گونه‌شناسی نقوش گیاهی تزئینات ابنیه غیرمذهبی کاشان

چکیده

تزئینات در معماری ایران با حفظ ویژگی وحدت کل در عین کثرت اجزاء، همواره به‌عنوان یکی از روش‌های خلق زیبایی مورد استفاده قرار گرفته‌است. در معماری ایران، انواع گوناگونی از تزئینات به خدمت گرفته شده‌است. این تزئینات، نقوش متنوع گیاهی، هندسی، جانوری و انتزاعی را در برمی‌گیرد که اغلبشان سابقه‌ای کهن دارند. معماران کاشانی نیز از این نقوش در تزئین بناهای مذهبی و غیرمذهبی‌شان بسیار استفاده کرده‌اند. گروه وسیعی از نقوش به‌کار رفته در این بناها، نقوش گیاهی است که حضور گسترده آن را باید در باور کهن تقدیس گیاهان و احترام و عشق فراوان ایرانیان به طبیعت جستجو کرد و همچنین محدودیت تصویرنگاری در دوره اسلامی باعث توجه بیشتر هنرمند به نقوش گیاهی شد. اکثر بناهای غیرمذهبی به‌جا مانده در کاشان مربوط به دوره قاجار است. تأثیر هنر اروپا در هنر این دوران به دلیل افزایش رابطه با غرب باعث شد که نقوش گیاهی که ذاتاً انتزاعی و طبیعت گریزند رفته رفته تحت‌تأثیر هنر طبیعت‌پرداز غرب به شکل طبیعی نزدیک شوند و با شکل‌های جدید عرضه شوند و هنری پُر از تزئین با رنگ‌های درخشان و غنی که هم‌زمان با سبک اشرافی باروک[1] و روکوکو[2] آن دوران است را بوجود آورد. این نقوش به‌وسیله گچبری، حجّاری، نقاشی و آینه‌کاری در تزئینات معماری ابنیه کاشان نقش بسته‌اند که هرکدام به تناسب فضا و فن اجرایی مناسب، به شیوه‌های جدیدی به‌کار گرفته‌شده و بدین‌گونه به‌طور دائم برشمار نقوش و تنوع آن‌ها افزوده‌ شده‌است. تزئینات معماری ابنیه غیرمذهبی کاشان که شامل خانه‌ها، حمّام‌ها، آب‌انبارها، کاروانسراها و تیمچه‌هاست در دوران قاجاریه متمایز و قابل توجه‌اند. در این پژوهش سعی گردیده به روش توصیفی و تحلیلی پس از شناخت صحیح و طبقه‌بندی مختلف نقوش، جنبه‌های کاربردی آن‌ها بررسی شوند و مورد استفاده قرارگیرند. در بخش نتیجه‌گیری نقوش گیاهی بکار رفته در تزئینات ابنیه غیرمذهبی کاشان در شش دسته طبقه‌بندی و تحلیل شده‌است. طبقه‌بندی نقوش‌گیاهی بر اساس شیوه گسترش نقش (نقش کامل، نقش نیمه، نقش ربعی و نقش تکراری)، بر اساس سبک (سبک ایرانی– اسلامی و طبیعت‌پردازانه غربی)، بر اساس بیان‌فرم (در قالب درخت زندگی، درخت سرو، گل‌وگلدان، لچک‌وترنج و ریزنقش‌ها)، نقوش ترکیبی (ترکیب نقوش گیاهی با نقوش جاندار، بیجان و خط‌نوشته)، از لحاظ فن ‌اجرا (گچبری، نقاشی، ساروج‌بُری و آینه‌کاری) و‌گزینش‌ رنگی (آبی، قرمز، زرد، نارنجی روشن، سبز، صورتی، سفید و طلایی).

واژگان کلیدی: تزئینات معماری- نقوش‌گیاهی- ابنیه غیرمذهبی-‌کاشان- قاجاریه

فهرست مطالب

 فصل نخست

معرفی کلیات پژوهش و مبانی نظری و تحقیق

1-1 معرفی کلیات پژوهش15

1-1-1 بیان مسأله15

2-1-1 اهداف پژوهش16

3-1-1 اهمیت و ضرورت تحقیق17

4-1-1 سؤالات تحقیق17

1-4-1-1 سؤال اصلی17

2-4-1-1 سؤالات فرعی17

5-1-1 پیشینه تحقیق18

6-1-1 روش تحقیق و شیوه‌های مورد استفاده19

2-1 مبانی نظری و تحقیق20

1-2-1 تعریف تزئین21

2-2-1 تزئین در هنر معماری ایران22

3-2-1 انواع تزئینات در معماری اسلامی24

1-3-2-1 آجرکاری24

2-3-2-1 کاشی‌کاری25

3-3-2-1 گچبری27

4-3-2-1 مقرنس29

5-3-2-1 آینه‌کاری30

6-3-2-1 کتیبه30

4-2-1 عناصر تزئینی وابسته به معماری بناهای ایران31

1-4-2-1 طرح کنگره تزئینی32

2-4-2-1 طرح تزئینی مربع چرخان33

3-4-2-1 طرح تزئینی سلسله مثلث‌ها33

4-4-2-1 طرح تزئینی برگ کنگری 34

5-4-2-1 طرح تزئینی گل چندپر یا گلچه34

6-4-2-1 طرح دوایر مشبک35

7-4-2-1 طرح تزئینی قاشقی36

5-2-1 تعریف نقش36

1-5-2-1 نقوش جاندار37

1-1-5-2-1 نقوش انسانی37

2-1-5-2-1 نقوش حیوانی38

2-5-2-1 نقوش گیاهی 38

1-2-5-2-1اسلیمی38

2-2-5-2-1ختایی39

3-5-2-1 نقوش هندسی40

فصل دوم

شهر کاشان و معرفی ابنیه غیر مذهبی و بررسی تزئینات معماری

1-2 کاشان، وارث تمدن سیَلْک کهن 43

2-2 معرفی ابنیه غیرمذهبی کاشان45

3-2 ویژگی‌های ابنیه کاشان46

1-3-2 درون‌گرایی46

2-3-2 معماری محجّبه46

3-3-2 حفظ حقوق همسایگی46

4-3-2 قرینه‌سازی47

5-3-2 تناسب در معماری47

6-3-2 انسان‌دوستی و صفا48

4-2 معرفی خانه‌های معروف کاشان49

1-4-2 خانه بروجردی‌ها49

1-1-4-2 بخش‌های خانه بروجردی‌ها49

1-1-1-4-2 بخش‌ بیرونی49

2-1-1-4-2 بخش‌ اندرونی 50

2-1-4-2 مواد و مصالح بکار رفته در بنا50

3-1-4-2 تزئینات وابسته به معماری در خانه بروجردی‌ها50

1-3-1-4-2 تزئینات کاشی‌کاری52

2-3-1-4-2 تزئینات آجری52

3-3-1-4-2 تزئینات گچبری53

4-3-1-4-2 نقاشی و رنگ‌آمیزی55

5-3-1-4-2 آینه‎کاری57

2-4-2 خانه عباسیان58

3-4-2 خانه طباطبایی‌ها61

1-3-4-2 سه بخش اصلی خانه طباطبایی‌ها63

4-4-2 خانه عامری‌ها64

5-4-2 خانه کاشانیان65

6-4-2 خانه احسان66

7-4-2 خانه بنی‌کاظمی67

8-4-2 خانه حکیم‌باشی69

9-4-2 خانه تاریخی آل‌یاسین69

10-4-2 خانه تاج70

11-4-2 خانه لسان‌الملک72

12-4-2 خانه جهان‌آرایی72

13-4-2 خانه سجادی 72

14-4-2 خانه شریفان73

15-4-2 خانه علاقبند75

16-4-2 خانه عطارها75

17-4-2 خانه باکوچی 77

18-4-2 خانه دستمالچی77

19-4-2 خانه اصفهانیان78

20-4-2 خانه کارخانه‌چی79

21-4-2 خانه مرتضوی80

22-4-2 خانه رضاحسینی 81

23-4-2 خانه صالح82

24-4-2 خانه تهامی83

5-2 تزئینات معماری باغ و عمارت فین85

6-2 تزئینات معماری بازارکاشان 87

7-2 تزئینات معماری آب‌انبارهای کاشان88

1-7-2 آب‌انبار سرپله89

2-7-2 آب‌انبار میان چال89

3-7-2 آب‌انبار حاج سیدحسین صباغ89

4-7-2 آب‌انبار میرسیدعلی89

5-7-2 آب‌انبار کوشک صفی89

6-7-2 آب‌انبار مسجد وزیر(درب اصفهان)89

8-2 تزئینات معماری حمام‌های عمومی کاشان90

1-8-2 حمام سلطان امیراحمد90

2-8-2 حمام مرحوم عبدالرزّاق‌خان کاشی 91

3-8-2 حمام میرعماد92

4-8-2 حمام گذرنو92

5-8-2 حمام‌های باغ فین92

6-8-2 حمام اردهال 92

7-8-2 حمام نیاسر 92

8-8-2 حمام بازار 92

9-2 تزئینات معماری کاروانسراها و تیمچه‌های کاشان93

1-9-2 کاروانسرای مرنجاب93

2-9-2 کاروانسرای سن‌سن93

3-9-2 کاروانسرای گمرک یا وکیل93

4-9-2 کاروانسرای مرحوم آقامهدی وکیل الرعایا94

5-9-2 تیمچه و کاروانسرای جناب جلالتمآب امین‌الدوله 94

6-9-2 تیمچه حاج محمدحسین ملک‌التجّار94

7-9-2 تیمچه حاج سید‌حسین صباغ 94

فصل سوم

تحلیل نقوش گیاهی ابنیه غیر مذهبی کاشان

1-3 طبقه‌بندی نقوش گیاهی بر اساس شیوه‌ گسترش نقش97

1-1-3 نقوش کامل97

2-1-3 نقوش نیمه98

3-1-3 نقوش ربعی101

4-1-3 نقوش تکراری103

2-3 طبقه‌بندی نقوش گیاهی براساس سبک106

1-2-3 نقوش ایرانی- اسلامی (انتزاعی)107

2-2-3 نقوش طبیعت پردازانه غربی (طبیعت‌گرا)109

3-3 طبقه‌بندی نقوش گیاهی براساس بیان فرم112

1-3-3 نقش درخت زندگی 112

2-3-3 نقش درخت سرو114

3-3-3 نقش گل‌وگلدان116

4-3-3 نقش لچک و ترنج117

5-3-3ریز نقش‌ها (تک نگاره)......................... 120

4-3 طبقه‌بندی نقوش گیاهی ترکیبی.................... 122

1-4-3 ترکیب نقوش گیاهی با نقوش جاندار122

2-4-3ترکیب نقوش گیاهی با نقوش بیجان............... 125

3-4-3ترکیب نقوش گیاهی با خط‌نوشته................... 128

5-3 طبقه‌بندی نقوش گیاهی از لحاظ فن‌اجرا............ 128

1-5-3 نقاشی129

2-5-3 گچبری129

3-5-3 ساروج‌بُری129

4-5-3 آینه‌کاری129

6-3 گزینش‌های رنگی در تزئینات معماری ابنیه کاشان133

فصل چهارم

نتیجه‌گیری 138

 پروژه عملی

کاربرد نقوش‌گیاهی تزئینات ابنیه غیرمذهبی‌کاشان در نقاشی دیواری فضای شهری

طراحی نقاشی دیواری با استفاده از نقوش‌گیاهی در بسترهای متفاوت 148

 فهرست منابع160

 پیوست‌ها165

  مقدمه

معماری از کهن‌ترین هنرها است که همواره با انسان، افکار، عقاید و ادیان وی همراه بوده‌است. در همان کهن‌ترین بازمانده‌های تاریخی می‌توانیم ردپایی از تمایل انسان‌ها در تزئین و آراستن محیط زندگی را ببینیم. در این رهگذر سرزمین ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده. فرهنگ، هنر و اندیشه اسلامی سیمای تازه‌ای به هنر ایرانی بخشید، بدون آنکه هویّت و روح آن را تغییر دهد. از ویژگی‌های معروف هنرمعماری اسلامی آن است که تعداد قابل توجهی از اجزایی که در اصل مورد استفاده‌ ساختمانی داشته‌اند را تغییر شکل داده و مبدّل به وسایل صرفاً تزئینی کرده، به این صورت در ترکیب‌های تزئینی وسیع نقشی به آنها داده‌اند.

ابنیه غیرمذهبی کاشان نیز دارای تزئیناتی است که معماران با ساده‌ترین مصالح مانند سنگ، آجر، گچ، کاشی و نقاشی جذاب‌ترین طرح‌ها را ارائه داده‌اند که الهام‌بخش تمدّن و فرهنگ اصیل ایرانی است. این نقوش از نظر کاربرد، فرم و روش ساخت چه انواعی دارند؟ در این نوشتار در فصل نخست به کلیات پژوهش و مبانی نظری که شامل تعاریف و مختصر تاریخچه در مورد نقوش و تزئینات معماری است، می‌پردازیم و پس از آشنایی با تزئینات معماری ایران در فصل دوم با کاشان و معرفی ابنیه غیرمذهبی شاخص و به‌جای مانده از این شهر تاریخی به جمع‌آوری نقوش گیاهی به‌کار رفته در پوسته بنا به مجموعه‌ای از این نقوش دست می‌یابیم و در فصل سوم با اطلاعات گردآوری شده به تحلیل نقوش گیاهی و طبقه‌بندی آنها از لحاظ: شیوه گسترش نقش، سبک، بیان فرم، نقوش ترکیبی، فن اجرا و گزینش‌های رنگی پرداخته می‌شود. بنابراین با شناخت صحیحی از این نقوش می‌توان با استفاده آگاهانه از آن‌ و جنبه‌های کاربردی در زیباسازی فضای شهری در زمینه نقاشی دیواری به احیاء و استمرار این نقوش زیبا و اصیل ایرانی کمک شایانی کرد.

 فصل نخست

معرفی کلیات پژوهش

و مبانی نظری و تحقیق

 1-1 معرفی کلیات پژوهش

1-1-1 بیان مسأله

بناهای تاریخی هر کشور بخشی از شناسنامه و کارنامه مردمی است که در آن زندگی می‌کرده‌اند و برای شناخت یک قوم و فرهنگ آن ملّت باید به سراغ بنیادهای فرهنگی آن قوم رفت. در تزئینات معماری ایران‌زمین، هر نقشی متناسب با وام‌گیری از طبیعت و محیط اطراف خود، بیانگر ارزش‌ها و عقاید نهفته شده‌ایست که در نهایت، به عقیده و آرمان حاکم بر فضای فکری جامعه حکایت دارد. امروزه با نقوش متعدّدی مواجه هستیم، یک دسته نقوشی هستند که ریشه در تمدّن و فرهنگ ایرانی دارند، گرچه در طول زمان دستخوش دگرگونی‌ها و تحوّلاتی شده‌اند، اما هویّت ایرانی آن‌ها حفظ گردیده‌است و دسته دیگر نقوش وارداتی هستند که از فرهنگ‌های دیگر وارد می‌شوند و بدون هیچ شناختی مورد استفاده قرار می‌گیرند. با افزایش طراحی‌های غربی و گرته‌برداری بی‌تناسب این نقوش در حیطه‌های مختلف کشور، لزوم بازگشت به نقوش اصیل و مأنوس ایرانی بیش‌ازپیش احساس می‌شود. ثمره این بازگشت احیاء طرح‌های بومی و تزئین فضای شهری بی‌روح امروز با استفاده از این نقوش زیبا و غنی است. همچنین با توجه به از بین رفتن این گنجینه‌ها، شایسته است تا با تحقیق و پژوهش در این موضوع، این فرم‌ها و نقوش را دوباره احیاء کنیم و با استفاده از این نقوش زیبا به طرح‌هایی جدید برگرفته از هنر و فرهنگ ایرانی دست یابیم. این پژوهش با بررسی تزئینات معماری ابنیه غیرمذهبی کاشان، نقوش را از دل این ابنیه بیرون می‌کشد و همچنین با مطالعه موردی به طبقه‌بندی و تحلیل نقوش پرداخته می‌شود. چهارچوب این پژوهش، حاضر بر پاسخ به این پرسش است که نقوش گیاهی بکار رفته در ابنیه غیر‌مذهبی کاشان از لحاظ کاربردی، فرم و روش ساخت دارای چه انواعی هستند؟ و از سوی دیگر، جایگاه این نقوش در تزئینات معماری چیست؟

کاشان تنها فرش و گلاب نیست، حکایت مردمانی است که درخت نشاندند و خانه برپا کردند، خانه‌هایی که مزّین به نقوشی است منحصر به فرد و به هنر و صنعت کوشیدند. ابنیه غیرمذهبی کاشان شامل: خانه‌های مسکونی، حمّام‌ها، باغ‌ها، بازارها، آب‌انبارها، کاروانسراها و تیچه‌ها است. اکثر این بناها مربوط به دوره قاجار است که با همکاری شهرداری و میراث فرهنگی کاشان تعدادی از آن‌ها طبق نقشه اصلی مورد مرمّت و بازسازی قرارگرفته و در فهرست آثار ملّی ایران ثبت گردیده‌است. بیشتر این آثار دارای تزئینات معماری بی‌نظیری هستند و از آن‌جایی که در میان تزئینات گوناگون شهرها در دوران‎های مختلف تاریخ، نقش‌ونگار ابنیه کاشان، متمایز و قابل قبول است و از طرفی هیچ مجموعه مدوّن و قابل قبولی از این نقوش موجود نیست، پرداختن موشکافانه به این نقوش در حقیقت توجیه علمی دارد. در این پایان‌نامه مصوّر، مزیّن به نگاره‌ها، نقوش گیاهی پوسته بنا که بنیاد فرهنگ کاشان می‌باشد، مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرد و سعی گردیده صرفاً نقوش گیاهی بکار رفته در تزئینات قسمت‌های مختلف بنا، اعم از گچبری، نقاشی، آیینه‌کاری و ... استخراج گردد و در بخش پروژه عملی کاربرد آن در زیباسازی فضای شهری در بحث نقاشی دیواری مطرح گردد.