عوامل شکل گیری گفتمان ناسیونالیسم و بازتاب آن در مطبوعات از دوران مشروطه تا پایان دوره رضا شاه (1285-1320 ه ش) 93

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول: کلیات پژوهش

مقدمه: .. 2

بیان مسأله تحقیق.. 3

اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه انتخاب آن.. 4

اهداف تحقیق.. 5

فرضیه­های تحقیق.. 5

چهارچوب نظری تحقیق.. 6

متغیر­ها .. 7

تعریف مفاهیم پژوهش .. 7

سیر تحول تاریخی ناسیونالیسم.. 10

مفاهیم ناسیونالیستی .. 10

اهداف پژوهش .. 20

پیشینه تحقیق.. 21

فرضیه­ها .. 22

نقد و بررسی منابع.. 22

1- رساله­های میرزا ملکمخان ناظم الدوله.. 22

2- فکر دموکراسی در ایران.. 23

3- مبانی ایدئولوژیک حکومت در دوران پهلوی.. 24

4- کتابفراموشخانه و فراماسیونری در ایران.. 25

5- کتاب تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران.. 26

6- تاریخ بیداری ایرانیان.. 31

 فصل دوم: عوامل ظهورگفتمان­های مدرن ناسیونالیستی در گذار از گفتمان سنتی

گفتمان­های سنتی و ظهور گفتمان­های مدرن در ایران.. 33

گفتمان سنتی.. 33

گذار گفتمان اجتماعی در دوره مشروطه.. 39

حاملان ناسیونا لیسم.. 41

میرزا ملکم خان.. 42

میرزا فتحعلی آخوندزاده.. 49

میرزا آقاخان کرمانی.. 55

جمع بندی.. 60

 فصل سوم: عوامل تکوین گفتمان ناسیونالیسم در گفتمان مشروطه

منازعه­های گفتمانی در عصر مشروطه.. 64

پیدایش گفتمان مشروطیت.. 64

منازعات گفتمانی.. 67

الف) گفتمان تجدد.. 68

عناصر گفتمان تجدد.. 69

1- مشروطه گرائی.. 70

2- ناسیونالیسم باستان گرا.. 70

3- سکولاریسم.. 71

ب- گفتمان مشروعه.. 72

عناصر گفتمان مشروعه.. 74

1- قانون و قانونگذاری.. 74

2- بحث آزادی و برابری.. 75

3- شوراء و رأی اکثریت.. 76

4- نظام سیاسی مطلوب.. 77

ج) گفتمان عدالت خواهان مشروطه طلب.. 78

سرانجام مشروطه.. 81

تحلیلی گفتمانی بر روند گرایشات و تحول مطبوعات.. 88

فصل چهارم: عوامل تکوین گفتمان ناسیونالیسم در گفتمان پهلویسم

تکوین گفتمان ناسیونالیسم در عصر پهلوی.. 100

زمینه­های شکل گیری گفتمانی جدید.. 100

1- تجدد گرایی.. 102

2- دیکتاتور مصلح(تجددگرایی آمرانه).. 104

3- ناسیونالیسم و وحدت ملی.. 107

برآمدن گفتمان پهلویسم.. 109

گفتمان ناسیونالیستی در دوره رضاشاه.. 111

1- وحدت ویگانگی ملی.. 111

2- باستان گرایی.. 112

3- تعلق به وطن(وطن پرستی).. 113

 منابع.. 118

 چکیده انگلیسی

فصل اول

(کلیات پژوهش)

مقدمه:

سیر تحولات جامعه ایران با آنچه که در غرب رخ داده است بسیار متفاوت است و مجموعه تحولاتی که درغرب باعث شکل گیری ناسیونالیسم شد دارای تفاوتی بنیادین از نظر ماهیت و منشا با تحولاتی بود که در ایران با حصول انقلاب مشروطه جنبه عینی به خود گرفت. جامعه ایران با ظهور مشروطه با مسائلی در عرصه­های مختلف حیات خود (اقتصادی- سیاسی – اجتماعی )روبرو بود که ماهیت آن­ها متفاوت از مسائلی بود که جامعه اروپایی طی قرون مذکور با آن مواجه شد و این تحولات منجر به ظهور اروپا با سیمای عصر مدرن گردید. بحران سیاسی در اروپا یعنی چالش قدرت دولت و قدرت روحانی پاپ، نهایتاً تلاقی جامعه مدنی اروپا با قدرت سلطنت مطلقه را نشان داد و این با بحران­های سیاسی موجود در ایران متفاوت بود و حتی نفس چالش قدرت دولت با قدرت روحانیون و نتیجه حاصل از آن در ایران نیز با آنچه در غرب وجود داشت متفاوت بود. همچنین تحولات اقتصادی اروپا که منجر به شکل گیری طبقه خاصی از جامعه به نام بورژوا شد در ایران رخ نداد. در هر حال تحولات ارو پا منجر به گسترش سطح آگاهی جوامع آن گردید اما در ایران چالش­های جامعه ایرانی زمانی شکل گرفت که ایران به طور ناخواسته و به اجبار به عرصه رقابت­های جهانی کشیده شد و ضعف این کشور در مقابل نیرو­های بیگانه بیشتر نمود یافت و برجسته شد ولی این امر از طرفی نیز باعث خودآگاهی ایرانیان نسبت به این موضوع شد و علاوه بر عوامل درونی، شرایط بیرونی که حاصل دنیای مدرن بود نیز در تحولات ایران نقش بسیاری داشت قدرت قاجاریه در طول قرن 19 از دو نیروی داخلی و خارجی ضربه خورد که عمده­ترین آن­ها روس و انگلیس بود و با انعقاد قرارداد­هایی اراضی بسیاری از خاک ایران جدا شده بود و این خود ضربه مهلکی به اعتبار ملی ایرانیان وارد ساخته بودکه بیشتر متاثر از تماس ایران با غرب بود زیرا که دول غربی در پی افزایش قدرت و توسعه بیشتر آهنگ حرکت خویش را سرعت بخشیده بودند اما ایرانیان شاهد ضعف خویشتن و همچنان درگیر منازعات داخلی و هرج و مرج داخل کشور بودند از همین رو در ایران نیز نیرو­هایی شکل گرفت که خواستار اصلاح شیوه حکومت قاجار بودند و ورود اندیشه­هایی جدید تحت عنوان مدرن ناسیونالیسم نیز توسط این افراد انجام گرفت و به دنبال آن مفاهیم ناسیونالیسم در گفتمان­های مشروطیت تولد یافت و این امر باعث شد تا مفاهیم سنتی همچون رعیت رنگ و بوی مدرنیته به خود گرفت و بازخورد­هایی اجتماعی را باخود همراه ساخته و عنوان ملت را به خود بگیرد. و مفاهیم دیگری چون قانون، دموکراسی و آزادی نیز رواج یافتند. با انقلاب مشروطه تلاش شد رابطه شاه و رعیت به رابطه دولت و شهروند تبدیل شود و در بعد خارجی نیز کشوری با سرزمین مشخص، مرز­هایی معین وجود داشته باشد که دولت آن نماینده ملت و پاسبان تمامیت ارضی آن سرزمین باشد

طرفداران تفکر ناسیونالیسم در این دوره سعی بر این داشتند با ایجاد موسسات جدید و کوتاه کردن دست استبداد کشوری قوی پدید آورند. در دوران بعد از مشروطه نیز تحولات سیاسی اجتماعی جامعه ایران عواملی مانند لزوم استقلال، امنیت، وحدت ملی، تمرکز قدرت را بیشتر برجسته می­ساخت بدین ترتیب رضاخان نیز با تکیه بر گفتمان­های جدید روشنفکران که متاثر از عقب ماندگی و معضلات کشور نیز بود اعتقادات ناسیونالیسمی خود را محور حرکت خود قرار داد. به هر حال تجدد خواهی وجه مشترک ناسیونالیسم لیبرال عصر مشروطه و ناسیو نالیسم تجدد خواه عصر رضا شاه است. در این تحقیق ضمن بررسی عوامل گرایش به ناسیو نالیسم در ایران با توجه به مفهوم مدرن آن در ادبیات گفتمان­های سیاسی (عصر مشوطه تا پهلوی اول )، انعکاس این تعابیر در ارتباط با اجتماع و درج در مطبوعات نیز بررسی می­شود. همچنین علل اهمیت این گفتمان را نیز در این دوران از نظر می­گذرانیم.

بیان مسأله تحقیق

ناسیونالیسم^[1] اشتقاقی است از لفظ Nation که در فرهنگ اجتماعی اروپا قدمت بسیاری دارد این لفظ از ریشه لاتین ناسیو (nasci)به معنای زاده شدن گرفته شده که در حدود قرن 13 م معمول بوده است و به گروهی از مردم اطلاق می­شود که زادگاه یکسانی داشته اندوپیش از تحولات قرون اخیر به این اندازه اهمیت سیاسی نداشت واز قرن 16 م یک واحد سیاسی تعریف می­شد. کاربرد آن نیز از اواخر قرن 18 م آغاز و از سال 1789 بیشتراستعمال شد. همچنین باید اضافه نمود کم کم در قرن 19 بود که به شکل جنبشی اجتماعی -سیاسی به مرحله ظهور رسید. با شکل گیری دولت –ملت­ها وایجاد رابطه آن­ها بعد از دوران فئودالیسم مفهوم مورد نظر تحولی بنیادین در کیفیت داشت و مردم از نوع رابطه یا نسبت شان با هیئت حاکمه ایجاد شده در یافتند که هویت سیاسی آنان قابلیت این امر را دارد که در حس هویت ملی و وطن پرستی متجلی شود. ودر نهایت، رابطه رعیت و فرمانبرداری به رابطه شهروندی و وطن خواهی محق مبدل و ایده ناسیو نالیسم زاده شد. اما در ایران در طول قرن 19 م شاهد بروز و ظهور گفتمان ناسیو نالیستی در عرصه اندیشه و عمل بودیم. البته سیر تحولات ایران با آنچه که در غرب رخ داده است چه ازمنظر ماهیت و چه ازمنشا، روندی متفاوت دارد. در ایران چالش­های جامعه زمانی شکل گرفت که ایران ناخواسته به صحنه رقابت­های جهانی کشیده و ضعف گفتمان­های آن باعث خودآگاهی ایرانیان نسبت به موضوع ناسیونالیسم شد در نتیجه نیروهایی شکل گرفتند که خواستار اصلاح حکومت و ورود اندیشه­های جدید با مفاهیم مدرن همچون ناسیونالیسم در گفتمان سیاسی شدند. در این میان مطبوعات به مثابه موثر­ترین رسانه جدید نقشی ویژه دربرداشت و در جهت گسترش مشارکت مردمی و ایجاد نهاد­های اجتماعی به بیانی دیگر بیداری ملی گام بر داشت درنهایت موجد موج عظیمی از مشروطه خواهی و شکل گیری ملت شد. این تحقیق ضمن بررسی عوامل شکل گیری ناسیو نالیسم در ایران با توجه به مفهوم مدرن آن در ادبیات سیاسی (عصر مشروطه تا پایان پهلوی اول )و بازتاب آن در مطبوعات وبازخورد­های اجتماعی آن به دنبال این امر است این انعکاس مطبوعاتی چه رویکردی را دنبال می­نمود؟

اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه انتخاب آن

با توجه به اینکه ناسیونالیسم یکی از مهمترین مفاهیم در تاریخ ادبیات سیاسی است که بر تحولات سیاسی و اجتماعی ایران اثر گذاشته است، در تاریخ معاصر ایران و به خصوص از مشروطه به بعد ما شاهد ظهور آن در قالب­های اندیشه و عمل هستیم. همچنین مباحثی که تحت عنوان رابطه دین و ملیت مطرح می­شود باعث تامل است که به راستی چه شد که این اندیشه­ها از غرب به ایران وارد شد ؟و در بستر­های نظری و عملی قرار گرفت.

با توجه به این ملاحظات"واز آنجا که در مطالعات و پژوهش­ها به این مساله به نحوی در خور پرداخته نشده است تلاش می­شود تا به شکلی مستدل به این مبحث پرداخته شود که علل و عوامل شکل گیری این گفتمان در برهه مورد نظر واکاوی شود تاشاید این پدیده را در برهه­های مختلف تاریخی و بویژه در مطبوعات ارزیابی کنیم. از نظر نباید دور داشت در دوران مورد بررسی جوهر سیاسی که موجد مشروطه خواهی و گسترش گفتمان ناسیو نالیسم و حتی شناخت اجتماعی این مفهوم شد مطبوعات و روزنامه نگاری بوده است همانگونه که ادوارد براون از اثر بخشی و نقش مطبوعات به عنوان ارکان بیداری ایرانیان یاد کرده و می­نویسد « مردم بیدار شده­اند و شاهد این بیداری توسعه و افزایش جراید ملی در ایران است » لذا با پرداختن به نقش مطبوعات، هر چند با دیدی اجمالی شاید بتوان دیدگاهی روشنتر در تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران ارائه داد.

اهداف تحقیق:

بررسی عوامل شکل گیری گفتمان ناسیونالسیستی در ایران معاصر و انعکاس آن در مطبوعات در مقطع زمانی از مشروطه تاپایان دوره رضا شاه

فرضیه­های تحقیق ( بیان روابط بین متغیر­های مورد مطالعه):

• سئوال اصلی: عوامل اصلی شکل گیری گفتمان ناسیونالیسم از عصر مشروطه تا سقوط رضا شاه با توجه به بازتاب آن در مطبوعات چه بوده است؟
• فرضیه اصلی: گفتمان ناسیونالیسم وبازتاب آن در مطبوعاتاز مشروطه تا سقوط رضاشاه بیش از همه متاثر از تعامل شرایط سیاسی و اجتماعی ایران با دنیای غرب بوده است.
• سئوال فرعی: کدام مطبوعات در جامعه ایران بیش از همه نمودارگفتمان ناسیو نالیسم بوده است؟

به نظر می­آید نزدیکترین مطبوعات با گرایشات ناسیونالیسم، روزنامه­های حبل المتین، ایران، صوراسرافیل و. . . بوده است

• سئوال فرعی: نقش روشنفکران و متجددین در برقراری گفتمان ناسیونالیسم به چه میزان بوده است؟ و با چه گرایشاتی در پی ایجاد اصلاحات بودند ؟

روشنفکران ومتجددین (با گرایشاتی سکولار )در پی ایجاد گفتمان ناسیونالیسم در دولت هاو جامعه از دوره قاجاریه تا پهلوی بوده­اند.

چهارچوب نظری تحقیق:

با نگاهی به روند­های اجتماعی وسیاسی واقتصادی ایران در سده­های معاصر به نظر می­آیدراه­ها و روش­های توسعه ایران مهمترین چارچوب­های نظری را در بر داردو از لحاظ اندیشگی گفتمان ناسیونالیسم که در متن آن فکر آزادی نیز مستتر است اصلی­ترین نظریه تحقیق را شامل می­شود.

تحقیق حاضرشامل سه فصل اصلی است.

فصل اول: کلیات

فصل دوم: عوامل ظهور گفتمان­های مدرن ناسیونالیستی در گذار از گفتمان سنتی

فصل سوم: عوامل تکوین گفتمان ناسیونالیسم در گفتمان مشروطه

فصل چهارم: عوامل تکوین گفتمان ناسیونالیم در گفتمان پهلویسم

وبررسی انعکاس ناسیونالیسم در مطبوعات در روند پژوهش (به طور اخص چند نمونه از مطبوعات ذکر خواهد شد).

روش تحقیق: توصیفی و تحلیلی- روش­های تاریخی که مبتنی بر استدلال، تحلیل و استنادات و نظریه پردازی گفتمانی است.

جامعه آماری و حجم آن: بدیهی است در این پژوهش جامعه­ی آماری و کمی چندان مدنظر نیست و میدانی تحقیق نشده است.

روش گردآوری اطلاعات: فیش برداری از منابع و مأخذ، مطبوعات، اسناد و مدارک تاریخی با توجه به استانداردسازی آنها

روش تجزیه تحلیل اطلاعات: با استفاده از روش­های تحلیل و تعقل تاریخی سوالات تبیین و تدوین و تصویب می­شود.

متغیر­ها و واژه­های کلیدی:

واژگان کلیدی: گفتمان، ناسیو نالیسم، روشنفکران، مطبوعات، مشروطیت، دوران رضا شاه

متغیرها:

متغیر مستقل: گفتمان ناسیو نالیسم

متغیر وابسته1: دوران مشروطه متغیر وابسته 2: دوران رضا شاه

تعریف مفاهیم پژوهش:

اگر چه مفاهیم و الفاظ در علوم انسانی از حیث معنا شناسی دارای نوعی ابهام و پیچیدگی هستند که درک آن­ها را مشکل می­سازد اما این موضوع در ارتباط با واژگان محوری و حساس چون ناسیونالیسم و گفتمان ناسیونالیستی از اهمیت دوچندانی برخوردار است.

گفتمان:

تعریف واحدی از آن وجود ندارد به هر ترتیب سعی شده با توجه به بررسی­های به عمل آمده تعریفی هرچند کوتاه به دست داده شود. گفتمان پیکره نظام مندی است که از مفصل بندی عناصر و مفاهیم حاصل می­شود و مجموعه­ای از واژگان و گزارش­ها را در بر می­گیرد که به گونه­ای معنا دار باهم در ارتباطند و حول یک محور برتر قرار گرفته که به زندگی انسان­ها معنا می­بخشد
( تاجیک291: 1377).

 ناسیونالیسم[2]:

در مورد این واژه هنوز نگاهی روشن در دست نیست اما در طول تاریخ بازخورد­هایی را که این واژه نمود بیشتری داشته است گرد آوری شده است اگرچه همان طور که اشاره کردیم شاید ابهامات بخشی از آن هنوز روشن به نظر نمی­آید و یکی از دلایل نداشتن مفهوم دقیق، جریان تاریخی است اما به اختصار می­توان گفت روسو و مونتسکیو از نخستین پیامبران شبه مذهب ناسیونالیسم بودندویکى از شخصیت‏هایى که در سرعت بخشیدن به رشد ناسیونالیسم کمک کرد، ناپلئون بود. وى در سال 1799 با کودتا قدرت را در فرانسه به دست گرفت و با اندیشه‏هاى ناسیونالیستى و عقیده به رسالت ملت فرانسه، براى نجات ملت‏هاى دیگر، در فاصله سال‏هاى 1805 تا 1812 دست به کشور گشایى‏هاى گسترده‏اى زد که این‏کار وى دو پى‏آمد داشت:

1. روحیه ملیت‏پرستى را در مردم فرانسه افزایش داده و تحکیم کرد.

2. مردم کشورهاى دیگر که فرانسه به کشورشان تجاوز کرده بود، وقتى دیدند شعارهاى فریبنده فرانسویان، فقط به نفع مردم فرانسه است و براى آنان هیچ سودى ندارد، متأثر از احساسات ناسیونالیستى، به مقابله با فرانسویان برخاستند و همین امر، باعث انتشار اندیشه‏هاى ناسیونالیستى در قاره اروپا شد تا آن جا که ناسیونالیسم حتی از دموکراسی و آزادی خواهی هم زودتر در مشرق زمین توسعه یافت به همین دلیل است که قرن ۱۹ را باید عصر طلایی ملی گرایی نامید.

در واقع ناسیونالیسم نوعی عقیده سیاسی است که زمینه یکپارچگی جوامع جدید و مشروعیت ادعای آن­ها برای داشتن اقتدار را فراهم می­آورد. ناسیونالیسم وفاداری اکثریت مردم را متوجه یک دولت – ملت می­کند خواه این دولت ملت موجود باشد و خواه اینکه به صورت یک خواسته باشد. دولت – ملت نه به صورت یک شکل ایده آل طبیعی یا عادی از نظام سایسی مورد توجه واقع می­شود بلکه به عنوان یک چهارچوب ضروری برای تمام فعالیت­های اجتماعی فرهنگی اقتصادی مورد نظر قرار می­گیرد Sills1972: 63)).

[1]. Nationalism

[2]Nationalism