پایگاه سیاسی اجتماعی و فرهنگی شیعه در عصر امام صادق (ع)94

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده. 1

فصل اول:کلیات

1-1 مقدمه. 3

1-2 بیان مساله. 4

1-3 اهمیت موضوع و انگیزه انتخاب آن. 5

1-4 هدف تحقیق. 6

1-5 سؤالات یا فرضیه ها. 6

1-6 چهارچوب نظری تحقیق. 6

1-7 پیشینه تحقیق. 7

1-8 روش تحقیق. 9

9-1معرفی و نقد منابع. 9

1-10 شناخت واژه ها. 14

فصل دوم:زندگانی و عصرامام صادق (ع)

بخش اول . 17

2-1 زندگانی امام صادق (ع). 17

2-1-1ولادت ، دوره کودکی و نوجوانی. 17

2-1-2 فرزندانامام. 18

2-1-3 شخصیت ،رفتار و اخلاق پسندیده. 19

2-1-4 بخشش به نیازمندان. 20

2-1-5 معاشرت با مردم. 20

2-1- 6 سخاوت. 21

2-1-7جایگاهعلمیامام. 21

2-1-8 فعالیتهای علمی و آموزشی. 22

2-1-9 سرشت مکتب امام صادق(ع). 23

2-1-10شاگردان امام صادق(ع). 24

2-1-11شهادت امام صادق(ع). 25

بخش دوم. 26

2-2 عصر امامت امام صادق (ع). 26

2-3حاکمان اموی در دوره امامت امام صادق (ع). 26

2-3-1هشام بن عبد الملک (105-125 ق ). 27

2-3-2ولید بن یزید ( 125-126ق). 28

2-3-3یزید بن ولید (126 ق). 30

2-3-4ابراهیم بن ولید (سال 127-126ه ق). 30

2-3-5مروان بن محمد مشهور به مروان حمار (127 - 132).. 31

2-4سقوط امویان. 32

2-5علل سقوط امویان. 34

2-5-1سوء استفاده از بیت المال مسلمین. 34

2-5-2انجام کارهای خلاف شرع و دین. 34

2-5-3نهضت های سیاسی و دینی در دوران اموی. 35

2-5-4سیاست تبعیض نژادی بنی امیه. 35

2-5-5رژیم استبدادی موروثی. 36

2-5-6اهانت به حرمین شریفین. 36

2-5-7اختلاف های داخلی و نژادی در میان امویان. 37

2-6 ظهور عباسیان. 37

2-6-1حاکمان عباسی در دوره امامت امام صادق (ع). 39

2-6-1-1ابوالعباس سفاح (136-132). 40

2-6-1-2 ابوجعفر منصور دوانیقى (158-136).. 41

2-7مقایسه بنی امیه و بنی عباس. 43

2-8 شورش ها ،جنگ ها و قیامها در دوران امام صادق (ع). 44

2-8-1 نا آرامی ها و شورش ها. 44

2-8-1-1شورش ساکنان حمص. 45

2-8-1-2 شورش مردم غوطه. 45

2-8-1-2 شورش مردم فلسطین به سال 126 ھ . ق. 45

2-8-1-3شورش مردم یمامه علیه کارگزار اموی به سال 126. 46

2-8-1-4شورش مردم حمص بار دیگر در دورة خلافت مروان بن محمّد 46

2-8-2جنگ ها. 46

2-8-3مشکلات و خط مشی امام صادق(ع) در برابر حاکمان زمان 47

2-8-4کناره گیری از مناقشات سیاسی. 48

2-8-5امام صادق(ع) و قیام ها. 50

2-8-6امام (ع) و قیام نفس زکیه. 50

فصل سوّم:پایگاه سیاسی و اجتماعی شیعه در عصر امام صادق (ع)

3-1مفهوم شیعه. 53

3-1-1 شیعه در لغت. 53

3-1-2شیعه در اصطلاح. 53

3-2تاریخ پیدایش شیعه. 54

3-3شیعه و اهل بیت. 56

3-4گزیده ای از فرقه های شیعه.. 57

3-4-1 زیدیّه. 58

3-4-1-1عقاید و آراء فرقه ی زیدیه. 59

3-4-1-2 انشعاب در فرقه زیدیه. 60

3-4-1-2-1 جارودیه (یا سرحوبیه). 61

3-4-1-2-2 سلیمانیه (یا جریریه). 61

3-4-1-2-3صالحیه ( یا بتریه).. 62

3-4-2 کیسانیه. 63

3-4-3 امامیه.. 63

3-5 شیعیان در عصر امام صادق(ع) دردو دوره اموی و عباسی 64

3-5-1 شیعیان دردوره امویان.. 65

3-5-1-1 فشار سیاسى بر شیعیان.. 66

3-5-2 قیام های شیعه در عصر اموی. 68

3-5-2-1 قیام زید بن علی بن حسین.. 69

3-5-2-1-1 عقاید زید دربارۀ امامت. 71

3-5-2-1-2 شخصیت علمی زید. 71

3-5-2-1-3 شهادت زید. 72

3-5-2-2 قیام یحیی بن زید. 73

3-5-2-3 قیام عبدالله بن معاویه. 75

3-6 نتایج قیام های شیعه.. 75

3-7 دیدگاه خاورشناسان در مورد قیامهای علویان.. 76

3-8هاشمیان بر ضد امویان.. 77

3-9 بهره گیری دعوت عباسی از نهضت‌هاى شیعى در دوران اموى 78

3-9-1 ابوسلمه خلال. 79

3-9-2 ابومسلم خراسانی. 80

3-9-3 سیاه جامگان. 82

3-10 شعیان دردوره عباسیان. 83

3-10-1 تشیّع در دورۀ اول عبّاسی. 84

3-10-2 موقعیّت شیعه در برابر انقلاب عباسى. 84

3-10-3 رفتار خلفای عباسی با شیعیان. 85

3-10-4 شیعه و اهل بیت در دوران منصور. 86

3-10-5 قیام ها ی شیعه در عصر عباسی. 88

3-10-5-1 قیام شریک بن شیخ المهرى. 89

3-10-5-2 قیام عبدالله محض و فرزندانش. 90

3-10-5-3 قیام محمد بن عبدالله محض نفس زکیه (145-100 ه ق). 91

3-10-5-3-1 دعوت نفس زکیه در شهرهاى اسلامى. 92

3-10-5-4 قیام ابراهیم بن عبد اللّه محض. 93

3-11 حمایت های مردم از قیام های شیعیان. 94

3-12 تشیع درایران در عصر امام صادق (ع). 95

3-13 شیعیان عراق در عصر امام صادق (ع). 97

فصل چهارم:پایگاه فرهنگی شیعهدر عصر امام صادق (ع)

4-1شناخت فرهنگ. 100

4-2تحوّلات فرهنگی شیعه در عصر امام صادق(ع). 100

4-3دانشگاه جعفری. 103

4-4فعالیت های علمی ، فکری و فرهنگی. 105

4-4-1قرائتو تفسیر قرآن. 107

4-4-2علم فقه و حدیث. 108

4-4-2-1جابر بن یزید بن حارث جعفى. 110

4-4-2-2 ابومحمد، عبدالله‌ بن‌ اَبی‌ یَعْفور عبدی‌ کوفی‌111

4-4-2-3حمّاد بن عثمان. 111

4-4-2-4 یحیى بن کثیر (م 105 هـ.ق). 111

4-4-3-1 منع کتابت حدیث. 112

4-4-4 علم کلام. 113

4-4-5 نهضت ترجمه. 115

4-4-6 علم طب. 116

4-4-7 فلسفه. 117

4-4-8 سیره نگاری. 117

4-4-9 ادبیات شیعه. 118

4-4-9-1 شعر در زمان امویان. 119

4-4-9-2 عصر اول عباسی و شعرای اهل بیت. 119

4-4-9-3 برخی از شعرای شیعه در عصر امام صادق. 120

4-4-9-3-1 سید اسماعیل حِمیَری ( 178-105 قمری). 120

4-4-9-3-2 ابو المستهل کُمیت بن زید اسدی (م 126 قمری). 121

4-4-9-3-3 سفیان بن مصعب عبدى کوفى. 123

4-5 عالمان و اندیشمندان شیعه در عصر امام صادق(ع). 124

4-5-1هشام بن حکم. 124

4-5-1-1شاگردان هشام. 126

4-5-2مفضّل بن عمر کوفی جعفی. 126

4-5-3محمد بن مسلم ثقفی. 127

4-5-4ابان بن تغلب. 128

4-5-5هشام بن سالم. 129

4-5-6 مؤمن طاق. 130

4-5-7 قیس ماصر. 131

4-5-8 جابر بن حیان. 131

4-6 شرایط خاص فرهنگی وبرخورد فرق و مذاهب. 132

4-6-1معتزله. 133

4-6-1-1 رابطه معتزله با شیعه. 134

4-6-2 اشاعره. 135

4-6-2-1 سبقت شیعه بر اشاعره و معتزله در بحث‌هاى کلامى. 136

4-6-3 مرجئه. 136

4-6-4 خوارج. 138

4-6-5 شیعه امامیه. 138

4-6-4 جبریه. 139

4-6-7 زنادقه. 139

4-6-8 غالیان. 140

4-6-8-1 غالیان و شیعیان. 141

4-6-8-2 برخورد ائمه با غلو و غالیان. 143

نتیجهگیری. 145

منابع و مآخذ. 148

چکیده

عصر امام‌ صادق‌ (ع) که معاصر با اواخر دوره ی امویان و اوایل دوره ی عباسیان (148-83 ه ق ) است ، از لحاظ سیاسی و اجتماعی از دوران های مهم تاریخ اسلام به شمار می رود. وضعیت شیعیان در دو دوره ی فوق و رفتار غاصبانه و ستمگرانه ی حاکمان نسبت به شیعیان منجر به قیام ها ی شیعی و وقایع مهمی در این دوران می گردد. از مهمترین این قیامها می توان به قیام زید بن علی و فرزندش یحیی در عصر اموی و قیام محمد بن عبدالله و برادرش ابراهیم در عصر عباسی اشاره کردو نهضت‌ها ی شیعیان را می توان از عناصر منهدم‌کننده دولت اموى بشمار آورد. یکی دیگر از وقایع مهم این دوران ، انتقال حکومت و قدرت از بنی امیه به بنی عباس است. عباسیان که خود را از علاقه مندان و نزدیکان خاندان پیامبر(ص) معرفی کردند ، با حمایت شیعیان و اولاد على (ع) که علیه جنایات بنى امیه و استبداد آنان قیام کرده و مبارزه نمودند در سال 132 ه.ق به خلافت سلسله اموی پایان دادند. اما در مدت زمان کوتاهینشان دادند که ظلم و فشار آنان نسبت به خاندان على (ع) و شیعیان حتی بیشتر از بنى‌امیه است .

واما از لحاظ فرهنگی در زمان سقوط دولت اموی و روی کار آمدن حکومت عباسی ، برای شیعه، شرایط ویژه ای ایجاد شد تا به فعالیت‌هاى گستردۀ فرهنگى و آموزشى اقدام نماید.این امر منجر به پیدایش تحول علمى بزرگى در عالم تشیع گردید و آثار فرهنگی به جا مانده از آن دوران نشان از رشد فرهنگی شیعه در آن زمان است. بطور کلی عصر امام صادق (ع) یکی از دوران های مهم تاریخ اسلام از جهت رونق علم و دانش و فرهنگ نیز به شمار می رود . هدف از نگارش این مقاله بررسی وضعیت شیعیان و جایگاه شیعه در بعد سیاسی اجتماعی و فرهنگی در این دوران می باشد .

کلید واژه ها: امام صادق(ع) - شیعیان - امویان – عباسیان - سیاسی - اجتماعی- فرهنگی

  فصل اول

کلیات

-1 مقدمه

مسلمانان در طى حرکتهای تاریخى خود مراحل گوناگون جنگ و جهاد را پشت سر گذاشته و با انواع اذیت‌ها و دشمنى‌ها روبه‌رو شده اند. به‌ طور مسلم، شیعه بیش از دیگران متحمل مصیبت شده و دوره های پر فراز ونشیبی را به خود دیده است. شیعیان در همه حوادث سیاسى اجتماعی و فرهنگی، بخصوص در حوزه‌هاى فکر و دین، جایگاه و تأثیر ویژه‌اى داشته‌اند و یکی از گروه‌هاى بسیار تأثیرگذار در تاریخ اسلام بوده‌اند. بدین روى، بررسى تاریخ اسلام بدون توجه به حضور شیعیان ناقص است.

سده های اول و دوم هجری ، از پیچیدگی خاصی برخوردار است .در بیشتر دوره ها شرایط سیاسی کاملا علیه شیعه بوده و آنان متحمل آزارها و شکنجه‏های جسمی و روحی بسیاری از جانب حاکمان عصر خود گردیده اند. ولی با این حال از رسالت دینی و کلامی خود غافل نبوده و در پرتو هدایت‏های امامان معصوم خود، در حد توان به رسالت‏خویش جامه عمل پوشاندند.

اصول اعتقادی و کلام شیعه در عصر امام صادق (ع) و پدر بزرگوار آن حضرت (ع) پی‌ریزی شد و در این دوران بود که شیعیان به سبب اعتقادات و فقه ویژه خود از سایر فرق ، متمایز شدند .شیعیان در این عصر با فراز و نشیب ها و تحولات مهمی رو به رو بودند . فروپاشی حکومت امویان و روی کار آمدن عباسیان ، امت اسلامی را در تحولی تازه قرار داد . حکومت 90 سالهامویان فروپاشید و عباسیان به قدرت رسیدند . تشیع درمناطق تحت نفوذ عباسیان تا به آن اندازه گسترش پیدا کرد که عباسیان از ناحیه ی آنها احساس خطر کرده و فشار های زیادی را بر شیعیان اعمال می کردند.

در پژوهش پیش رو سعی شده تا با بیان مطالبی از اوضاع علمی و فرهنگی و سیاسی اجتماعی شیعیان در دوران امام جعفر صادق (ع) و تا حدی نقش آن حضرت در پیشرفت و غنای فرهنگ و تمدن اسلامی پرداخته شود .

بطور کلی در این پژوهش، مطالعات و تحقیقات انجام شده طی چهار فصل ارائه گردیده است :

فصل نخست شامل کلیات که به بیان مساله ، اهمیت موضوع ، هدف تحقیق، پیشینه ی تحقیق ، بررسی و نقد منابع و مفهوم شناسی واژه ها اختصاص دارد . فصل دوم شامل دو بخش است . بخش اول به زندگی نامه امام صادق(ع) شامل ولادت ، دوران کودکی ونوجوانی ، شخصیت و فعالیت های علمی و آموزشی آن حضرت اختصاص دارد و در بخش دوم عصر امام صادق (ع) از سال 114 تا 148 هجری قمری شامل حکومت خلفای اموی ،زوال و علل سقوط امویان و روی کار آمدن ، عباسیان مورد بررسی قرار گرفته است . فصل سوم به پایگاه سیاسی اجتماعی شیعیان شامل شیعه و تاریخ پیدایش آن ، فرقه های شیعی و قیام ها و نهضت های شیعه در عصر امام صادق (ع) می پردازد. در فصل چهارم با عنوان پایگاه فرهنگی شیعه در عصر امام صادق (ع)، تحولات و فعالیت های علمی ، فکری و فرهنگی شیعه ، اندیشمندان شیعه در این عصر و همچنین برخورد فرق و مذاهب گوناگون مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت نتیجه‌ی تحقیقات در پاسخ به پرسش اصلی تحقیق بیان شده است . در انتها نیز، فهرستی از منابع مورد استفاده در این رساله ارائه گردیده است.

 1-2 بیان مساله

در آغاز امامت امام صادق (ع) افرادی از شیعیان و حتی بستگان حضرت حاضر به قبول امامت ایشان نبودند، لذا حضرت از راههای گوناگونی کوشیدند آنها را به قبول راه صحیح وادار سازند و دراین زمینه به اذن خداوند معجزاتی نیز انجام دادند. دوران امام جعفر صادق (ع) در میان دیگر دورانهای ائمه معصومین علیهم السلام، دورانی منحصر به فرد بود و شرایط سیاسی اجتماعی و فرهنگی عصر آن حضرت در زمان هیچ یک از امامان وجود نداشته است و این به دلیل ضعف بنی امیه و قدرت گرفتن بنی عباس بود. این دو سلسله مدتها در حال مبارزه با یکدیگر بودند که این مبارزه در سال 129 هجری وارد مبارزه مسلحانه و عملیات نظامی گردید. این کشمکش ها و مشکلات سبب شد که توجه بنی امیه و بنی عباس کمتر به امامان و فعالیتشان باشد. از این رو این دوران، دوران آرامش نسبی شیعیان بود و فرصت بسیار خوبی برای فعالیت علمی و فرهنگی آنان به شمار می رفت.

عصر آن حضرت همچنین عصر جنبش فرهنگی و فکری و برخورد فرق و مذاهب گوناگون بود. پس از زمان رسولخدا (ص) دیگر چنین فرصتی پیش نیامده بود تا معارف اصیل اسلامی ترویج گردد، بخصوص که قانون منع حدیث و فشار حکام اموی باعث تشدید این وضع شده بود. لذا خلأ بزرگی در جامعه آن روز که تشنه هرگونه علم و دانش و معرفت بود، به چشم می خورد. امام صادق (ع) با توجه به فرصت مناسب سیاسی و نیاز شدید جامعه، دنباله نهضت علمی و فرهنگی پدرش را گرفت و حوزه وسیع علمی و دانشگاه بزرگی به وجود آورد و در رشته های مختلف علمی و نقلی شاگردان بزرگی تربیت کرد. شاگردانی چون: هشام بن حکم، مفضل بن عمر، محمد بن مسلم ثقفی، ابان بن تغلب، هشام بن سالم، مؤمن طاق، جابر بن حیان و. ... تعداد شاگردان امام را تا چهار هزار نفر نوشته اند. مهمترین مساله ای که در این میان می توان مبنای این پژوهش را بر اساس آن پایه گذاری نمود این است که : بطور کلی شیعیان در عصر امام صادق (ع) از نظر سیاسی اجتماعی و فرهنگی چه وضعیتی داشته اند؟

 -3 اهمیت موضوع و انگیزه انتخاب آن

اصول و بنای اعتقادات و کلام شیعه در عصر امام باقر و امام صادق (ع) پی‌ریزی شد و در این دوره بود که شیعه به سبب اعتقادات و فقه ویژه خود از عامه تمایز یافت. از این رو عصر صادقین (ع) نقطه عطفی در تاریخ اسلام به شمار می‌آید به طوری که اغلب مورخان و محققان دینی بر این نکته اذعان کرده اند . شرایط اجتماعی و فرهنگی این دوران، در زمان هیچ یک از امامان وجود نداشت. دلیل این ماجرا هم ضعف بنی امیه و قدرت گرفتن بنی عباس ذکر شده است. در اواخر حکومت بنی امیه و اوایل حکومت عباسی، فشار و اختناق نسبت به شیعیان به‌دلیل درگیری بر سر قدرت بین دو قطب امویان و عباسیان کمتر از دوران سایر ائمه بود. از طرف دیگر عباسیان به‌دلیل استفاده از شعار «الرضا من آل‌محمد» در قیام خود، ابتدا و بالاجبار موضع متعادل‌تری نسبت به دوران امامانبعدی داشتند. جامعه شیعی در دوره مزبور می‌تواند الگوی جوامع شیعی در عصرهای بعد و به ویژه عصر ما باشد، روشن شدن وضع شیعیان آن عصر از جوانب مختلف ، به روشن شدن تاریخ تشیع کمک بسیاری می کند.