بررسی رابطه اخلاق‬کار و هوش سازمانی؛ با در نظر گرفتن متغیر میانجی رفتار شهروندی سازمانی در کارکنان اداری دانشگاه شیرازword

چکیده:

 دنیای امروز، دنیای سازمانهایی است که متولیان آن انسانها هستند. نیروی انسانی با قابلیت و توانمندی بالقوه خود چنانچه به خوبی مورد توجه قرار گیرد می­تواند نقش مهم و حساسی را در راستای نیل به توسعه و رشد اقتصادی ایفا نماید. لازمه رسیدن به این مهم، توجه به کارایی و اثربخشی سازمانها با اهمیت دادن به خصوصیات و ویژگیهای متغیرهای رفتار سازمانی از جمله اخلاق­کار و هوش سازمانی در افراد و کارکنان است. هدف اصلی تحقیق حاضر بررسی نحوه ارتباط میان اخلاقکار و هوش سازمانی با در نظر گرفتن متغیر میانجی رفتار شهروندی سازمانی است.

جامعه آماری پژوهش شامل کلیه کارکنان رسمی اداری دانشگاه شیراز (540 نفر) می­باشند. نمونه­گیری بر اساس روش تصادفی ساده و با استفاده از فرمول کوکران انجام گرفت. جهت سنجش متغیرهای تحقیق از ابزار پرسشنامه استفاده شد که شامل 30 سؤال اخلاق­کار، 25 سؤال هوش سازمانی و 10 سؤال رفتار شهروندی سازمانی بود. داده­های حاصل از پژوهش پس از جمع­آوری جهت تعیین ارتباط میان متغیرها توسط نرم­افزار آماری لیزرل مورد تحلیل و بررسی قرار گرفتند.

نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که، متغیر رفتار شهروندی سازمانی دارای رابطه معنی­دار با متغیرهای اخلاق­کار و هوش سازمانی است. بدین معنی که با افزایش رفتار شهروندی سازمانی در کارکنان اخلاق­کاری و همچنین هوش سازمانی آنها نیز افزایش خواهد یافت. با در نظر گرفتن متغیر رفتار شهروندی سازمانی به عنوان متغیر میانجی میان متغیرهای اخلاق­کار و هوش سازمانی ارتباط غیرمستقیم این متغیرها نیز تأیید می­گردد. امّا، بر اساس همین نتایج متغیرهای اخلاق­کار و هوش سازمانی دارای رابطه معنی­دار نبوده و ارتباط میان آنها تأیید نمی­شود. بنابراین رابطه مستقیمی نیز میان آنها قابل تصور نیست.

کلید واژه­: اخلاق، اخلاق­کار، هوش سازمانی، رفتار شهروندی سازمانی.

فهرست مطالب

عنوانصفحه

فصل اول: کلیات تحقیق

مقدمه. 2

1-1) مسأله تحقیق.. 2

2-1) اهمیت و ضرورت انجام تحقیق.. 5

3-1) اهداف تحقیق.. 8

4-1) قلمرو تحقیق.. 9

1-4-1) قلمرو موضوعی.. 9

2-4-1) قلمرو مکانی.. 10

3-4-1) قلمرو زمانی.. 10

5-1) فرضیههای تحقیق.. 10

6-1) تعریف واژهها و اصطلاحهای تخصصی تحقیق.. 11

فصل دوم: ادبیات موضوع و پیشینه تحقیق

مقدمه. 15

2-1) بخش اول: مبانی نظری.. 15

2-1-1) اخلاق.. 15

2-1-1-1) تعریف اخلاق.. 16

2-1-1-2) انواع اخلاق در سازمانها20

2-1-2) کار26

2-1-2-1) تعریف کار27

2-1-2-2) تفاوت کار و حرفه. 28

2-1-3) اخلاق­کار29

2-1-3-1)تعریف اخلاقکار29

2-1-3-2) ابعاد اخلاقکار31

2-1-3-3) اهمیت و ضرورت پرداختن به اخلاقکار34

2-1-3-4) عوامل مؤثر بر رعایت اخلاق­کاری.. 36

2-1-3-5) اخلاقکار در ایران.. 40

2-2-1) هوش... 42

2-2-1-1) تعریف هوش... 42

2-2-1-2) انواع هوش در سازمانها43

2-2-3) تعریف هوش سازمانی.. 47

فهرست مطالب (ادامه)

عنوانصفحه

2-2-3-1) ابعاد هوش سازمانی.. 48

2-2-3-2) عناصر هوش سازمانی.. 51

2-2-3-3) توانمندسازهای کلیدی هوش سازمانی.. 52

2-2-3-4) اهمیت و ضرورت استفاده از هوش سازمانی.. 53

2-3-1) رفتار شهروندی سازمانی.. 55

2-3-1-1) تعریف رفتار شهروندی سازمانی.. 55

2-3-1-2) ابعاد رفتار شهروندی سازمانی.. 57

2-3-1-3) عوامل تأثیرگذار بر رفتار شهروندی سازمانی.. 58

2-2) بخش دوم: سوابق تحقیق.. 60

2-2-1) تحقیقات داخلی.. 60

2-2-1-1) تحقیقات داخلی پیرامون اخلاقکار60

2-2-1-2) تحقیقات داخلی پیرامون هوش سازمانی.. 65

2-2-1-3) تحقیقات داخلی پیرامون رابطه رفتار شهروندی سازمانی با اخلاق­کار و هوش سازمانی.. 67

2-2-2) تحقیقات خارجی.. 68

2-2-2-1) تحقیقات خارجی پیرامون اخلاق­کار68

2-2-2-2) تحقیقات خارجی پیرامون هوش سازمانی.. 72

2-2-2-3) تحقیقات خارجی پیرامون رابطه رفتار شهروندی سازمانی با اخلاق­کار و هوش سازمانی.. 75

2-3) بخش سوم: چارچوب نظری و مدل مفهومی تحقیق.. 85

فصل سوم: روش­ها و ابزار تحقیق

مقدمه. 88

3-1) روش تحقیق.. 88

3-2) جامعه آماری.. 89

3-3) حجم نمونه و روش نمونهگیری.. 90

3-4) ابزار جمع­آوری داده91

3-4-1) روایی.. 93

3-4-2) پایایی.. 93

3-5) روش گردآوری داده95

3-6) ابزار و روش تجزیه و تحلیل داده­ها95

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده­ها

مقدمه. 97

فهرست مطالب (ادامه)

عنوانصفحه

4-1) ویژگی­های جمعیت­شناختی افراد جامعه. 97

4-1-1) توزیع فراوانی و درصد جنسیت افراد نسبت به کل آمار97

4-1-2) توزیع فراوانی و درصد تحصیلات افراد نسبت به کل آمار98

4-1-3) توزیع فراوانی و درصد گروه­های سنی افراد نسبت به کل آمار100

4-2) تحلیل توصیفی ویژگیهای افراد مورد بررسی.. 101

4-2-1) شاخص­های آمار توصیفی متغیرهای پژوهش.... 101

4-3) تحلیل استنباطی فرضیههای پژوهش.... 102

4-3-1) بررسی وضعیت اخلاقکار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی.. 102

4-3-2) بررسی وضعیت ابعاد اخلاق­کار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی.. 103

4-3-2-1) بررسی وضعیت ابعاد اخلاق­کار103

4-3-2-2) بررسی وضعیت ابعاد هوش سازمانی.. 104

4-3-2-3) بررسی وضعیت ابعاد رفتار شهروندی سازمانی.. 105

4-3-3) بررسی نحوه ارتباط متغیرهای پژوهش.... 105

4-3-4) بررسی ارتباط میان ابعاد متغیرهای پژوهش.... 106

4-3-4-1) بررسی ارتباط میان ابعاد اخلاق­کار107

4-3-4-2) بررسی ارتباط میان ابعاد هوش سازمانی.. 108

4-3-4-3) بررسی ارتباط میان ابعاد رفتار شهروندی سازمانی.. 109

4-3-4-4) بررسی ارتباط میان ابعاد اخلاق­کار و رفتار شهروندی سازمانی.. 110

4-3-4-5) بررسی ارتباط میان ابعاد رفتار شهروندی سازمانی و هوش سازمانی.. 110

4-3-4-6) بررسی ارتباط میان ابعاد اخلاق­کار و هوش سازمانی.. 112

4-3-5)ترسیم مدل اصلی تحقیق و نیکویی برازش مدل.. 114

4-3-6) بررسی میزان تأثیر ویژگی­های جمعیت شناختی.. 121

4-3-6-1) تأثیر ویژگی جنسیت بر متغیرهای مورد مطالعه. 121

4-3-6-2) تأثیر ویژگی سن بر متغیرهای مورد مطالعه. 122

4-3-6-3) تأثیر ویژگی تحصیلات بر متغیرهای مورد مطالعه. 122

4-4) یافتههای جانبی.. 124

4-4-1) بررسی میزان تأثیر ابعاد متغیرها124

4-4-1-1) بررسی میزان تأثیر مستقیم و غیرمستقیم ابعاد چهارگانه متغیر اخلاق­کار124

4-4-1-2) بررسی میزان تأثیر مستقیم و غیرمستقیم ابعاد هفتگانه متغیر هوش سازمانی.. 128

4-4-1-3) بررسی میزان تأثیر مستقیم و غیرمستقیم ابعاد پنجگانه متغیر رفتار شهروندی سازمانی.. 131

فصل پنجم:نتیجه­گیری و پیشنهادات

فهرست مطالب (ادامه)

عنوانصفحه

مقدمه. 136

5-1)خلاصه تحقیق.. 137

5-2) نتیجه­گیری.. 138

5-2-1) وضعیت اخلاق­کار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی در کارکنان اداری دانشگاه شیراز139

5-2-2) نحوه ارتباط اخلاق­کار و هوش سازمانی.. 140

5-2-3) نحوه ارتباط ابعاد اخلاق­کار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی.. 141

5-2-4) تفسیر مدل اصلی تحقیق.. 142

5-2-5) تأثیر ویژگی­های جمعیت­شناختی بر اخلاق­کار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی.. 142

5-3) محدودیت­های تحقیق.. 143

5-4) پیشنهادهای تحقیق.. 144

5-4-1) پیشنهادهای عمومی تحقیق.. 144

5-4-2) پیشنهادهایی به محقّقین و پژوهشگران آینده147

منابع و مآخذ. 149

الف) منابع فارسی.. 149

ب) منابع غیرفارسی.. 157

پیوست­ها165

پیوست شماره 1: پرسشنامه پژوهش. 165

پیوست شماره 2: ضرایب آلفای کرونباخ. 169

پیوست شماره 3: ضرایب تی تک نمونه­ای برای سنجش وضعیت متغیرها. 171

پیوست شماره 4: ماتریس همبستگی متغیرها. 172

پیوست شماره 5: آماره­های نیکویی برازش مدل لیزرل. 173

پیوست شماره 6: بررسی وضعیت عوامل جمعیت شناختی. 174

پیوست شماره 6-1: بررسی وضعیت عامل جنسیت. 174

پیوست شماره 6-2: بررسی وضعیت عامل سن. 175

پیوست شماره 6-3: بررسی وضعیت عامل تحصیلات. 176

پیوست شماره 7: ضرایب تحلیل مسیر. 178

پیوست شماره 7-1: ضرایب تحلیل مسیر اخلاقکار. 178

فهرست مطالب (ادامه)

عنوانصفحه

پیوست شماره 7-2: ضرایب تحلیل مسیر هوش سازمانی. 179

پیوست شماره 7-3: ضرایب تحلیل مسیر رفتار شهروندی سازمانی. 180

 فهرست جدول­ها

عنوانصفحه

جدول 2-1) تعاریف مختلف از اخلاق.. 18

جدول 2-2) خلاصه تحقیقات داخلی.. 78

جدول 2-3) خلاصه تحقیقات خارجی.. 82

جدول 3-1) تفکیک جامعه آماری بر اساس واحدها و تعداد کارکنان.. 91

جدول 3-2) تفکیک سؤالهای پرسشنامه بر اساس ابعاد اخلاق­کار91

جدول 3-3) تفکیک سؤالهای پرسشنامه بر اساس ابعاد هوش سازمانی.. 91

جدول3-4) تفکیک سؤالهای پرسشنامه بر اساس ابعاد رفتار شهروندی سازمانی.. 92

جدول3-5) امتیازدهی به سؤالها در طیف پنج گزینهای لیکرت.. 92

جدول3-6) ضرایب آلفای کرونباخ متغیرها و ابعاد. 92

جدول 4-1) تعداد افراد بر حسب جنسیت... 98

جدول 4-2) تعداد افراد بر حسب تحصیلات.. 99

جدول 4-3) تعداد افراد بر حسب گروه سنی.. 100

جدول 4-4) شاخصهای آمار توصیفی متغیرهای پژوهش.... 101

جدول 4-5) نتایج بررسی وضعیت متغیرهای اصلی با استفاده از آزمون تی - تک نمونهای.. 102

جدول 4-6) نتایج بررسی وضعیت ابعاد چهارگانه اخلاقکار با استفاده از آزمون تی - تک نمونهای.. 103

جدول 4-7) نتایج بررسی وضعیت ابعاد هفتگانه هوش سازمانی با استفاده از آزمون تی - تک نمونهای.. 104

جدول 4-8) نتایج بررسی وضعیت ابعاد پنجگانه رفتار شهروندی سازمانی با استفاده از آزمون تی - تک نمونهای.. 104

جدول 4-9) ماتریس همبستگی متغیرهای پژوهش.... 106

جدول 4-10) ماتریس همبستگی ابعاد اخلاق­کار107

جدول 4-11) ماتریس همبستگی ابعاد هوش سازمانی.. 108

جدول 4-12) ماتریس همبستگی ابعاد رفتار شهروندی سازمانی.. 109

جدول 4-13) ماتریس همبستگی میان ابعاد اخلاق­کار و رفتار شهروندی سازمانی.. 110

جدول 4-14) ماتریس همبستگی میان ابعاد رفتار شهروندی سازمانی و هوش سازمانی.. 111

جدول 4-15) ماتریس همبستگی میان ابعاد اخلاق­کار و هوش سازمانی.. 114

جدول 4-16) ماتریس کوواریانس میان ابعاد. 118

جدول 4-17) آماره­های نیکویی برازش مدل.. 118

فهرست جدول­ها (ادامه)

عنوانصفحه

جدول 4-18) تأثیر عامل جنسیت بر اخلاق­کار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی.. 121

جدول 4-19) تأثیر عامل سن بر اخلاق­کار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی.. 122

جدول 4-20) تأثیر سطح تحصیلات بر اخلاق­کار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی.. 122

جدول 4-21) تأثیر سطح تحصیلات بر هوش سازمانی (آزمون توکی)122

جدول 4-22) اثرات مستقیم ابعاد چهارگانه اخلاق­کار125

جدول 4-23) اثرات مستقیم دیگر ابعاد بر بعد روح جمعی و مشارکت در کار126

جدول 4-24) اثرات مستقیم دیگر ابعاد بر بعد دلبستگی و علاقه به کار126

جدول 4-25) اثرات مستقیم دیگر ابعاد بر بعد روابط سالم و انسانی در محل کار127

جدول 4-26) اثرات مستقیم ابعاد هفت­گانه هوش سازمانی.. 128

جدول 4-27) اثرات مستقیم دیگر ابعاد بر بعد دانش کاربردی.. 129

جدول 4-28) اثرات مستقیم دیگر ابعاد بر بعد سرنوشت مشترک... 130

جدول 4-29) اثرات مستقیم دیگر ابعاد بر بعد فشار عملکرد. 130

جدول 4-30) اثرات مستقیم ابعاد پنج­گانه رفتار شهروندی سازمانی.. 132

جدول 4-31) اثرات مستقیم دیگر ابعاد بر بعد جوانمردی و مروت.. 133

جدول 4-32) اثرات مستقیم دیگر ابعاد بر بعد نوع دوستی.. 134

فهرست شکلها و نمودارها

عنوان.. صفحه

شکل 2-1) ابعاد هوش سازمانی 50

شکل 2-2) مدل مفهومی ارتباط اخلاقکار و هوش سازمانی با در نظر گرفتن متغیر میانجی رفتار شهروندی سازمانی86

نمودار 4-1)تعداد افراد بر حسب جنسیت98

نمودار 4-2)تعداد افراد بر حسب تحصیلات99

نمودار 4-3)تعداد افراد بر حسب گروه سنی100

نمودار 4-4)مدل برازش شده اخلاقکار و هوش سازمانی به همراه متغیر میانجی رفتار شهروندی سازمانی (ارزش تخمینی)119

نمودار 4-5)مدل برازش شده اخلاقکار و هوش سازمانی به همراه متغیر میانجی رفتار شهروندی سازمانی

(ارزش t)120

نمودار 4-6)تحلیل مسیر ابعاد چهارگانه اخلاقکار125

نمودار 4-7)مدل تحلیل مسیر اخلاقکار با در نظر گرفتن اثرات مستقیم و غیرمستقیم ابعاد. 127

نمودار 4-8)تحلیل مسیر ابعاد هفتگانه هوش سازمانی129

نمودار 4-9)مدل تحلیل مسیر هوش سازمانی با در نظر گرفتن اثرات مستقیم و غیرمستقیم ابعاد. 131

نمودار 4-10)تحلیل مسیر ابعاد پنجگانه رفتار شهروندی سازمانی132

نمودار 4-11)مدل تحلیل مسیر رفتار شهروندی سازمانی با در نظر گرفتن اثرات مستقیم و غیرمستقیم ابعاد. 134

فصل اول

کلیات تحقیق

مقدمه

 یک نگاه کلی تحقیق حاضر بر آن است تا ضمن بررسی وضعیت رفتارهای مناسب در محیط کار که سبب بالارفتن کارایی و اثربخشی سازمانی میگردد؛ از قبیل درجه مناسب اخلاقکار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی؛ ارتباط میان این رفتارها را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. بدیهی است شناخت اینگونه عوامل، که مدیریت را در کنترل و اداره نیروی انسانی سازمان یاری میرساند، به تحقق اهداف سازمانی و متعاقباً رشد و توسعه اجتماعی تسریع خواهد بخشید و نه تنها برای سازمان نافع بوده بلکه برای عمومیت جامعه نیز مفید واقع خواهد شد.

 طور کلی در این فصل بـه تحریر کلّیات تحقیق در قالب موضوعات مختلف پرداخته میشود؛ ترتیب ارائه موضوعات بدین صورت است که در ابتدا مسأله تحقیق و اهمیت و ضرورت آن بیان میشود؛ سپس اهداف، روش، محدودیتها، قلمرو و فرضیههای تحقیق بیان میگردد. در انتها نیز تعاریف عملیاتی واژه­های تحقیق ارائه میشوند.

-1) مسأله تحقیق

انسان، به عنوان اشرف مخلوقات الهی صاحب اخلاقها و منشهای متفاوتی است، آنگونه که نه تنها در محیط و شرایط مختلف خُلقیات گوناگونی دارد، بلکه در یک محیط نیز ممکن است رفتارهای متفاوتی از خود ابراز نماید. خُلق و خوی انسان برگرفته از روح اوست. آن آفریدهای که حضرت حق در وصفش فرمود:

وَ یَسئَلوُنَکَ عَنِ الرُّوحُ قُلِ الرّوُحُ مِن اَمرِ رَبّی وَ ما اوُتیتُم مِنَ العِلمِ اِلاّ قَلیلا [1]

(سوره مبارکه بنی اسرائیل، آیهی 85)

روح انسان تحت تأثیر شرایط مختلف و پیچیدهای قرار دارد که بسیاری از آنها مطابق فرموده خداوند ناشناخته مانده است. امّا امروزه مبرهن است که از جمله عوامل مؤثر بر روح انسان ویژگیها و شرایط محیطی است که با تغییر و تحول آن، روحیات و متعاقباً شرایط روحی و رفتار انسان نیز تحولاتی میپذیرد و پس خلق و خو، یا به عبارتی رفتار او در هر شرایطی، به نحوی خاص شکل میگیرد. مدیریت ضمن باور و اعتقاد به انسان به عنوان یکی از منابع پر قدر و ارزش، به دنبال راهی برای اداره و پرورش این منبع، به منظور بهرهگیری بهینه از توانمندیهای خدادادی اوست؛ بنابراین مدیریت بر انسان، مستلزم مدیریت رفتار اوست.

فرهنگ اسلام نیز همواره مملو از مکارم اخلاقی، برگرفته از آموختههای عملی و سیرهی نبوی و علوی است. در روایات وارده از نبی گرامی اسلام و ائمه علیهمالسلام در مورد کار و کمیت و کیفیت آن و همچنین امور اخلاقی و رفتاری در روابط همه جانبه کارکنان با یکدیگر، با زیردست و مافوق حقوقی مشخص شده است که با التزام به آن دستورات زمینههای توفیق دنیوی و اخروی فراهم خواهد گشت. از جمله امیرالمؤمنین علی (ع) در نامه 53 به مالک اشتر ضمن بیان توصیههای مدیریتی به عمّال خویش در بلاد اسلامی همواره به ایشان در توجه و رسیدگی به امور نیروی کار و زیردستان توصیه داشته و آنها را همانند یگانه عامل موفقیت در امور اداره مملکت معرفی نمودهاند همانطور که امروزه نیز از کارکنان خبره به عنوان یگانه عامل مزیت رقابتی یاد شده است. حضرت زینالعابدین امام سجاد (ع) نیز در رسالهی حقوق خویش؛ صحیفه سجادیه به کیفیت روابط بین همکاران و مدیران با کارکنان خود بطور کامل توجه داشتهاند.

اینگونه مسائل که امروزه با نام، مدیریت رفتار انسانی و توجه به منابع انسانی شناخته میشوند، در طی دهههای اخیر تجربیات گوناگون و گستردهای را پشت سر نهاده و بسیاری از اصول و ضوابط قدیمی را به بایگانی تاریخ سپردهاند. اکنون ضوابط کلاسیک گذشته، جای خود را به اندیشههای نوینی در ارتباط با این مباحث و ضوابط تازه و اندیشمندانه دادهاند که در جوامع مورد توجه و استفاده قرار میگیرد.

یکی از این مسائل، بحث اخلاقکار است که امروزه محققان و نویسندگان زیادی این بحث را به عنوان ابزار ارتقای محیط اخلاقی در سازمانها ضروری دانستهاند. اخلاقکار یکی از جنبههای مهم فرهنگ در سازمان است و به سمتی پیش میرود که به بخشی از راهبرد یک سازمان تبدیل گردد. درک مفهوم اخلاق به طور کلی و در معنای خاص آن زیربنای ایجاد و حفظ یک نظام اخلاقی در جامعه و به تبع آن در سازمانهاست.

انسانها در بعد فردی و شخصیتی دارای ویژگیهای خاص اخلاقی هستند که پندار، گفتار و رفتار آنها را شکل میدهد. ممکن است همین افراد وقتی در یک جایگاه و پست سازمانی قرار میگیرند عواملی موجب شود که پندار، گفتار و رفتار متفاوتی از بعد فردی سر بزند که این ویژگیهای انسانی بر روی میزان کارایی و اثربخشی سازمان تأثیر بگذارد. از طرفی اخلاقی بودن یا نبودن رفتارها و عملکرد میتواند موجب بروز پیامدهای مثبت یا منفی در سطح سازمان گردد (تولایی،1388: 14).

علاوه بر اخلاق­کار، عامل دیگری که موجب کارایی و اثربخشی سازمان می­گردد؛ هوش سازمانی است. در سازمان­های جدید به جای قدرت بازو، قدرت ذهن حاکمیت دارد و اثربخشی سازمان­ها وابسته به توانایی دانشی آنهاست. پس ارتقاء هوش سازمانی می­تواند باعث ارتقاء سازمان و باعث افزایش هوشمندی، بهره­وری و تکامل سازمان شود (خسروی،1389: 2). افزایش هوش سازمانی موجب می­شود تا سازمان­ها داده­های محیط پیرامون خود را سریع­تر و با دقتی بیش­تر تجزیه و تحلیل کرده و نتایج بدست آمده را از راه­های سودمند ذخیره و در مواقع مقتضی در دسترس تصمیم­گیرندگان قرار دهند (زهرایی و رجایی­پور،1390: 156).

از سوی دیگر، رفتارهایی که از سوی کارکنان به صورت داوطلبانه و بدون اجبار سازمان صورت می­گیرد، سبب کارایی بالاتری در سازمان خواهد شد. مقوله تلاشهای داوطلبانه کارکنان در کمک به همکاران، مشتریان و بقای سازمان؛ رفتار شهروندی سازمانی نام دارد. بدین ترتیب در رفتار شهروندی سازمانی به طور کلی آن دسته از رفتارهایی مورد توجه قرار می­گیرد که اگرچه اجباری از سوی سازمان برای انجام آنها وجود ندارد، در سایه انجام آنها از جانب کارکنان، برای سازمان منفعت­هایی ایجاد می­شود (طاهری دمنه؛ زنجیرچی و قاسمیه،1390: 32).

در این زمینه دانشگاه نیز به عنوان یکی از مهمترین و مؤثرترین مراکز تربیت افراد جامعه باید با در نظر گرفتن اخلاقکار در تمامی زمینهها بتواند اصول اخلاقی را رعایت نماید، همچنین زمینه بروز و استفاده مناسب از اطلاعات سازمان برای افزایش هوش سازمانی را فراهم کرده و مهمتر از همه رفتارهای کارکنان خود را به سمت و سوی، رفتارهای مناسب و کارای داوطلبانه از سوی آنان سوق دهد و حتی تا جایی پیش رود که اینگونه مسائل در سازمان نهادینه شود. دنیای رقابتی امروز در محیط دانشگاهی نیز بی­تأثیر نبودهاست. تلاش دانشگاههای معتبر برای جذب دانشجو سبب گشته تا مسئولین آموزشی امکانات و تسهیلات لازم را در این راستا فراهم آورند. با توجه به این مسائل هر مرکزی که بتواند ارتباط مناسبتر و بهتری با ارباب رجوع (پذیرفتهشدگان) برقرار نماید گام مؤثرتری در جهت سیاست جذب بر میدارد. بنابراین رفتار کارکنان در حیطه دانشگاهی تأثیر بسزایی در مقوله پذیرش دانشجویان و حتی در اعتبار دانشگاه مربوطه خواهد داشت. علاوه بر بررسی ارتباط میان مسائل مطرح شده، مسأله اصلی این پژوهش سنجش وضعیت اخلاقکار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی در دانشگاه شیراز است.

2-1) اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

بی­شک، دنیای امروز دنیای سازمان­هاست و متولیان این سازمان­ها انسان­ها هستند. به عبارت دیگر، فلسفه­ی وجودی سازمان متکی به حیات انسان است. انسان­ها در کالبد سازمان­ها روح می­دمند؛ آن­ها را به حرکت در می­آورند و اداره می­کنند. سازمان­ها بدون انسان­ها نه تنها مفهوم نخواهند داشت، بلکه اداره آنها نیز میسر نخواهد بود (قربانی­زاده و کریمان،1389: 48).

بر همین اساس، مقوله رفتار سازمانی مسئله­ای پیچیده و در عین حال مقوله­ای تأثیرگذار و بسیار مهم در موفقیت و سرنوشت سازمان­هاست، به نحوی که به جرأت میتوان اذعان نمود تحقق تمامی اهداف سازمانی متأثر و در گرو میزان توجه سازمان به این مقوله و تأثیرات شگرف آن بر منابع انسانی به عنوان منبعی خطیر و ارزشمند است. امروزه نیز بسیاری از سازمانها به این مهم دست یافته­اند که یگانه عامل مزیت رقابتی خود را بایست در نیروی انسانی خبره و توانمند جستجو کنند تا بتوانند به اهداف مالی و غیر مالی خود اعم از سودآوری، بقا و پیشرفت دست یابند از این جهت توجه اندیشمندان و محققان به مسائلی که نیروی کار سازمان­ها را تحت تأثیر و تحول قرار می­دهد جلب شده تا بتوانند راهکارهایی برای توانمندسازی و بهره­گیری بهینه از منابع انسانی موجود خود را داشته باشند.

نیروی انسانی با قابلیت­ها و توانمندی­های بالقوۀ خود چنانچه به خوبی مورد توجه قرار گیرد می­تواند نقش مهم و حساسی را در راستای نیل به رشد و توسعه اقتصادی ایفا نماید. بدین منظور مطالعه رفتار کارکنان از دیر زمان مورد توجه اندیشمندان و محققان علوم رفتاری و اجتماعی بوده و وقت و بودجه قابل توجهی را به خود اختصاص داده است. از اینرو مطالعات فراوانی توسط محققان در بررسی رفتار و عوامل مؤثر بر آن انجام گرفته و تئوری­پردازان نیز تئوری­های متفاوتی در این مقوله بیان داشته­اند. از جمله عوامل تأثیرگذار بر رفتار کارکنان میزان و درجه اخلاقی بودن کار آنهاست.

بررسیهای کارشناسان مسائل اجتماعی ایران، مدیران، نخبگان فرهنگی و سیاسی و جامعهشناسان نشان میدهد که اخلاق و فرهنگکار در ایران در مقایسه با سایر کشورها و جوامع صنعتی در سطح پایینتری قرار دارد. این مسئله در نتایج سمینار "تکامل فرهنگکار" که در سال 1375 شمسی به شکل مجموعه مقالاتی از طرف وزارت کار و امور اجتماعی چاپ و منتشر شده است، نیز تأیید شده و اکثر کارشناسان، این مطلب را متذکر شدند که، اخلاقکار در ایران ضعیف است (معیدفر،1386: 6). بنابراین لازم است، فقدان اخلاقکار مناسب در جامعه به عنوان یک معضل اقتصادی و اجتماعی تلقی شود و برای شناسایی بهتر وضع موجود از نظر اخلاقکار و عوامل مؤثر بر آن مطالعاتی از طرف اندیشمندان و آگاهان به مسائل اجتماعی کشور صورت گیرد.

همانطور که در دنیای انسانی انسانهایی موفقتر خواهند بود که درجه هوشی بالاتری داشته باشند و بتوانند از این ضریب هوشی به خوبی استفاده کنند؛ در دنیای سازمانی نیز سازمانهایی موفقتر هستند که ضریب هوشی بالاتری برای خود ایجاد نموده و با مدیریت بهینه آن بالاترین بهرهوری را از نیروی انسانی و سایر منابع کسب کنند (خسروی،1389: 3). بر این اساس، نظریةهوشسازمانیبهدنبالآناستکهباسنجشوضعیتهوشمندی سازمانها،تواناییهاوضعفها راشناساییوبر اساسنتایجبهدستآمده، راهکارهایلازمرابرایبهبودهوشسازمانیودرنهایتبهبودعملکردسازمانارائه نماید (جعفری و فقیهی،1388 :48). بر همین اساس،باانجاممطالعاتیازاینقبیلمیتوانوضعیتسازمانخودراازلحاظ میزانهوشمندییعنیتواناییسازگاریوقابلیتانطباقبامحیط،چشماندازها، یادگیریوبهکارگیریدانش،ساختاروعملکردسازمانی،روحیه،فناوریاطلاعاتو ارتباطاتوحافظةسازمانیشناساییوباتمرکزبرتواناییهاوبرنامهریزیبرایبرطرف نمودنضعفها،کاراییواثربخشیسازمانراارتقابخشید.

باتوجهبهاینکهنظامهایآموزشیبهطوراعمو دانشگاههابهطوراخصبامحیطیمتلاطموناآراموازلحاظ تحولاتعلمی وفنآوریبامحیطپیچیدهایروبهروهستند، تهدیدهایمحیطیازهرسوحیاتوبقایاینسازمانهارا بهخطرمیاندازد،ازاینرودانشگاههابایدجایگاهفعلیخودرا بشناسند،نقاطقوتوضعفخودرابهطوردقیقتحلیل کنند،باتکیهبرنقاطقوتازفرصتهااستفادهنمایندوخود رابرایمقابلهباتهدیدهاآمادهسازند (کیوانآرا و همکاران،1390 :674). بدین ترتیب، در نهادی همچون دانشگاه با توجه به اینکه اعضای سازمان دارای ارزشها و باورهای متفاوتی بوده و نوع کارها نیز به مهارتها و دیدگاههای گوناگون نیاز دارد، این مسائل ارزش و اهمیت بیشتری پیدا میکنند. دانشگاه با استفاده از افراد زبده و متخصص میتواند زمینه رقابت مؤثر و کارایی بالاتر را فراهم نموده و از تمام تواناییها و استعدادهای افراد نخبه نهایت استفاده را ببرد.

با توجه به مسائل گفته شده و همچنین مطالعات صورت گرفته، محقق با در نظر گرفتن اهمیت مسأله اخلاقکار و هوش سازمانی در مکانی همچون دانشگاه که نهاد اصلی تعلیم و تربیت نخبگان در جامعه میباشد؛ درصدد است؛ تا ارتباط میان اخلاقکار و هوش سازمانی و رابطه آنها با رفتار شهروندی سازمانی را در کارکنان اداری دانشگاه شیراز شناسایی نموده و راهکارهایی برای ارتقاء آن ارائه نماید.

3-1) اهداف تحقیق

اهداف در نظرگرفته شده با توجه به موضوع تحقیق شامل چهار هدف اصلی و شش هدف فرعی به شرح ذیل میباشد:

اهداف اصلی از انجام پژوهش عبارتند از:

• بررسی رابطه اخلاقکار و هوش سازمانی با استفاده از متغیر میانجی رفتار شهروندی سازمانی در کارکنان اداری دانشگاه شیراز
• بررسی وضعیت اخلاقکار کارکنان اداری دانشگاه شیراز
• بررسی وضعیت هوش سازمانی کارکنان اداری دانشگاه شیراز
• بررسی وضعیت رفتار شهروندی سازمانی کارکنان اداری دانشگاه شیراز

همچنین با توجه به ابعاد چهارگانه اخلاقکار (دلبستگی و علاقه به کار، پشتکار و جدیت در کار، روابط سالم و انسانی در محل کار و روح جمعی و مشارکت در کار)؛ ابعاد هفتگانه هوش سازمانی (چشم­انداز راهبردی، سرنوشت مشترک، فشار عملکرد، دانش کاربردی، روحیه، میل به تغییر، اتحاد و توافق) و ابعاد پنج­گانه رفتار شهروندی سازمانی (نوع دوستی یا رفتار یاری­دهنده، رفتار مؤدبانه کاری، وظیفه شناسی و وجدان کاری، جوانمردی و مروت، اخلاق اجتماعی) اهداف فرعی زیر در نظر گرفته شد:

- بررسی وضعیت ابعاد مختلف اخلاقکار کارکنان اداری دانشگاه شیراز

- بررسی وضعیت ابعاد مختلف هوش سازمانی کارکنان اداری دانشگاه شیراز

- بررسی وضعیت ابعاد مختلف رفتار شهروندی سازمانی کارکنان اداری دانشگاه شیراز

- بررسی ارتباط میان هر یک از ابعاد اخلاقکار با هر یک از ابعاد رفتار شهروندی سازمانی کارکنان اداری دانشگاه شیراز

- بررسی ارتباط میان هر یک از ابعاد رفتار شهروندی سازمانی با هر یک از ابعاد هوش سازمانی کارکنان اداری دانشگاه شیراز

- بررسی ارتباط میان هر یک از ابعاد اخلاقکار با هر یک از ابعاد هوش سازمانی کارکنان اداری دانشگاه شیراز

- بررسی ارتباط میان ابعاد هوش سازمانی کارکنان اداری دانشگاه شیراز

- بررسی ارتباط میان ابعاد اخلاقکار کارکنان اداری دانشگاه شیراز

- بررسی ارتباط میان ابعاد رفتار شهروندی سازمانی کارکنان اداری دانشگاه شیراز

ضمناً با انجام تحقیق مورد نظر تأثیر عوامل جمعیتشناختی (سن، جنسیت و تحصیلات) را نیز بر میزان رعایت اخلاقکار، هوش سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی کارکنان بررسی گردید.

4

1- ای پیامبر ما از تو از حقیقت روح خواهند پرسید بگو؛ روح از عالم امر پروردگار من است و جز اندکی از علم آن عالم را به شما نداده است.