نقش خاندان بابویه در گسترش تشیع در ایران

چکیده

آغاز شیعه­گری را اگرچه می­توان از بعداز رحلت رسول الله دانست،اما از بعداز این تاریخ حوادثی بوجود آمد که روند وتوسعه شیعه­گری را کند و یا تسریع نمود.به نظر می‌رسد،عواملی مانند حکومتهای متمایل به مذهب تشیع ویا مخالف احقاق حق ائمه بر این روند بی تاثیر نبوده است.ازقرن چهارم هجری به عنوان قرنی که حکومت شیعه گستر آل بویه در ایران و عراق حکومت خود را بسط داد،یاد می‌گردد.این مطلب از این حیث با اهمیت است که در نشر وگسترش تشیع در ایران بسیار تاثیر داشته است.دوعامل اعتقاد به غیبت امام زمان وروی کار آمدن دولت شیعه آل بویه در ایران و عراق دست به دست هم داد تا وضعیتی به وجود آید تا گسترش تشیع در ایران روند سریع و بهتری داشته باشد.

یکی از مهمترین این عوامل حضور خاندان ها و حکام عالم پرور شیعه بود که باعث رشد و ترویج اعتقادات مذهبی شیعه در سطح جامعه گردید این امر به نوبه خود به افزایش روند تعداد عالمان شیعه کمک نمود.

از مشهورترین و فعالترین این خاندانها می‌توان به خاندان آل بابویه اشاره نمود.خاندانی که اولین شخصیت عالم وعالم پرورآنان علی بن بابویه پدر شیخ صدوق وآخرین آنها شیخ منتجب الدین رازی است.شیخ صدوق به عنوان شهیر ترین شخصیت این خاندان نقش فعالتری را نسبت به دیگر اعضای خاندان خود در تعیین جهت فکری تشیع را داشت. نوشتن کتب مختلف شیعه از جمله کتاب من لا یحضره الفقیه از کتب اربعه شیعه همچنین برگزاری جلسات درس و همچنین شرکت در مناظرات و مباحثات علمی‌و فقهی که از طرف رکن الدوله پادشاه آل بویه ترتیب داده می‌شد، همه وهمه از اقدامات ارزنده شیخ صدوق است که در راستای گسترش تشیع در ایران انجام میداد.

بارزترین وجهه علمی‌شیخ صدوق که وی را ازدیگر عالمان هم عصرش متمایز می‌کند استناد به آیات قرآن و روایات است که این خصوصیت فقهی، را در دیگر عالمان معاصر وی همانند عالمان خاندان نوبختی نمی‌توان یافت.در این رساله هم به معرفی بیشتر اعضای دانشمند این خاندان و هم به این جنبه از ویژگیی علمی‌شخصیت فکری شیخ صدوق پرداخته شده واینکه عقاید کلامی وی توانسته درگسترش تشیع در ایران نقش داشته باشد.

کلید واژگان :آل بابَوَیه، شیخ صدوق،خاندانهای شیعی،شیعیان قم،شیعه در قرن چهارم.

فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول : جو عمومی درقرن چهارم

1- 1 اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی جهان اسلام درقرن چهارم (مقارن حیات شیخ صدوق)................ 1

1-2 تشکیل دولت شیعه آل بویه ...................................................................................................................... 1

1-3 تأثیرحکومت آل بویه برجامعه ی ایران و اسلام ...................................................................................... 5

1-4 عصرغیبت امام (ع)..................................................................................................................................... 8

1-5 موقعیت اجتماعی شیعه ............................................................................................................................. 11

1-6 نهضت فرهنگی شیعه ................................................................................................................................. 13

1-7 وضع عالمان شیعه دردوران آل بویه ......................................................................................................... 14

1-8 شهرهای شیعه نشین ................................................................................................................................. 15

1-9 مکتب قم و مکتب بغداد.............................................................................................................................. 19

1-10 دولت فاطمی درمغرب و مصر................................................................................................................... 20

1-11فعالیتهای دیگر فرق مذهبی درقرن چهارم ............................................................................................. 21

1-11-1حنابله ................................................................................................................................................... 21

1-11-2 معتزله .................................................................................................................................................. 24

فصل دوم : معرفی خاندان بابویه

2-1 خاندان بابویه ............................................................................................................................................... 27

2-2 علی ابن بابویه قمی (صدوق اول)............................................................................................................... 28

2-3 حسین بن علی ابن بابویه قمی ................................................................................................................. 38

2-4 شیخ منتخب الدین .................................................................................................................................... 43

2-5 تعدادی از مشهورترین خاندان بابویه ......................................................................................................... 49

فصل سوم : مناظرات شیخ صدوق

3-1 شیخ صدوق و مناظرات با رکن الدوله ...................................................................................................... 52

3-2 معرفی محمد ابن بابویه قمی(شیخ صدوق )............................................................................................. 53

3-3 استادان و سفرهای شیخ صدوق.................................................................................................................. 54

3-4 سخنان بزرگان درمورد شیخ صدوق............................................................................................................ 57

عنوان صفحه

3-5 آثارشیخ صدوق ........................................................................................................................................... 59

3-6 شاگردان شیخ صدوق................................................................................................................................... 62

3-7 اعتقاد به امام زمان از دیدگاه شیخ صدوق.................................................................................................. 64

3-8 معرفی رکن الدوله ....................................................................................................................................... 70

3-9 حضور شیخ صدوق در ری و مناظرات با رکن الدوله دیلمی .................................................................... 70

3-9-1 دعوت به ری .......................................................................................................................................... 70

3-10 مناظرت شیخ صدوق درحضوررکن الدوله.............................................................................................. 71

3-10- 1 مناظره اول........................................................................................................................................... 71

3-10-2 مناظره دوم .......................................................................................................................................... 78

3-11 مکاتبات رکن الدوله با شیخ صدوق......................................................................................................... 79

3-12 بررسی مناظرات ....................................................................................................................................... 80

3-12-1 تعداد سوالها و طراح آنها .................................................................................................................... 80

3-12-2 محتوای سوالهای مطرح شده ............................................................................................................. 80

3-12-3 تأییدها و تشویقهای رکن الدوله ........................................................................................................ 81

3-12-4- هدف از مناظرات ............................................................................................................................... 82

نتیجه .................................................................................................................................................................... 84

منابع و مأخذ ........................................................................................................................................................ 86

مقدمه

یکی از عمده ترین مسائلی که محققان تاریخ اسلام به آن می‌پردازند توجه به تفاوتهای مذهبی در ایران بعد ازاسلام می‌باشد.رواج واندیشه ی مذهبی تشیع،یکی از مهم ترین نمود وتجلی این تفاوتهای مذهبی است.این مساله به نوبه خود ناشی از عوامل مختلفی می‌تواند باشد.یکی از این عوامل تلاش وجهدی است که عالمان مختلف از خاندانهای گوناگون شیعی در این را ه انجام می‌دادند. نوشتن کتب مختلف شیعی وجانبداری از اهل بیت،وجود خاندانهای شیعی نظیر آل نوبخت وآل ترکه در این سرزمین همواره مورد توجه محققین بوده است.

یکی از معروفترین خاندانهای شیعی درایران، خاندان آل بابویه است که درقم، مهد گسترش تشیع مستقر بودند.این خاندان بزرگ که بیشتر از دیگر خاندانهای ایرانی علمای نامور پرورش داده است و یکی از بزرگترین دانشمندان شیعی بنام شیخ صدوق نیز ازاین خاندان برخاست، در درجه بالایی از اهمیت برخورداراست. حضور شیخ صدوق بعنوان رهبر علمی‌مذهبی شیعیان در ری وهمچنین پدرش علی بن بابویه قمی‌از علمای مشهور شیعی، اهمیت این خاندان را در متمایل کردن ایران به سمت تشیع بیشتر و بهتر جلوه گر می‌سازد.این تحقیق برآن است تا به نقش وخدماتی که علمای این خاندان برای رشد و گسترش تشیع در قم،مرکز ایران بعنوان یکی از مهم ترین پایگاه های نشر وتوسعه تشیع انجام دادند بپردازد.

درارتباط با خاندانهای بزرگ شیعه در ایران تا کنون تحقیقات مفصلی صورت گرفته است،که در این میان خاندان آل بابویه نیز به عنوان یکی از بزرگترین آنها بی نصیب نمانده است.اما بیشترین این آثار،درواقع تاکید اصلی خود را بر شیخ صدوق،بعنوان شخصیتی شناخته شده درمیان این خاندان قرار داده اند. درمورد پیشینه تحقیق از جمله کتابهایی که که در ارتباط با شخصیت شیخ صدوق نوشته شده است، می‌توان به کتاب" فقیه ری"، نوشته حسن موسوی خراسانی می‌توان اشاره نمود،که درقسمت معرفی منابع تحقیقاتی به آن اشاره شده است. درواقع تاکید اصلی نگارنده در جهت نمایاندن وظیفه شیخ صدوق بعنوان رهبر شیعی ری بوده است، نه تمام اعضای خاندان بابویه. همچنین مقالات متعددی در این زمینه به رشته تحریر درآمده است، که ازجمله آنها می‌توان به" شرح حال سه تن از معارف بزرگ شیعه: شیخ صدوق، کلینی وطبرسی" تالیف حبیب الله مظلومی‌ اشاره نمود که هدف آن فقط شناسایی و معرفی شیخ صدوق و دوتن دیگر از علمای شیعی می‌باشد.از مزایای این مقاله آن است که شخصیت و آثار شیخ صدوق نسبتاً خوب به خواننده معرفی شده است،اما نویسنده به شخصیت علمی‌پدر ودیگر اعضای خاندان شیخ صدوق توجهی ننموده است.

اما درارتباط با کلیه اعضای این خاندان کتاب فهرست آل بابویه و علماءالبحرین تالیف سلیمان ماخوذی منتشر شده است. این کتب اگرچه ازدسته معدود کتابهایی هستندکه به معرفی نسبی تک تک اشخاص علمی‌خاندان آل بابویه پرداخته است،اما صرف نظر ازعربی بودن کتاب وترجمه نشدن آن،این نقص را هم دارد که ازاشاره کردن به وظیفه ونقش این علما درارتباط باگسترش وپیشبرد تشیع درایران غافل مانده ودربسیاری موارد فقط وفقط ازاین علما نام برده،بدون اینکه حتی نامی‌ازآثارشان برده باشد.

" دائره المعارف تشیع "، "دانشنامه جهان اسلام" و"دائره المعارف بزرگ اسلامی"،نیز هرکدام تقریباً جسته گریخته به معرفی خاندان آل بابویه،وتوضیح درمورد تعدادی چند از علمای این خاندان پرداخته است،اما همانطور که می‌دانیم این ازویژگیها و خصوصیات دائره المعارفهاست که به تجزیه و تحلیل مسائل نمی‌پردازدو صرفا ََشمه ای کلی ازاطلاعات را دراختیار خوانندگان قرار می‌دهد.

در این میان جای بررسی نقش کلی این خاندان به خصوص نقش شیخ صدوق در پیشرفت تشیع در ایران،خالی به نظر می‌رسد.اگرچه همانطور که گفته شد در ارتباط با شخصیت و آثارواقدامات شیخ صدوق نکات خوب وارزنده ای ارائه شده است، اما نباید از تلاش واقدامات سایر اعضای این خانواده که در مرکز ایران انجام داده اند و تا حد زیادی از آن غفلت شده است بی توجه گذر کرد.دراین پژوهش تلاش گردیده است که تاحد مقدور این نقص برطرف گردد.

لازم است ابتداهداف وسپس فرضیاتی وسوالاتی که در این راستا دغدغه این تحقیق بوده است مطرح گردد:

اهدافی که این تحقیق دنبال می‌کند عبارتند از:

1- تبیین حوادث مرتبط با مسائل مربوط به شیعیان در قرن چهارم

2. معرفی برجسته ترین افراد خاندان بابویه.

3. بررسی روابط میان افراد این خاندان با برخی از افراد صاحب نام معاصر.

4.تبیین نقش شیخ صدوق درمباحث کلامی‌دوره آل بویه هجری.

به پرسش های زیر نیز سعی شده پاسخ داده شود :

1.عوامل فرهنگی تا چه میزان بر گسترش تشیع در ایران تاثیر گذار بوده است؟

2.در خاندان بابویه به جز شیخ صدوق و پدرش چه کسانی شخصیت های علمی‌وفرهنگی داشته اند؟

3. اقدامات کلامی‌شیخ صدوق تا چه میزان درگسترش تشیع درایران نقش داشته است؟

4. را بطه ی شیخ صدوق با دیگر علما ودانشمندان هم عصر خود چگونه بوده است؟

فرضیاتی که درجهت اثبات آنها تلاش گردید عبارتند از:

1. خاندان بابویه یکی از ارکان مهم در گسترش تشیع در ایران تلقی می‌گردد.

2. در میان اعضای این خاندان، فقط شیخ صدوق دارای بالاترین مرتبه ی علمی‌است.

معرفی منابع

اگرچه منابع اصلی در پیشبرد این تحقیق بسیار کمک نمود اما ترجمه نشدن بسیاری از کتب و عربی بودن صرف آنها از جمله مشکلات این دسته از منابع بود. عمده منابع استفاده شده یا از کتب رجال بوده یا از کتب فهرست. همچنین از کتاب مجالس المومنین و ریاض العلماء و حیاض الفضلاء نیز به وفور استفاده شد. این دو کتاب اخیر اگرچه جزء منابع دست اول محسوب نمی‌گردد، اما قدرت انتقال مطالب آنها را می‌توان همردیف کتب اصلی انگاشت.

منابع اصلی

ریاض العلما و حیاض الفضلاء

نویسنده کتاب ریاض العلماء و حیاض الفضلاء میرزا عبدالله افندی است از مولفان قرن دوازدهم ومتوفی 1130ق است. مولف به جمع آوری آثار مولفان شیعه و سنی و سپس به معرفی آثار آنان پرداخته است. ریاض العلماء بهترین و سودمندترین اثر قرن دوازدهم هجرى است که در حالات و بیوگرافى دانشمندان و علما از سری کتب رجال و تراجم نگارش یافته.اگرچه که کتاب فصل بندی منظم وخاصی ندارد،اما ارزش کتاب ریاض العلماء دراین است که مولف آن پایه کار را روى تحقیق و تتبع گذشته و تنها به نقل گفته هاى بیوگرافی نویسان اکتفا نمى کند.کتاب ریاض العلماء دردو بخش تالیف شده: بخش اول در حالات علماى خاصه که شیعه باشند. و بخش دوم در حالات علماى عامه که اهل تسنن باشند.این کتاب در شش مجلد و به ترتیب حروف از حرف الف تا یاء مى باشد. یکی از معایب این کتاب اینست که مطالب مولف گاهى بقدرى درهم است که حتى خواندن آنها بسیار مشکل است. شاید این موضوع بخاطر شدت احتیاط وحتی وسوسه نویسنده باشد و پیداست که روى هر کلمه حساب دقیق مى کرده و نمى توانسته تنها نقل مطالب خود را قانع سازد. در حاشیه بسیارى ازنامها و نقلها نوشته است: باید ملاحظه شود و در بیشتر جاها لفظ[ اقول] را نوشته تا هنگام ترتیب کتاب دراین موارد دقت مجددى بعمل آورد و تجدید نظر نماید.متاسفانه کتاب بصورت پیش نویس باقى ماند و مولف نتوانست آن را پاک نویس کند و تا پس از 1130 که مولف در گذشته تتبع و وسوسه در تحقیق فرصت تنظیم نهائى را بوى نداد. دراین رساله از مجلدات گوناگون این کتاب بهره برده شد.

مجالس المومنین

کتاب دیگر کتاب مجالس المومنین است. این کتاب اثر قاضی نورالله شوشتری (م1019)است مولف سعی نموده در این کتاب به معنای واقعی کلمه یک دائره المعارف از تشیع و به خصوص تاریخ آن با تقسیم بندی فصلی راترتیب دهد.این کتاب با آنکه اسلوب نگارش آن کمی‌کهنه وقدیمی‌بود،اما اثری پرمطلب و سودمند می‌باشد. او علاقه شدیدی به گسترش و نفوذ مذهب تشیّع داشت. وی این کتاب را، که مشتمل بر دوجلددر دوازده مجلس است، درباره علما، خلفا، شعرا، ادبا و نویسندگان شیعه و شهرها و کشورهای شیعه نشین به رشته تحریر درآورد تا گوشهای از عظمت و گسترش مذهب را به نمایش بگذارد; زیرا وی مشاهده میکرد که مخالفان شیعه به آنان طعنه میزنند و میگویند: مذهب تشیّع در ابتدای ظهور دولت صفویه به وجود آمده است. مجالس المؤمنین بر همین اساس تألیف شد، هرچند به عقیده برخی، همچون عالم فاضل، میرزا عبداللّه افندی اصفهانی، صاحب ریاض العلما، مرحوم قاضی نوراللّه شوشتری در این کار راه افراط و تفریط پیموده.اما این اظهار نظر از اعتبار و ارزش کتاب چیزی کم نمی‌کند.استفاده از این کتاب در رساله حاضر بیشتر از جلد اول کتاب و بخصوص مجلس پنجم آن در ذکر علما ومفسرین و متکلمان و محدثان بوده.در فصل آخر این رساله ودر قسمت مربوط به مناظرات شیخ صدوق در مورد احقاق حق حضرت علی(ع)ودیگر ائمه از این مجلس به وفور استفاده شد.

از دیگر کتب استفاده شده در این رساله کتب رجال هستند که به معرفی رجال وعلمای مشهور ونامی‌پرداخته اند.نمونه بارز این سری کتب،کتاب رجال شیخ طوسی و همچنین رجال النجاشی می‌باشد.

الرجال

کتاب الأبواب معروف به رجال شیخ طوسی اثری از شیخ طوسی، از عالمان شیعه در قرن ۵ هجری می‌باشد. رجال شیخ طوسی نزد دانشمندان شیعه دارای اعتبار ویژه‏ای است. این کتاب از اصول پنج گانه اولیه علم رجال است. تاریخ تألیف این کتاب در اواخر عمر شیخ طوسی بوده و شیخ مطالب این کتاب را از منابع متعدد و اصول فراوانی که در اختیار داشته جمع آوری نموده‌است. پس از او منابع مذکور از بین رفته و تنها راه دستیابی به مطالب منابع اولیه همین اصول رجال است.در این کتاب ابتدا نام و کنیه و لقب و نسبت افراد آمده و در بعضی موارد رابطه او با معصوم نیز ذکر شده‌است. طبقه راویان و برخی تاریخ‌ها و توثیقات و تصنیفات نیز به مناسبت ذکر شده. در این کتاب کمتر توجهی به مذهب یا جرح و تعدیل افراد شده و در اکثر موارد تنها نام افراد ذکر شده و هیچ توضیح اضافه‏ای برای آنها نیامده‌است. البته از امام کاظم به بعد این سری نکات بیشتر ذکر شده‌است.درجای جای این رساله از مطالب کتاب مذکور مخصوصا از عالمان معاصر با شیخ صدوق یا دیگر اعضای خاندان بابویه به نحو مقتضی استفاده گردیده است.

رجال النجاشی

مولف کتاب رجال النجاشی ابوالحسن احمد بن علی بن احمد بن عباس بن محمد بن عبدالله بن ابراهیم بن محمد بن عبدالله بن نجاشی (م450ق). این کتاب حاوی اسامی‌مصنفات شیعه امامیه است. مؤلف در این اثر، به ذکر مصنفات و بحثی اجمالی راجع به کنیه، القاب، انساب محل سکونت و مقام آنان می‌پردازد. به علاوه، آنچه را از مدح و ذم در باره آنان گفته شده است، مطرح می‌کند.

رجال النجاشی از گرانبهاترین آثار شیعی در فن علم رجال است که در بین چهار کتاب اصلی علم رجال درخشندگی خاصی نظیر درخشندگی کتاب کافی در بین کتب حدیثی دارد. کتاب نامبرده حاوی نام 1270تن از محدثان و علمای شیعی است و در بیشتر موارد سلسله سند از نجاشی تا راوی و شخصیتی که به معرفی وی و آثار او پرداخته ذکر شده است. نجاشی این کتاب را در دو جزء تهیه و تنظیم کرده و به همان ترتیبی که خود صورت داده است بارها منتشر شده است.این کتاب در زمینه نام بسیاری از اساتید و شاگردان شیخ صدوق و پدرش علی بن بابویه به رساله بسیار کمک نمود.

کتاب الغیبه

یکی دیگر از کتب بسیار استفاده شده درجای جای این تحقیق کتاب الغیبه شیخ طوسی است. کتاب « الغیبَة » تألیف « شیخ الطّائفه ابی محمّد بن الحسن طوسی » (متوفّی ۴۶۰ هجری قمری) است. « شیخ طوسی » در این کتاب معتبرترین استدلالات، هم از نظر روایتی و هم از لحاظ کلامی‌را در توجیه غیبت کبری امام دوازدهم به کار می‌برد و با استفاده از احادیث واستدلال عقلی ثابت می‌کند که امام دوازدهم حضرت مهدی است که باید در پرده غیبت به سر برد. «شیخ طوسی» اطّلاعات تاریخی موثّقی را در مورد فعّالیتهای مخفی چهار نائب خاصّ امام دوازدهم به نقل از کتاب مفقود شده‌ای تحت عنوان «الاخبار الوکلاء الاربعه» نوشته «احمد بن نوح بصری» ارائه می‌دهد.استنادات بسیاری از روایات در متن این رساله از کتاب مذکور نقل شده.

الفهرست ابن ندیم

تاریخ تألیف الفهرست ابن ندیم چنانکه در موارد متعدد بدان تصریح شده سال 377قاست گرچه پیش از تألیف الفهرست ابن ندیم، آثاری معدود و مختصرباعنوان فهرست تألیف شده بوده، ولی شیوۀ تدوین آن آثار با روش ابن ندیم بسیارمتفاوت است، به طوری که می‌توان الفهرست را یگانه کتاب شناسی عمومی‌4 سدۀ نخستیناسلامی‌و حتی مدتها بعد از آن به شمار آورد. الفهرست شامل ده مقاله وهر مقاله شامل چندین فن است: 1. کتب مقدسمسلمانان، یهودیان و مسیحیان، البته با عنایت بیشتری به علوم قرآنی، همراه مقدمه ایدر باب خط و زبانهای ملل مختلف؛ 2. نحو و لغت؛ 3. تاریخ، انساب و موضوعات وابستۀ بهآن؛ 4. شعر و شاعران؛ 5. علم کلام و متکلمان؛ 6. فقه، حدیث، فقها و محدثان؛ 7. فلسفه و علوم قدیم؛ 8. افسانه، سحر و جادو و...؛ 9. مذاهب و ادیان غیرالهی؛ 10. کیمیا.

ابن ندیم، گرچه در مقدمه کتاب وعده داده استکه تنها از مؤلفان و آثار آنان یاد کند، اما در موارد بسیاری از دانشمندانی نامبرده که صاحب تألیف نبوده اند. وی به نقل آنچه پیشینیان ذکر کرده بودند، چندانرغبتی نداشته است وعموما مطالب ذکر شده برای اولین بار آمده است.که این امر از محاسن کتاب محسوب می‌گردد.از فصول مختلف این کتاب در قسمتهای مختلف این کتاب بهره برده شده بویژه در فصولی که به معرفی آثار علما ودانشمندان خاندان بابویه سخن به میان آمده.

الفهرست شیخ طوسی

کتاب الفهرست دیگر،الفهرست‏ نوشته شیخ طوسی، از بزرگان شیعه در قرن پنجم هجری. این کتاب به بیان اسامی‌مصنفین شیعه و کتابهایی که در عالم تشیع نوشته شده و سند شیخ طوسی به آنها می‌باشد.این کتاب در ردیف مهمترین منابع برای شناخت اعتبار راویان شیعه و از عمده‏ترین منابع است. هدف اصلی از تألیف کتاب معرفی مؤلفین شیعه و کتب آنها است، بنابر این راویانی که کتابی ننوشته‏اند نامشان در این کتاب نیامده‌است. در عین حال، در این کتاب بعضی از مؤلفین شیعه ذکر نشده‏اند.شیخ، فهرست کتب اصحاب امامیه را نوشته‌است، بنابراین صِرف آمدن نام یک نفر در این کتاب، دلیل بر شیعه بودن اوست مگر آنجا که تصریح به خلاف شده باشد. کتاب «الفهرست» دارای ترتیب و نظم امروزی نبوده ودر سال ۱۰۰۵ هجری به ترتیب الفبایی کامل در آمده که به نظر می‌رسد چاپ حاضر نیز بر اساس این ترتیب است.