همانند نظریه مراحل رشد روستو[2] در سال 1960 و نظریات تغییرات ساختاری نویسندگانی مانند لوئیس 1955 را در بر می گیرد می توان گفت جزء نخستین نظریه های توسعه بحساب می آیند . این نظریه پردازان معتقدند که جوامع توسعه یافته را می توان از روی خصوصیات نوین اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی از سایر جوامع متمایز کرد . توسعه اقتصادی با عث تغییرات اجتماعی و فرهنگی گردیده و به موازات آن فن آوریهای پیشرفته تولیدی بکار گرفته می شود . توسعه باعث نوگرایی و به کار گیری ماشین آلات نوین ، صنعتی شدن شتابان و انتقال جمعیت روستایی به سمت بخش تولیدی صنعتی شهری می شود. (هودر ، 1385 : 14)
روستو یک تاریخ نگار اقتصادی بود ، که نظریه خود را بعنوان مراحل رشد و تحت تاثیر مکتب تکاملی اعلام کرد وی نیروهای تولیدی را از نظر توسعه اجتماعی بررسی کرده و با نمایاندن تغییرات تاریخی نیروهای تولیدی سعی در ارتقا دادن سرمایه داری بعنوان یک جامعه تکامل یافته دارد ( پاپلی یزدی ، 1385 : 87 )
از نظر روستو کلیه جوامع بشری از 5 مرحله جامعه سنتی ، مقدماتی ، خیز و بلوغ مصرف انبوه و فراتر از مصرف انبوه عبور می کند با توجه به دیدگاه روستو شهر و روستای متاثر شده پنج مرحله به این گونه اند .
جدول 2-2- مراحل رشد رستو و تاثیر بر جایگاه شهر و روستا در جامعه
|
شکل جوامع |
ویژگی های شهر و روستا |
|
مرحله ابتدایی |
معیشتی بودن و روستایی بودن جامعه |
|
مرحلهمقدماتی |
رشد سکونتگاههایی برای تجارت و زمینه سازی برای توسعه شهر |
|
مرحله خیز |
رشد شهرها و افزایش تقاضا برای تولیدات روستایی |
|
مرحله بلوغ |
تغییر شکل کشاورزی سنتی و رشد تولیدات صنعتی ( کاهش نقش روستا ) |
|
مرحله انبوه |
تمرکز بر تولید و مصرف و کاهش تاثیرات کشاورزی ( جامعه با کثریت شهرنشینی ) |
ماخذ : لینچ 1386
در دیدگاه روستو جامعه در طی مراحل از جامعه سنتی به مصرف انبوه از حالت روستایی و معیشت کشاورزی خارج و به جامعه ای شهری با تولید و مصرف انبوه منتهی می شود .
وابستگی نقطه مقابل نوسازی است که به بررسی توسعه نیافتگی پرداخته و بر نقش عوامل خارجی تائید می کند. ( پاپلی ، 1385 ، 97 )
این مکتب مهمترین موانع توسعه را در کشورهای توسعه نیافته عوامل خارجی دانسته و فرآیند توسعه را بر مبنای رابطه بین نواحی ، مراکز و اقمار مورد واکاوی قرار می دهد نظریه پردازان وابستگی به تاکید بر روابط استعماری بین دو بخش از جهان ، معتقدند توسعه نیافتگی به دلیل وجود رابطه استعماری ، انقلاب صنعتی ، جنگها و تجارب نابرابر است ( همان 99 ).
نیل اسملسر [3]1از نظریه پردازان مکتب نوسازی معتقد است ، توسعه اقتصادی در زمینه کشاورزی هنگامی روی می دهد که جامعه از حالت زراعت در معیشت ، به سمت تولید زراعی تجاری پیش رود ( ازکیا ، 1374 : 27 ) .
پل باران [4]2 از پایه گذاران مکتب وابستگی ، توسعه نیافتگی را بعنوان روند تاریخی جهانی به حساب می آورد و علل آنرا در گرایش طبقات حاکمه غرب که فقط از وضع موجود در طرح بین الملل سود می برند جستجو می کند ( همان 101 ) .
این مکتب برای کشورهای اقمار ضروری می داند که خود را از بازارهای جهانی جدا کند و در جهت استقلال بکوشند . ( کرم ، 1376 : 6 )
نظریه نئوکلاسیک نیز در دهه های 19820 به اوج خود رسید عامل اصلی توسعه یافتگی را بر نقش دولت در جامعه و بعنوان محرکی برای توسعه در تمامی جنبه های اقتصادی و اجتماعی می داند .
یعنی بر خلاف مکاتب قبلی ، عامل سیاسی را بعنوان موضوع اصلی بررسی های توسعه انتخاب کرده است این مکتب از این حیث می کند که فقر کشورها نه به دلیل فعالیتهای غارتگرانه کشورهای بین الملل حاکم بر آنهاست . بلکه بیشتر به دلیل دخالت دولت در اقتصاد و فساد اداری ، با کار آمدی بر فقدان انگیزه های اقتصادیاست که در اقتصاد ملتهای در حال توسعه نفوذ کرداست ( هودر ، 1385 ؛ 17 )
اما نظریات توسعه در دهه های اخیر دیدگاههای متنوع و متفاوتی در رابطه با توسعه مطرح کرده است ، چرا که توسعه مفهومی پیچیده و پویاست که در قالب زمان و مکان تفسیرهای متعدد را می پذیرد بخش مهمی از مباحث توسعه با رابطه سکونتگاههای شهری و روستایی اختصاص یافته است و روابط مختلف آنها را به چالش می کشد . همچنین دسته ای از نظریات توسعه امروزه بیشتر بر عدالت و دموکراسی ، محیط زیست ، جنبشهای سبز ، رویکرد های توسعه از پایین به بالا ، توسعه یکپارچه روستایی ، رویکرد نیازهای اساسی و همچنین توسعه پایدار تاکید دارد ، که در میان نظریه های نوین توسعه و توسعه روستایی ، رویکردهای توسعه یکپارچه روستایی، رویکرد نیازهای اساسی و در پایان مباحث و دیدگاههای به اصلی ترین دیدگاه یعنی توسعه پایداری پرداخته می شود : اما در مورد روابط شهر و روستا ، بررسی علل توسعه نیافتگی روستاها و تفاوتهای شهر و روستا دیدگاهها را می توان با چندین محور کلی بررسی کرد .
مطالعات صورت گرفته درباره مناسبات بین شهر و روستاهای ایران ( اهم از یکطرفه ، متقابل ، مکمل و ... ) به اصولی کلی و بعضاً نظریاتی منجر گردیده که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود .
شهرهای انگلی[5]1 که به عنوان عامل زهکشی منابع روستایی و سبب توسعه نیافتگی روستایی شناخته شده است و منجر به نوعی شهر ستیزی می شود. ( افراخته ، 1380 ؛ 50 ) ادعا وجود چنین صفتی برای شهرها را در مطالعات انگلش در کرمان و با وجود تسلط مالکیت بر اراضی کشاورزی و دامهای روستاییان ، مطالعات اهلرز[6]2 در دزفول با نشان دادن بهره مالکانه و وجود سلف خری تولیدات روستایی توسط شهر و مطالعات با زن در نفوذ تجاری سرمایه داران شهری بوسیله بافت فرش روستاییان در قم برای انتقال سرمایه از روستاها به شهر جملگی نشان می دهند که روابط نابرابری بین شهر و روستا برقرار و جریان انتقال کالا از روستا به شهر بوده است( افراخته،1380؛51 ) . در مطالعات ایرانیان نیز نتایجی موید این موضوع است . مطالعات خسروی در سال 1358 با بررسی بهره مالکانه زمین و روابط تجاری نابرابر و یا مطالعات اشرف در سال 1347 بوسیله بررسی سرمایه گذاری شهر در بافت فرش در روستا ها و یا مطالعات نظریان در سال 1364 و بررسی روابط مالکیت جدید شهر با تسلط اداری و تجاری ( نظریان ، 1364 : 267-280 ) جملگی نتایجی را در بر داشتند که موید وجود رابطه یکسویه بین شهرها و روستاهای ایران است در این رابطه بوبک با نظریه های اجتماعی ، اقتصادی بنام فئودالیسم شرقی بر وجود چنین رابطه ای در روابط شهر با روستاهای ایران نمایی و پویایی بر تحرک اقتصاد شهر را از تجارت و انباشت سرمایه های روستایی می یابد .
اما دسته دیگر از تحقیقات توسعه یافتن شهرهای ایران و عدم توسعه روستاهای ایران را نه در وجود یک رابطه یکسویه ، بلکه در قرار گرفتن ایران در مسیر سرمایه داری تکیه بر صادرات نفت و در حاشیه گرفتن کشاورزی روستاها می دانند . یعنی رشد شهرها و عقب ماندن روستاه در رابطه شهر و روستا بلکه به نقش نظام دیوانسالاری و همان درآمدهای نفتی مربوط می دانند . از معتقدان به این دیدگاه می توان به مطالعات آقاجانیان در سال 1368 و حسامیان در سال 1377 اشاره نمود همچنین در این رابطه رهنمایی در نظریه دولت و شهرنشینی در مخالفت با دیدگاه بوبک معتقد است با اصلاحات ارضی ایران و فروپاشی نظام بزرگ مالکی در دهه 1340 به بعد انباشت سرمایه از روستا به شهر قطع و یا حداقل تغییر مسیر می دهد [7]1. (رهنمایی ، 1386 ) تحقیقاتی نیز وجود دارد که بیان کننده روابط چند سوریه شهر و روستا است که این تحقیقات یک طرفه نبودن پیوندها را بیان و روشن می سازد که شهرها و روستاها متقابلاً بهم وابسته اند و نتایج و پیامدهای این وابستگی متوجه هر دوی آنهاست . از جمله می توان به تحقیقات و پایان نامه هایی با موضوع روابط متقابل شهر و روستا در این رابطه اشاره کرد مطالعات مومنی در سال 1361 در ناحیه تفت و مؤمنی بهرام بیگی در ملایر مؤید بر این نظر است ( افراخته 1380 : 51 )
2-2-نظریه روستا – شهر
این نظریه برای اولین بار در سال 1975 توسط جان فریدمن و مایکل داگلاس در سمینار راهبردهای صنعتی شدن و خط مشی قطب رشد ، در برنامه ریزی توسعه منطقه ای در ناگویای ژاپن مطرح گردید .
این نظریه این عقیده را که دستیابی به توسعه را ، از طریق رشد اقتصادی متکی بر صنعتی شدن و شهرنشینی در چند مرکز بزرگ شهری می پنداشت ، ناکار آمد تلقی می نماید و مناسب ترین سطح را برای توسعه ، توسعه در مقیاس بخش معرفی می نماید .
در این رویکرد ، روستا – شهر بعنوان یک مکان مهم و اصلی برای کارکردهای غیر کشاورزی روستایی و همچنین کارکردهای اداری و سیاسی نسبت به یک قطب رش صنعتی ، پیشنهاد شده است و روستا شهر باید به عنوان یک نقطه کانونی در محل های معینی متمرکز گردد که نه تنها برای ساکنان حوزه عمل قابل دسترسی باشد ، بلکه از نظر صرفه جوئی های ناشی از مقیاس هم حداکثر کارایی لازم را داشته باشد .
در این رویکرد ، همکاری ، مشارکت و خودیاری داوطلبانه و تلقی شدن هر ناحیه به عنوان یک واحد یکپارچه منفرد و اینکه هر واحد از اختیار و منابع اقتصادی کافی برخوردار باشد تا برنامه توسعه خود را تنظیم و اجرا کند ، به عنوان کلید موفقیت روستا – شهری دانسته است .
[1]Modernism
[2]Rostow
1این نظریه در سال 1374 توسط دکتر محمد نقی رهنمایی در تقابل با نظریه بویک ارائه شد برای مطالعه بیشتر در این زمینه به منابع زیر رجوع کنید .
- رهنمایی محمد نقی .1374 ، دولت و شهرنشینی . نقدی بر نظریه عناصر شهری قدیم و سرمایه داری بهره وری هانس بوبک فصلنامه تحقیقات جغرافیایی ش 32 .
- رهنمایی ، محمد نقی .1383 . دولت و شهرنشینی ، گفتگو با رهنمایی ، فصلنامه آبادی . سال چهارم . ش 42 .
- امیریان ، سهراب ، 1385 ، تبیین نقش دولت در گسترش و تمرکز شهر نشینی در ایران ، رساله دکتری ، دانشکده جغرافیا . دانشگاه تهران.
