مقایسه ی تطبیقی حروف جر عربی و حروف اضافه ی فارسی

چکیده

 مقایسه ی تطبیقی حروف جر عربی و حروف اضافه ی فارسی

  با توجه به اهمیت پژوهشهای مبتنی بر مقایسه ی زبان های گوناگون و تأثیر بسزای آن در کشف حلقه های ارتباطی زبان ها، پژوهش حاضر با تکیه بر مطالعات دستورپژوهان دو زبان عربی و فارسی، به بررسی حروف جر عربی و حروف اضافه ی فارسی در جایگاه یکی از مهم ترین ارکان دستوری هر دو زبان می پردازد تا بدین وسیله، وجوه افتراق و اشتراک و اثرپذیری این دو زبان، آشکارتر گردد.

از مهم ترین دستاورد پژوهش حاضر این است که بیان می دارد هر یک از این حروف، دارای یک معنای اصلی و یک یا چند معانی فرعی می باشند که هر کدام از این حروف، در افاده ی معانی فرعی خود، در قالب معنای اصلیشان می آیند، از این رو به کار بردن هر یک از این حروف در جایگاه دیگری، تقریبا غیر ممکن به نظر می رسد.

با توجه به این که حروف اضافه و حروف جر به دلیل نقش مرکزی و تعیین کننده ای که در القای مقصود متکلم به مخاطب دارند، شناخت دلالت ها و معانی گوناگون آن ها از ضروریات هر زبانی به شمار می آید، از این رو این پژوهش، خدمت کوچکی است به مترجمین در تصحیح ترجمه ی متون دو زبان عربی و فارسی در حوزه ی حروف جر و حروف اضافه؛ به امید آن که نتیجه ی این پژوهش، در شناخت بهتر این حروف و قواعد دستوری آن ها، سودمند واقع گردد.

واژه های کلیدی: حروف جر، حروف اضافه، زبان عربی، زبان فارسی.

 الملخص

مقارنة تطبیقیة بین حروف الجر العربیة و حروف الإضافة الفارسیة

  علی اساس اهمیة و ضرورة الدراسات التطبیقیة بین اللغات المختلفة و دورها الرئیسی فی کشف العلاقات الموجودة بین اللغتین، تهدف هذه الرسالة بالإعتماد علی الدراسات الباحثین فی اللغتین الفارسیة و العربیة، بدراسة حروف الجر العربیة و حروف الإضافة الفارسیة بإعتبار رکن من ارکان النحویة فی اللغتین و تسعی إلی تبین سمات الإشتراک و الافتراق و مدی تأثیر و تأثّر کلتا اللغتین عن الأخری.

من أهم إنجازات هذه الرسالة، أنّ لکل هذه الحروف، معنا اصلیا و معنا أو معانیا فرعیا و أنّ کل هذه الحروف تفید المعانی المختلفة فی إطار معناها الأصلی؛ هکذا تختلف هذه المعانی بإختلاف الحروف المفیدة المعانی المشترکة؛ هاهنا لایمکن استخدام هذه الحروف، مکانة الأخری.

لحروف الجر العربیة و حروف الاضافة الفارسیة، دور رئیسی فی إفادة المعانی المختلفة التی یرید المتکلم أن تفهمها إلی المخاطب، هکذا معرفة معانیها و دلالاتها من أهم ضروریات اللغة و هذه الرسالة، خدمة تافة للمترجمین فی تصحیح النصوص العربیة و الفارسیة فی إطار حروف الجر و حروف الإضافة؛ آملا أن تکون هذه الدراسة، مفیدة فی فهم أفضل هذه الحروف و قواعدها النحویة للدارسین بهاتی اللغتین.

 فهرست مطالب

عنوان صفحه

 فصل اول:مقدمه

1-1-بیان مسأله  2

1-2-پیشینه ی تحقیق.. 6

1-3-اهمیت و ضرورت تحقیق..................... 8

1-4-هدف تحقیق............................... 9

1-5-سؤالات تحقیق............................. 9

1-6-روش تحقیق............................... 10

 فصل دوم:حروف جر عربی و حروف اضافه ی فارسی

2-1-حروف.................................... 12

2-2-قرابت میان دو زبان عربی و فارسی و بررسی علت آن 12

2-3-حروف اضافه در زبان فارسی................ 14

2-3-1-وجه تسمیه ی حروف اضافه................ 14

2-3-2-حروف اضافه از دیدگاه دستورنویسان...... 15

2-3-4- وظیفه ی حروف اضافه................... 17

2-3-5-ویژگی های ظاهری حروف اضافه............ 18

2-3-6-ساختمان حروف اضافه و انواع آن......... 18

2-4-حروف در زبان عربی ..................... 24

2-4-1-وجه تسمیه ی حروف جر و تقسیمات آن ها... 24

2-4-2-انواع حروف جر......................... 25

2-4-3-اهمیت حروف جر......................... 27

2-5-تعدد معانی حروف......................... 28

 فصل سوم: مقایسه ی تطبیقی حروف جر عربی و حروف اضافه ی ساده ی فارسی

3-1-گزینش حروف اضافه ی ساده ی فارسی در تطبیق با حروف جر عربی 31

3-2-نمایندگان اصلی یک معنای مشترک در حروف جر عربی و حروف اضافه ی

ساده ی فارسی............................... 32

3-2-1-مقایسه ی حرف جر «من» در زبان عربی و حرف اضافه ی «از» در زبان

فارسی..................................... 32

3-2-1-1-حرف جر «من»........................... 32

3-2-1-1-1- "من" جاره زائده.................... 32

3-2-1-1-2-«من» جاره غیر زائده................. 33

3-2-1-1-2-1-ابتدای غایت........................ 33

3-2-1-1-2-1-1-ابتدای غایت مکانی.............. 34

3-2-1-1-2-1-1-2-ابتدای غایت زمانی............... 37

3-2-1-1-2-1-1-2-3-ابتدای غایت در اشخاص:......... 39

3-2-1-1-2-1-1-2-4-ابتدای غایت در رویدادها: ..... 39

3-2-1-1-2- تبعیض.............................. 40

3-2-1-1-3- بیان جنس........................... 41

3-2-1-1-4- تعلیل ............................. 43

3-2-1-1-5- تعویض ............................. 45

3-2-1-1-6-استعلا............................... 46

3-2-1-1-7- مجاوزت ............................ 50

3-2-1-1-8- انتساب............................. 53

3-2-1-1-9- استعانت ........................... 55

3-2-1-1-10- تعریف ............................. 56

3-2-1-1-11- تفصیل.............................. 58

3-2-1-1-12- تفضیل.............................. 60

3-2-1-1-13- تباعُد.............................. 61

3-2-1-1-14-بیان منشأ یک امر.................... 62

3-2-1-1-15-موافقت و مطابقت..................... 63

3-2-1-1-16- تعاقب.............................. 65

3-2-1-1-17- ظرفیت.............................. 66

3-2-1-3-معانی غیر مشترک موجود در حرف اضافه ی «از»67

3-2-1-3-1-اختصاص.............................. 68

3-2-1-3-2-احتوا............................... 69

3-2-1-3-3-تکثیر در وصف ....................... 69

3-2-1-4-معنای غیر مشترک موجود در حرف جر «من». 70

3-2-1-4-1-مشابهت.............................. 70

3-2-2-حرف جر «باء » در عربی و حرف اضافه ی «به» در فارسی 71

3-2-2-1- معانی مشترک حرف جر «باء» و حرف اضافه ی «به» 71

3-2-2-1-1-الصاق............................... 72

3-2-2-1-2-استعانت............................. 74

3-2-2-1-3-استعلا............................... 75

3-2-2-1-4-تعویض و بدل......................... 78

3-2-2-1-5-تعلیل............................... 79

3-2-2-1-6- مجاوزت............................. 80

3-2-2-1-7-انتهای غایت......................... 81

3-2-2-1-8-موافقت و مطابقت..................... 86

3-2-2-1-9-ظرفیت مکانی......................... 87

3-2-2-1-10- ظرفیت زمانی....................... 88

3-2-2-1-11- مصاحبت............................. 90

3-2-2-1-12- مقابله............................. 92

3-2-2-1-13- قسم................................ 93

3-2-2-1-14- دلالت بر مقدار..................... 94

3-2-2-1-15-«باء» مترادف «من» و «به» مترادف «از»96

3-2-2-2-معانی غیر مشترک موجود در حرف اضافه ی «به»97

3-2-2-1-توضیح................................. 97

3-2-2-2-صیرورت............................... 98

3-2-2-3-بیان حال............................. 98

3-2-2-4-استغراق.............................. 99

3-2-2-5- تعاقب و ترتیب....................... 100

3-2-2-6-مشابهت............................... 100

3-2-2-7-مقاربت............................... 101

3-2-3- معانی غیر مشترک موجود در حرف جر «باء». 102

3-2-3-1-باء النقل............................. 102

3-2-3-2-تفدیه ( فدا کردن )................... 102

3-2-3-4-بمعنای « تجاه ، أمام » .............. 103

3-2-3-5-باء الزائد........................... 103

3-2-3-6-تبعیض................................ 105

3-2-4-حرف جر «عن» و حرف اضافه ی « از »....... 105

3-2-4-1-معانی مشترک حرف جر «عن» و حرف اضافه ی «از»: 106

3-2-4-1-1-مجاوزت.............................. 106

3-2-4-1-2- تعویض.............................. 107

3-2-4-1-3- استعلا.............................. 107

3-2-4-1-4-تعلیل............................... 109

3-2-4-2-معانی غیر مشترک موجود در حرف اضافه ی «از»109

3-2-4-3-معنای غیر مشترک موجود در حرف جر «عن». 110

3-2-4-3-1-مرادف با معنای «بَعد»................ 110

3-2-5-حرف جر «إلی» و حرف اضافه ی «تا»........ 110

3-2-5-1-معنای مشترک حرف جر «إلی» و حرف اضافه ی «تا» 111

3-2-5-1-1-انتهای غایت......................... 111

3-2-5-1-1-1-انتهای غایت حقیقی مکانی در حرف جر «عن»111

3-2-5-1-1-2-انتهای غایت مجازی مکانی............ 112

3-2-5-1-1-3-انتهای غایت حقیقی در زمان.......... 113

3-2-5-1-1-4-انتهای غایت مجازی زمانی........... 113

3-2-5-1-1-5-انتهای غایت حقیقی در اشخاص......... 114

3-2-5-1-1-6-انتهای غایت مجازی در رویدادها..... 114

3-2-5-2-معانی غیر مشترک موجود در حرف جر «إلی»115

3-2-5-2-1-مصاحبت.............................. 115

3-2-5-2-2-تعلیل............................... 116

3-2-5-2-3-ظرفیت زمانی ........................ 116

3-2-6-حرف جر «فی» و حرف اضافه ی « در »....... 117

3-2-6-1-معانی مشترک حرف جر «فی» و حرف اضافه ی «در» 117

3-2-6-1-1- ظرفیت.............................. 117

3-2-6-1-2-تعلیل............................... 120

3-2-6-1-3-انتهای غایت......................... 121

3-2-6-1-4-توضیح:.............................. 122

3-2-6-1-5- بیان حالت.......................... 123

3-2-6-2-معانی غیر مشترک موجود در حرف جر «فی». 124

3-2-6-2-1-استعلا............................... 124

3-2-6-2-2-مقایسه.............................. 125

3-2-6-2-3-مصاحبت.............................. 125

3-2-6-3-معانی غیر مشترک موجود در حرف اضافه ی «در»126

3-2-6-3-1-مجاوزت.............................. 126

3-2-6-3-2-تعاقب............................... 127

3-2-7-حرف جر «علی» و حرف اضافه ی «بر»........ 127

3-2-7-1-معانی مشترک حرف جر «علی» و حرف اضافه ی «بر» 127

3-2-7-1-1-استعلا............................... 128

3-2-7-1-2-مجاوزت.............................. 129

3-2-7-1-3-مصاحبت.............................. 130

3-2-7-1-4- تعلیل.............................. 131

3-2-7-1-5- مطابقت............................. 132

3-2-7-1-6-الزام .............................. 133

3-2-7-1-7- مخالفت............................. 133

3-2-7-2-معانی غیر مشترک موجود در حرف جر «علی»:134

3-2-7-2-1-بیان حالت........................... 134

3-2-7-2-2-به معنای «مِن»....................... 135

3-2-7-2-3-ظرفیت زمانی..................................................................................................................135

3-2-7-3-معانی غیر مشترک موجود در حرف اضافه ی «بر»136

3-2-8-حرف جر «لام» و حرف اضافه ی «بهر» و «برای» 136

3-2-8-1-معانی مشترک حرف جر «لام» و حرف اضافه ی «بهر» و «برای»: 137

3-2-8-1-1- تعلیل.............................. 137

3-2-8-1-2-مالکیت ............................. 139

3-2-8-2-معانی غیر مشترک موجود در حرف جر «لام». 140

3-2-8-2-1-اختصاص.............................. 140

3-2-8-2-2-انتهای غایت......................... 140

3-2-8-2-3-استحقاق............................. 140

3-2-8-2-4-صیرورت.............................. 141

3-2-8-2-5-ظرفیت............................... 141

3-2-8-2-6-تملیک............................... 142

3-2-8-2-7-تبلیغ............................... 142

3-2-8-2-8-مقاربت.............................. 143

3-2-8-2-9-تبعیض............................... 143

3-2-8-2-10-لام زائده........................... 144

3-2-8-2-11-برای تاکید نفی .................... 144

3-2-8-2-12-برای قسم........................... 144

3-2-9-حرف جر «کاف» و حرف اضافه ی «چون»....... 145

3-2-9-1-معنای مشترک حرف جر «کاف» و حرف اضافه ی «چون» 145

3-2-9-1-1- مشابهت ........................ 145

3-2-9-1-1-1- شباهت از لحاظ هیئت................ 145

3-2-9-1-1-2- شباهت از لحاظ جنس................ 146

3-2-9-1-1-3-شباهت از لحاظ حالت................ 147

3-2-9-1-1-4-شباهت از لحاظ مقدار............... 147

3-2-9-2-معانی غیر مشترک موجود در حرف جر «کاف»:148

3-2-9-2-1-تعلیل............................... 148

3-2-9-2-2-تاکید .............................. 149

3-2-9-2-3-در معنای اسمی ( به معنای مثل ): .... 149

3-2-10-3-معنای غیر مشترک موجود در حرف اضافه ی «چون» 149

3-2-10-3-1-تفصیل.............................. 150

3-2-11-حرف جر «حتی» و حرف اضافه ی «تا»:....... 150

3-2-11-1-معانی مشترک حرف جر «حتی» و حرف اضافه ی «تا»: 150

3-2-11-1-1-انتهای غایت......................... 151

3-2-11-1-2- تعلیل.............................. 152

3-2-12-دو حرف جر «مُذ ، مُنذُ» و حرف اضافه ی «از » 152

3-2-13-حروف جر « حاشَ ، خَلا ، عَدا» و حروف اضافه ی « جز ، بجز» 153

3-3-بررسی حروف اضافه ای که در جایگاه نماد اصلی یک معنی، معادلی در میان

حروف جر عربی ندارند......................... 154

3-3-1-حرف اضافه ی «با»....................... 155

3-3-1-1-مصاحبت................................ 155

3-3-1-2-بیان حالت............................. 156

3-3-1-3-به معنای صاحب و دارنده ی صفت.......... 156

3-3-1-4-تبلیغ................................ 156

3-3-1-5-مخالفت................................ 157

3-3-1-6-مقابلت .............................. 157

3-3-1-7-استعانت.............................. 158

3-3-1-8-استدراک.............................. 158

3-3-1-9-تعویض................................ 159

3-3-1-10-اختصاص............................... 159

3-3-1-11-الصاق................................ 159

3-3-1-12-ظرفیت مکانی.......................... 159

3-3-2-حرف اضافه ی «بی»....................... 160

3-3-2-1-نفی مصاحبت............................ 160

3-3-2-2-نفی صفت.............................. 160

3-3-2-3-بیان حالت............................ 161

3-3-3-حرف اضافه ی «را»....................... 161

3-3-3-1-علامت مفعول بی واسطه یا مستقیم......... 162

3-3-3-2-قسم...................................... 162

3-3-3-3-تبلیغ................................ 162

3-3-3-4- صیرورت.............................. 163

3-3-3-5- فک اضافه............................ 163

3-3-3-6-مقایسه».............................. 163

3-3-3-7-مالکیت............................... 164

3-3-3-8-انتهای غایت.......................... 164

3-3-3-9- مترادف حرف اضافه ی «برای»........... 164

3-3-3-10- تملیک............................... 165

3-3-3-11-مترادف حرف اضافه ی «به».............. 165

3-3-3-12-مترادف حرف اضافه ی «از».............. 165

3-3-3-13-مترادف گروه حرف اضافه ای « از نظرِ ».. 165

3-3-3-14-: مترادف « صاحبِ ، دارنده ی ِ»......... 166

3-3-3-15- مترادف با « درباره ی ».............. 166

3-3-3-16-مترادف « به نظرِ ».................... 166

3-3-3-17- مترادف «برایِ، نزدِ »................. 166

3-3-3-18-مترادف حرف اضافه ی «بر».............. 167

3-3-3-19-مترادف « نسبت به، با»................ 167

3-3-3-20-مترادف « بینِ ، میانِ.................. 167

3-3-3-21-به معنای « سزاوارِ ، شایسته یِ»........ 167

3-3-3-22- به منظور تخصیص مسندالیه............. 168

3-3-4-حروف جری که در جایگاه نماد اصلی یک معنی، معادلی در حروف

اضافه ی فارسی ندارند....................... 168

3-3-4-1-«رُبَّ»................................. 168

3-3-4-1-1-تکثیر............................... 168

3-3-4-1-2-تقلیل............................... 169

3-3-4-2-حرف جر «تاء» و «واو» مفید معنای قسم.. 169

 فصل چهارم:بررسی تفاوت های حروف در افاده ی یک معنای مشترک

4-1-مسأله ی نیابت حروف از یکدیگر............ 172

4-2-معانی مشترک حروف جر عربی و حروف اضافه ی فارسی 172

4-2-1-تعلیل..................................... 172

4-2-1-1-تعلیل در زبان عربی.................... 172

4-2-1-1-1-تعلیل در «من»....................... 173

4-2-1-1-2-تعلیل در «باء»...................... 173

4-2-1-1-3-تعلیل در « ل »...................... 173

4-2-1-1-4-تعلیل در «علی»...................... 174

4-2-1-1-5-تعلیل در «عن»....................... 174

4-2-1-1-6-تعلیل در «فی»....................... 174

4-2-1-2-تعلیل در زبان فارسی.................. 175

4-2-1-2-1-تعلیل در «برای»..................... 175

4-2-1-2-2-تعلیل در «به»....................... 175

4-2-1-2-3-تعلیل در «از »: .................... 176

4-2-1-2-4-تعلیل در «بر»....................... 176

4-2-1-2-5-تعلیل در حرف اضافه ی «در»........... 176

4-2-استعلا....................................... 177

4-2-1-استعلاء در زبان عربی.................... 177

4-2-1-1-استعلا در «علی»........................ 177

4-2-1-2-استعلا در «باء»....................... 177

4-2-1-3-استعلا در «عن»........................ 177

4-2-1-4-استعلا در «من»........................ 178

4-2-1-5-استعلا در «فی»........................ 178

4-2-2-استعلاء در زبان فارسی ................. 178

4-2-2-1-استعلا در «به»........................ 178

4-2-3-ظرفیت..................................... 179

4-2-3-1-ظرفیت در زبان عربی................... 179

4-2-3-1-1-ظرفیت در «من»....................... 179

4-2-3-1-2-ظرفیت مکانی در «باء»:............... 179

4-2-3-1-3-ظرفیت زمانی در «باء»................ 180

4-2-3-1-4-ظرفیت زمانی در «إلی»................ 180

4-2-1-3-5-ظرفیت زمانی در «علی»................ 180

4-2-3-1-6-ظرفیت در « لام»...................... 180

4-2-3-2-ظرفیت در زبان فارسی.................. 181

4-2-3-2-1- ظرفیت در «از»...................... 181

4-2-3-2-2-ظرفیت مکانی در «به»................. 181

4-2-3-2-3-ظرفیت زمانی در «به»:................ 181

4-2-3-2-4-ظرفیت زمانی در «بر»................ 182

4-2-3-2-5-ظرفیت در «با»....................... 182

4-2-4-مجاوزت................................. 182

4-2-4-1-مجاورت در عربی....................... 182

4-2-4-1-1-مجاوزت در حرف «من».................. 182

4-2-4-1-2-مجاوزت در حرف «باء»................. 183

4-2-4-1-3-مجاوزت در «علی» .................... 183

4-2-4-2-مجاورت در زبان فارسی................. 184

4-2-4-2-1-مجاوزت در حرف «از».................. 184

4-2-4-2-2-مجاوزت در حرف «بر»................. 184

4-2-5-مصاحبت................................. 184

4-2-5-1-مصاحبت در زبان عربی ................. 184

4-2-5-1-1- مصاحبت در حرف «باء»................ 185

4-2-5-1-2-مصاحبت در حرف «علی» ................ 185

4-2-5-2-مصاحبت در زبان فارسی ................ 185

4-2-5-2-1-مصاحبت در حرف « به »................ 186

4-2-5-2-2-مصاحبت در حرف «بر».................. 186

4-2-6-استعانت................................ 187

4-2-6-1-استعانت در زبان عربی ............... 187

4-2-6-1-1-استعانت در حرف «باء»................ 187

4-2-6-1-2-استعانت در حرف «من»................. 187

4-2-6-2-استعانت در زبان فارسی ............... 188

4-2-6-2-1-استعانت در حرف «با»................. 188

4-2-6-2-2-استعانت در حرف «از» ............... 188

4-2-6-2-3-استعانت در حرف «به»................ 188

4-2-7-موافقت.................................... 189

4-2-7-1-در زبان عربی........................ 189

4-2-7-1-1-موافقت در حرف «علی»................. 189

4-2-7-1-2-موافقت در حرف «من».................. 189

4-2-7-1-3-موافقت در حرف «باء»................. 190

4-2-7-2-موافقت در زبان فارسی................. 190

7-2-7-2-1-موافقت در حرف «بر».................. 190

4-2-7-2-2-موافقت در حرف «از».................. 190

4-2-7-2-3-موافقت در حرف «به».................. 191

4-2-8-انتهای غایت.......................... 191

4-2-8-1-انتهای غایت در حرف جر «إلی» و «حتی».. 192

4-2-8-2-انتهای غایت در «باء»................. 193

4-2-8-3-انتهای غایت در «فی».................. 194

4-2-8-4-انتهای غایت در حرف «لام» جر........... 194

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

بحث ونتیجه گیری............................. 196

منابع ...................................... 200

 فصل اول

مقدمه

 1-1-بیان مسأله

 «حرف»، در لغت به معانی گوناگونی به کار می رود و از آن ها: طرف، جانب، لبه، کناره، تیزی شمشیر می باشد. (دهخدا، 1377: 8845. ج6 ) و در اصطلاح بر یکی از موارد زیر اطلاق می گردد:

_ یا واحد گفتار که همان سخن است می باشد.

_ و یا یکی از اقسام سه گانه ی کلمه است و آن دو دیگر، اسم و فعل است و در این صورت، حروف به دو دسته تقسیم می شوند:

الف. حروف هجا.

ب. «کلمه ای که بالوضع دلالت کند بر معنی غیر مستقل». (دهخدا، همان: 8847. ج6)

بر اساس تقسیم بندی اخیر، حروف در زبان عربی به دو قسم «معانی» و «مبانی» تقسیم می شود که حروف هجا را حروف مبانی و سایر حروف را حروف معانی می نامند.

این حروف به علت افاده ی معنایی که در جمله می کنند و یا به این دلیل که بر معنایی خاص، دلالت می کنند حروف معانی، نامیده می شوند. (عرابی احمد، 1989: 190)

از آن جا که در زبان عربی، با توجه به معیارها و ضوابط مختلف، تقسیم بندی های گوناگونی از حروف در جنبه های مختلف آن شده است؛ از میان این اقسام از حروف، تنها حروف جاره در حیطه ی این بحث قرار می گیرد؛ این حروف که از جایگاه ویژه ای در زبان عربی برخوردار هستند از این رو جاره، خوانده می شوند که معانی فعل را به اسم می کشانند و منتقل می کنند و برخی از نحویان، نام دیگری بر آن اطلاق نموده اند و آن، « حروف الاضافه » می باشد؛ به این دلیل که این حروف، اسم و یا جانشین اسم را به یکی از اجزای جمله ارتباط می دهند و هم چنین برخی دیگر از علمای مکتب کوفی بر این حروف، حروف الصفات اطلاق نموده اند از این رو که از ترکیب با اسم، صفتی می سازند مانند " تبعیض، تبیین ". (ابن عقیل ،1386: 5)

حروف جر، بسته به نوع اصالت و عدم اصالت آن ها به سه دسته تقسیم می شوند:

_ حروف جر اصلی و شبه اصلی:

که مهمترین حروف جر هستند و از نظر کاربرد و تعداد، بیشتر آن ها را در بر می گیرند؛ این ها پدیدآورنده ی معنایی خاص و جدید در جمله هستند که در این حالت، همراه با اسم مجرور پس از خود، نیازمند فعل و یا شبه فعلی هستند که پیش از آن ها به کار رفته است و در این حالت به خاطر وجود رابطه بین حروف جر و آن افعال یا شبه افعال، به جار و مجرور، شبه فعل می گویند.

_ حروف جر زائد:

این دسته از حروف، بیان گر معنای خاصی نیستند بلکه صرفا بر مفهوم تاکید دلالت دارند، این چنین نیازمند متعلق نیستند؛ مانند حرف «باء» در " لستُ بمعلمٍ ".

_ حروف جر شبه زائد:

حروفی هستند که مانند حروف جر اصلی، بیان گر معنایی خاص در جمله هستند اما بر خلاف آن ها نیازمند متعلقی از افعال یا شبه افعال پیش از خود نیستند به همین دلیل به آن ها شبه زائد می گویند؛ مانند: "رُبّ". (حسن، 1425: 404)

در زبان فارسی نیز، حرف در لغت به معانی متعددی چون "لبه، کناره و طرف" به کار می رود و در اصطلاح:

_ یا واحد گفتار که همان سخن است، می باشد.

_ و یا قسیم اسم و فعل است.

و زمانی که حرف، قسیم اسم و فعل باشد:

الف. یا حروف الفبا ست.

ب. و یا «کلماتی هستند که خود به خود معنای مستقلی ندارند اما برای پیوستن اجزای یک جمله به یک دیگر یا نسبت دادن یا اضافه ی کلمه ای به کلمه ی به جمله و یا ربط دادن دو جمله به ی کدیگر به کار می رود.» (عدنانی، 1382: 14) بر اساس این تعریف از منوچهر عدنانی، حروف به سه قسم "حروف ربط، حروف اضافه و حروف نشانه" تقسیم می شود.

در این پژوهش، در مقابل حروف جر عربی، حروف اضافه ی فارسی انتخاب شده است از این رو که دامنه ی اشتراک معنایی این دو حرف، بسی وسیع تر از انواع دیگر حروف می باشد.

حروف اضافه، حروفی هستند که اثر فعل را به مفعول می رسانند تا معنی را کامل گردانند؛ مانند زمانی که گفته می شود "منافق از کافر خطرناک تر است"؛ معمولا فعلی که از فاعل سر می زند، گاه بدون واسطه، اثرش به مفعول می رسد مانند زمانی که گفته می شو د "خدا جهان را آفرید" که در این جمله، اثر فعل "آفریدن"، بدون واسطه به جهان رسیده است و معنی هم کامل است؛ علامت مفعول بی واسطه غالبا حرف اضافه ی "را" می باشد اما گاهی هم لازم است اثر فعل با واسطه ی حرفی به مفعول برسد و بدون آن حرف، مقصود، رسا نباشد مانند زمانی که گفته می شود: "علم از مال بهتر است"». ( مرزبان راد، 1368: 96 )؛ بر همین اساس است که بر حرف اضافه، اصطلاح دیگری به نام "متمم ساز" اطلاق نموده اند چرا که این حروف، گروه اسمی و یا اسم را وابسته و متمم کلمه ی دیگری می کند؛ از این رو اسمی را که پس از آن می آید «متمم» می نامند؛ این چنین حرف اضافه، ارتباط میان اجزای جمله را مشخص می کند و می تواند مفید معانی متعددی گردد؛ مثلا زمانی که گفته می شود: "حسن از خانه به مدرسه می رود" حرف اضافه ی «از» در کنار حرف «به» غایتی را به تصویر می کشند که حرف «از» بر ابتدای این غایت و حرف «به» بر انتهای آن، دلالت می کند.

حروف اضافه در زبان فارسی به دو قسم "ساده و مرکب" تقسیم می شود:

_ حروف اضافه ی ساده: که بسیار کوتاه و اغلب به صورت یک هجای کوتاه می باشند؛ مانند: از، بر، به.

_ حروف اضافه ی مرکب: که ساختار پیچیده تری دارند و حداقل از دو واژه ساخته می شود؛ مانند: "از بینِ، به خاطرِ".

تا کنون تعریف ها و تقسیم بندی های متفاوتی از حروف جر در عربی و حروف اضافه در فارسی در میان کتاب ها و پژوهش ها آمده است اما نقش اساسی و کلیدی این حروف در افاده ی معانی مختلف و متعدد، و هم چنین ویژگی ابهام زدایی آن ها بر هیچ کس پوشیده نمی باشد؛ مانند زمانی که گفته می شود: "هو یقرأ الصحیفة فی المکتبة بالهدوء"؛ اهمیت این دو حرف اضافه – فی، باء – زمانی مشخص می شود که این جمله، بدون این حروف و مجرورشان در نظر گرفته شود بدین گونه "هو یقرأ" که این جمله اگر چه یک جمله ی کامل به نظر می رسد اما خالی از ابهام نیست و ممکن است در ذهن مخاطب سؤالاتی از این قبیل ایجاد شود: "أین یقرأ؟"، "کیف یقرأ؟"؛ از این رو با آمدن دو حرف «فی و باء» از جمله رفع ابهام می شود.