سمبولیسم (نمادگرایی) در اشعار فروغ فرخزاد

عنوان.......................................... صفحه

چکیده.. 1

فصل اول: مقدمه وکلیات.. 2

1-1مقدمه....................................................................................................................................3

1-2کلیات تحقیق...........................................................................................................................4

1-2-1 بیان مسئله تحقیق.. 5

1- 2-2 اهمیت و ضرورت تحقیق.. 5

1-2-3 اهداف تحقیق.. 5

1-2-4 پرسشهای تحقیق.. 5

1-2-5 فرضیه های تحقیق.. 6

1-2-6 پیشینه تحقیق.. 6

1-2-7 تعریف واژگان کلیدی.. 7

1-2-7-1 نمادیا سمبول.. 7

1-2-7-2 مکتب سمبولیسم.. 7

1-2-7-3 آلن پو.. 7

1-2-7-4 شارل بودلر.. 7

1-2-7-5 فروغ فرخزاد.. 7

1-2-8 روش تحقیق.. 7

1-2-9 قلمروی تحقیق.. 7

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق.. 9

2-1 سمبولیسم یا نمادگرایی symbolism.. 10

2-2 مفهوم سمبولیسم: Symbolism ".. 12

2-3 انگیزه های کاربرد سمبل.. 13

2-4 مشخصات سمبولیسم.. 13

2-4-1رویا اندیشی و تخیل.. 13

2-4-2واقعیت دیگر.. 14

2-4-3زبان مشکل.. 14

2-4-4 زبان موسیقیایی.. 14

2-4-5 ابهام.. 14

2-4-6 اسرار.. 14

2-4-7 بدبینی.. 14

2-5 اهداف سمبولیسم.. 15

2-6 سمبولیسم ادبی.. 15

2-7 پیشوایان سمبولیسم ادبی.. 16

2-7-1 پل ورلنP.verlain. 16

2-7-2 آرتوررمبو.. 17

2-7-3 استفان‌مالارمه S.mallarme. 17

2- 8 نهضت سمبولیسم ادبی در فرانسه.. 17

2-9 سمبولیسم در کشورهای دیگر.. 18

2-10 سمبل در متون فارسی.. 19

2-11 نمادگرایی.. 20

2-12 تقسیم بندی نمادها.. 22

2-12-1 «« طبیعی »».. 22

2-12-2 «مستور یا اختصاصی».. 22

2-12-3 «مرسوم».. 22

2-13 پیشینة نمادگرایی در ادبیات فارسی.. 23

2-14 نماد و نمادپردازی در شعر معاصر.. 23

فصل سوم: معرفی فروغ فرخزاد.. 25

3-1 زندگینامه و آثار.. 26

3-2 بررسی آثار فروغ.. 33

3-2-1 اسیر.. 33

3-2-2 دیوار...............................................................................................................................34

3-2-3 عصیان.. 35

3-2-4 تولدی دیگر.. 37

3-2-5 ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد.. 39

3-3 اندیشه‎های فروغ.. 39

3-4 زبان فروغ.. 42

3-5 ویژگیهای زبان شعری فروغ.. 44

3-6 سبک فروغ.. 46

3-7 درونمایه‎های شعری فروغ.. 47

3-8 تحولات فکری فروغ فرخزاد.. 51

3-9 بنمایه‎های شعر فروغ.. 53

3-9-1 مرگ زوال و پوسیدگی.. 54

3-9-2 نومیدی و یاس و بدبینی.. 55

3-9-3 حسرت گذشته.. 56

3-9-4 مظلومیت.. 57

3-9-5 تنهایی و غربت.. 58

3-9-6 حسرت.. 58

3-9-7 سادگی و زودباوری.. 58

3-9-8 مساله ازدواج.. 59

3-9-9 زندگی در خانه.. 60

3-9-10 دل مشغولی های دوران کودکی.. 61

3-10 شعر اجتماعی فروغ.. 63

3-11 معشوق در شعر فروغ.. 67

3-11-1 معشوق مرد زمینی.. 68

3-11-2 معشوق فردی.. 69

3-12 واژگان فروغ.. 70

3-13 صنایع ادبی در اشعار فروغ.. 72

3-13-1 تکرار.. 72

3-13-2 بدل.. 74

3-13-3 جابه‎جائی صفت.. 74

3-13-4 نامگذاری جدید.. 74

3-13-5 ارسال المثل.. 75

3-13-6 جناس.. 75

3-13-7 سجع.. 75

3-13-8 استعاره.. 76

3-13-9 تشبیه.. 77

3-13-10 کنایه.. 77

3-14 سمبولیسم فروغ.. 77

3-15 سالشمار زندگی فروغ.. 78

فصل چهارم: سمبل و نماد درآثار فروغ فرخزاد.. 80

4-1 ساخت نمادها.. 81

4-2 نمادشناسی آب در اشعار فروغ.. 81

4-2-1 نماد دریا و اقیانوس.. 85

4-2-2 نماد مرداب.. 86

4-3 نمادشناسی باد.. 87

4-4 نمادشناسی حیوانات.. 88

4-4-1 آهو.. 88

4-4-2 بره.. 89

4-4-3 زنجره (سیرسیرک).. 90

4-4-3-1 زنجره به عنوان نماد طبیعت.. 90

4-4-3-2 زنجره نماد نالیدن... 90

4-4-4 گرگ.. 90

4-4-5 مار.. 91

4-4-6 موش.. 91

4-4-7 سوسک.. 92

4-5 نمادشناسی پرندگان.. 92

4-5-1 پرنده و نسیم.. 92

4-5-2 آواز قناری.. 92

4-5-3 جغد.. 93

4-5-4 پرستو.. 93

4-5-5 عقاب.. 93

4-5-6 کبوتر.. 94

4-5-7 کلاغ.. 95

4-5-8 گنجشک.. 96

4-5-9 نماد ملخ.. 97

4-6 نمادشناسی گل و گیاهان.. 97

4-6-1 باغ.. 97

6-4-2-1 نمادشناسی درخت کاج.. 100

6 -4-2-2- درخت ،نماد صبر و استقامت...............................................................................................101

4-6-3 نماد گل.. 101

4-6-3-1 گل شقایق.. 101

4-6-3-2 گل لاله.. 102

4-6-3-3 گل نرگس.. 102

4-6-3-4 کشتزار.. 103

4-6-3-5 باغچه.. 103

4-7 نماد زمان در اشعار فروغ.. 105

4-7-2 شب: نماد استبداد و خفقان حاکم بر اجتماع.. 106

4-8 نماد اجرام آسمان در اشعار فروغ.. 106

4-8-1 خورشید.. 106

4-8-2 شعله بنفش.. 107

4-8-3 آفتاب: نمادی از طبیعت.. 107

4-8-4 خورشید :(آفتاب): سمبل زندگی و حیات و امید و یادآور ایام خوش زندگی (گذشته).. 108

4-8-5 چراغ:نماد روشنی و آزادی و عدالتگری.. 108

4-8-3-1 چراغ: نماد امید و خوشبختی، عشق وکانون خانوادگی.. 109

4-8-4 ستاره: نماد امید و خوشبختی.. 109

4-8-4-1 ستاره: به عنوان نمادی از امید و شادی.. 109

4-8-5 ابر: نمادی از و یرانی و تباهی.. 110

4-8-6 تیرگی آسمان: نماد غم و اندوه.. 110

4-8-7 ظلمت: سمبلی از سکون و افسردگی.. 110

4-8-7-1 ظلمت: سمبول زشتی ها.. 110

4-8-8 سیاهی: سمبلی از ترس و وحشت.. 111

4-8-9 زمین: نماد هستی و وجود طبیعت.. 111

4-8 نمادآینه.. 111

4-9 نماد فصلها.. 112

4-9-1 زمستان و برف.. 113

4-9-2 تابستان و سبز.. 113

4-10 نماد زندگی.. 114

4-11 نماد اعداد.. 114

4-12 نماد پنجره.. 115

4-13 نماد کوچه.. 115

فصل پنجم: نتیجه‎گیری.. 117

نمودار.. 121

منابع و ماخذ.. 123

abstract.....................................................126

چکیده

سمبولیسمیانمادگراییمکتبیادبی–هنری است که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در اروپا و آمریکارواج یافت. این مکتب در حدود سال 1855 م. در "فرانسه" پایهریزیشدو در سال‌های 1880 تا 1890 به اوج فعالیتخودرسید.برجسته‌ترین فرد این مکتب، "ورلن"(Verlaine) بودکهکتاب "شاعران نفرین شده" او زمینه‌هایظهورسمبولیسمرا فراهم کرد. گروه سمبولیسم به خاطر رفتارهای افراطی‌شان به گروه "منحط" شهرت یافتند.

هدف سمبولیسم حل مناقشه بین دنیای مادی ومعنوی است. به همان ترتیب که شاعر سمبولیست زبان شعری را پیش از همه به عنوان بیان نمادین زندگی درونی مورد توجه قرار داد، آن ها نیز از نقاشان می خواستند تا بیانی بصری برای رمز و راز بیابند.

سمبولیست ها شعر را وسیله ای برای بیان عواطف و احساسات شاعر می‌دانستند و می‌کوشیدند به جایارائهیکپیامفکریاخلاقی، یکوضعیتعاطفی خلق کنندکه در آن از نمادهایظاهری برای بیان این عواطف استفاده شود.

هدف از این تحقیق بررسی نمادگرایی و کاربرد آن در اشعار فروغ فرخزاد و همچنین علل استفاده وی از نماد است.

شرایط خفقان و استبدادی جامعه و هم چنین شرایط زندگی اجتماعی فروغ باعث شد که وی برای اعتراض از وضع موجود و بیان آنچه که در سر دارد، اما توان گفتن را ندارد، به این نوع گرایش شعری تمایل پیدا کند.

کلید واژه ها: نماد، مکتب، سمبولیسم، فروغ فرخزاد

فصل اول: مقدمه و کلیات

فصل اول

مقدمه و کلیات

1-1 مقدمه

سمبولیسم ادبیدر دو دهه‌ی پایانی قرن هجدهم در غرب ظهور کرد و بخشی از مشخصه ها ومبانی آن، پس از مشروطیت به شعر فارسی راه یافت. باظهور نیمایوشیج، سمبول پردازی و نمادگرایی به صورت یکی از جنبه ها و ارکان شعر نو درآمد و به تدریج، سمبولیسم شعر فارسی، ماهیت وساختاری متناسب با دنیای فکری و شیوه های شعری شاعران نوپرداز پیدا کرد. نخستین دوره ظهور سمبولیسم در شعر فارسی دهه 20 است. پس از آن، وقوع کودتای 28 مرداد 1332 ونیز ظهور شاعران صاحب سبک در حوزه‌ی شعرنو، جریان نماد پردازی و سمبولیسم شعری را در مسیر دیگری قرار داد و منجر به توسعه‌ی اشکال و ابعاد آن گردید از زمان مشروطیت شعر فارسی از نظر عناصری چون اندیشه، زبان، قالب و ... همگام با شعر نو جهان مدرن متطور شد و نهال شعر نو فارسی خود را نشان داد و بالیدن گرفت و بوسیله نیما یوشیج شعر نو به انسجام رسید. شاعران پارسی‌زبان تا پیش از ظهورنیما یوشیج همواره بر همان الگوها و قالب‌های سنتی وفادار بودند و شعر پارسی محدود و محصور در اوزان و افاعیل عروضی به سر می‌برد و بر پایه‌یهمانچارچوب‌هابامعیارمصراعوبیتسنجیدهمی‌شد.

نیمایوشیجبا کوتاهوبلندکردنمصرع‌هاوجابجاییقافیه‌ها،بدعتیدر موسیقیشعر بوجود آورد و اگرچهوزنرا برایشعرلازمو حتمیمی‌شمرد ولیآنرامبنیبر امتدادمصوتها و تکیهکلمات می‌دانست، نه آن‌که همچون شعر قدیم وزن بیت یا مصراع، معیار تعیین وزن شعر به شمار آید.

نمادگرایی پیش از آن که یک مکتب به حساب بیاید، یک مفهوم یا فلسفه است. بشر از ابتدای شکل گیری تمدن‌ها و آغاز شاعری تمایل داشته حرف‌هایش را در قالب نمادها و نشانه‌ها به زبان آورد و اشیای دور و برش را تجسم مفاهیمی عمیق تر از آنچه به چشم می‌آید، نشان دهد. همان طور که مصریان باستان گل‌های اسیریس را نماد مرگ می‌دانستند، هندیان گل نیلوفر را نشانه تاج خداوند می‌نامیدند، بابلی‌ها مار را نماد جاودانگی به حساب می‌آوردند و خورشید را نشانه بخشندگی و زندگی. اما به هرحال سمبولیسم یک مکتب فکری هم هست. در اواخر قرن نوزدهم شاعران فرانسوی که از زبان خشک نویسندگان واقع‌گرا به ستوه آمده بودند، مکتب نمادگرایی را بنیان نهادند. آنها عقیده داشتند: اثر هنری باید تا حد ممکن از بیان مستقیم مفاهیم فرار کند و به نمادها و نشانه‌ها پناه آورد. نمادها و نشانه‌ها، خواننده را در کشف راز و رمزهای اثر به تحرک در می آورد و او را از قالب یک شاگرد حرف گوش کن بیرون می‌آورد. هنگامی که سخن از سمبل یا نماد گرایی به میان می آید تصور می شود که با حذف واژه اصلی و استفاده از کلمه جایگزین ارکان اصلی شعر را از میان بردارد، در صورتی که بسیاری از شاعران با توجه به اوضاع و احوال اجتماعی وسیاسی دوران خودشان و گاهی برای اعتراض نسبت به وضع موجود در کشور از واژگان جدیدی به جای واژگان اصلی استفاده می کردند. این امر حتی برای به تصویر کشیدن خاطرات در ایام گذشته ممکن است به کار رود. مرگ وزندگی، فناونیستی، زیبایی ها وزشتی و...همگی ممکن است در غالب نماد از طرف شاعر به خواننده ارائه شود. بیان حالات روحی و روانی فرد و اینکه در چه شرایطی میزیسته، همگی تاثیرگزار است.

فروغ فرخزاد یکی از توانمندترین شاعران معاصر است، به گونه ای که او را نماینده یک دوره کامل از شعر معاصرایران از چارپاره سرایی تا شعر نیمایی، از شعر نیمایی نو تا پیشروی در تجربه هایی چون غزل نو و شعر گفتار می دانند. اما با وجود این ملاحضات حاشیه ای و به دور از حساسیت بر جنبه های مختلف زندگی وی و رخدادهای بیرونی تاثیرگذار بر شعر او، تا به امروز عمیقا احساس می شود.

البته قبل از اینکه بخواهیم مستقیم درباره واژه سمبل در آثار فروغ کارکنیم، باید دلیل استفاده وی، بررسی اوضاع واحوال زندگی شخصی او و.. قدرت بیان او در استفاده از واژگان مناسب در شعر را مورد نقد و بررسی قرار داد.

در بررسی نمادگرایی فروغ، نگرش زنانه ونگاه عاطفی ومعترض او چارچوب تحلیل واقع شده است.

اگر شعر را یک ابزار هنری و یک زبان غیر عادی بدانیم که شاعر برای بیان مفاهیم و اهداف مختلف از آن استفاده می نماید، بنابراین ضمن اینکه آنچه را که شاعر در صدد انتقال والقاء آن به خواننده از طریق این ابزار می باشد حائز اهمیت است، کسب لذت توسط خواننده نیز از نتایج مهم این ابزار هنری می باشد. حال اگر شعر را به موسیقی تشبیه نماییم، همانطور که میزان علاقه و التذاذ افراد از یک موسیقی خاص می تواند متفاوت باشد، میزان کسب لذت افراد از یک شعر نیز متغیر خواهد بود. به عبارت دیگر ذوق شخصی و حالات روحی افراد نیز در میزان بهره مندی آنان از یک اثر هنری تاثیر گذار خواهد بود.

1-2 کلیات تحقیق

انجام این تحقیق از آن جهت که به بررسی سمبولیسم یا "نمادگرایی "در آثار فروغ فرخزاد می پردازداهمیّت و ضرورت دارد.

1-2-1 بیان مسأله تحقیق

نمادگرایی یا سمبولیسم یکی از مکاتب ادبی وهنری است. این مکتب در پایان قرن 19 به وجود آمده که شارل بودلر از پیشگامان آن بوده است. سمبولیسم یا نمادگرایی پیش از آن که یک مکتب به حساب بیاید، یک مفهوم یا فلسفه است. بشر از ابتدای شکل گیری تمدن ها و آغاز شاعری تمایل داشته حرف هایش را در قالب نمادها و نشانه ها به زبان آورد و اشیای دور و برش را تجسم مفاهیمی عمیق تر از آنچه به چشم می آید، نشان دهد.

سمبولیسم (نمادگرایی) در اشعار فروغ فرخزاد

عنوان.. صفحه

چکیده.. 1

فصل اول: مقدمه وکلیات.. 2

1-1مقدمه..3

1-2کلیات تحقیق4

1-2-1 بیان مسئله تحقیق.. 5

1- 2-2 اهمیت و ضرورت تحقیق.. 5

1-2-3 اهداف تحقیق.. 5

1-2-4 پرسشهای تحقیق.. 5

1-2-5 فرضیه های تحقیق.. 6

1-2-6 پیشینه تحقیق.. 6

1-2-7 تعریف واژگان کلیدی.. 7

1-2-7-1 نمادیا سمبول.. 7

1-2-7-2 مکتب سمبولیسم.. 7

1-2-7-3 آلن پو.. 7

1-2-7-4 شارل بودلر.. 7

1-2-7-5 فروغ فرخزاد.. 7

1-2-8 روش تحقیق.. 7

1-2-9 قلمروی تحقیق.. 7

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق.. 9

2-1 سمبولیسم یا نمادگرایی symbolism.. 10

2-2 مفهوم سمبولیسم: Symbolism ".. 12

2-3 انگیزه های کاربرد سمبل.. 13

2-4 مشخصات سمبولیسم.. 13

2-4-1رویا اندیشی و تخیل.. 13

2-4-2واقعیت دیگر.. 14

2-4-3زبان مشکل.. 14

2-4-4 زبان موسیقیایی.. 14

2-4-5 ابهام.. 14

2-4-6 اسرار.. 14

2-4-7 بدبینی.. 14

2-5 اهداف سمبولیسم.. 15

2-6 سمبولیسم ادبی.. 15

2-7 پیشوایان سمبولیسم ادبی.. 16

2-7-1 پل ورلنP.verlain. 16

2-7-2 آرتوررمبو.. 17

2-7-3 استفان‌مالارمه S.mallarme. 17

2- 8 نهضت سمبولیسم ادبی در فرانسه.. 17

2-9 سمبولیسم در کشورهای دیگر.. 18

2-10 سمبل در متون فارسی.. 19

2-11 نمادگرایی.. 20

2-12 تقسیم بندی نمادها.. 22

2-12-1 «« طبیعی »».. 22

2-12-2 «مستور یا اختصاصی».. 22

2-12-3 «مرسوم».. 22

2-13 پیشینة نمادگرایی در ادبیات فارسی.. 23

2-14 نماد و نمادپردازی در شعر معاصر.. 23

فصل سوم: معرفی فروغ فرخزاد.. 25

3-1 زندگینامه و آثار.. 26

3-2 بررسی آثار فروغ.. 33

3-2-1 اسیر.. 33

3-2-2 دیوار....34

3-2-3 عصیان.. 35

3-2-4 تولدی دیگر.. 37

3-2-5 ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد.. 39

3-3 اندیشه‎های فروغ.. 39

3-4 زبان فروغ.. 42

3-5 ویژگیهای زبان شعری فروغ.. 44

3-6 سبک فروغ.. 46

3-7 درونمایه‎های شعری فروغ.. 47

3-8 تحولات فکری فروغ فرخزاد.. 51

3-9 بنمایه‎های شعر فروغ.. 53

3-9-1 مرگ زوال و پوسیدگی.. 54

3-9-2 نومیدی و یاس و بدبینی.. 55

3-9-3 حسرت گذشته.. 56

3-9-4 مظلومیت.. 57

3-9-5 تنهایی و غربت.. 58

3-9-6 حسرت.. 58

3-9-7 سادگی و زودباوری.. 58

3-9-8 مساله ازدواج.. 59

3-9-9 زندگی در خانه.. 60

3-9-10 دل مشغولی های دوران کودکی.. 61

3-10 شعر اجتماعی فروغ.. 63

3-11 معشوق در شعر فروغ.. 67

3-11-1 معشوق مرد زمینی.. 68

3-11-2 معشوق فردی.. 69

3-12 واژگان فروغ.. 70

3-13 صنایع ادبی در اشعار فروغ.. 72

3-13-1 تکرار.. 72

3-13-2 بدل.. 74

3-13-3 جابه‎جائی صفت.. 74

3-13-4 نامگذاری جدید.. 74

3-13-5 ارسال المثل.. 75

3-13-6 جناس.. 75

3-13-7 سجع.. 75

3-13-8 استعاره.. 76

3-13-9 تشبیه.. 77

3-13-10 کنایه.. 77

3-14 سمبولیسم فروغ.. 77

3-15 سالشمار زندگی فروغ.. 78

فصل چهارم: سمبل و نماد درآثار فروغ فرخزاد.. 80

4-1 ساخت نمادها.. 81

4-2 نمادشناسی آب در اشعار فروغ.. 81

4-2-1 نماد دریا و اقیانوس.. 85

4-2-2 نماد مرداب.. 86

4-3 نمادشناسی باد.. 87

4-4 نمادشناسی حیوانات.. 88

4-4-1 آهو.. 88

4-4-2 بره.. 89

4-4-3 زنجره (سیرسیرک).. 90

4-4-3-1 زنجره به عنوان نماد طبیعت.. 90

4-4-3-2 زنجره نماد نالیدن... 90

4-4-4 گرگ.. 90

4-4-5 مار.. 91

4-4-6 موش.. 91

4-4-7 سوسک.. 92

4-5 نمادشناسی پرندگان.. 92

4-5-1 پرنده و نسیم.. 92

4-5-2 آواز قناری.. 92

4-5-3 جغد.. 93

4-5-4 پرستو.. 93

4-5-5 عقاب.. 93

4-5-6 کبوتر.. 94

4-5-7 کلاغ.. 95

4-5-8 گنجشک.. 96

4-5-9 نماد ملخ.. 97

4-6 نمادشناسی گل و گیاهان.. 97

4-6-1 باغ.. 97

 6-4-2-1 نمادشناسی درخت کاج.. 100

6 -4-2-2- درخت ،نماد صبر و استقامت.101

4-6-3 نماد گل.. 101

4-6-3-1 گل شقایق.. 101

4-6-3-2 گل لاله.. 102

4-6-3-3 گل نرگس.. 102

4-6-3-4 کشتزار.. 103

4-6-3-5 باغچه.. 103

4-7 نماد زمان در اشعار فروغ.. 105

4-7-2 شب: نماد استبداد و خفقان حاکم بر اجتماع.. 106

4-8 نماد اجرام آسمان در اشعار فروغ.. 106

4-8-1 خورشید.. 106

4-8-2 شعله بنفش.. 107

4-8-3 آفتاب: نمادی از طبیعت.. 107

4-8-4 خورشید :(آفتاب): سمبل زندگی و حیات و امید و یادآور ایام خوش زندگی (گذشته).. 108

4-8-5 چراغ:نماد روشنی و آزادی و عدالتگری.. 108

4-8-3-1 چراغ: نماد امید و خوشبختی، عشق وکانون خانوادگی.. 109

4-8-4 ستاره: نماد امید و خوشبختی.. 109

4-8-4-1 ستاره: به عنوان نمادی از امید و شادی.. 109

4-8-5 ابر: نمادی از و یرانی و تباهی.. 110

4-8-6 تیرگی آسمان: نماد غم و اندوه.. 110

4-8-7 ظلمت: سمبلی از سکون و افسردگی.. 110

4-8-7-1 ظلمت: سمبول زشتی ها.. 110

4-8-8 سیاهی: سمبلی از ترس و وحشت.. 111

4-8-9 زمین: نماد هستی و وجود طبیعت.. 111

4-8 نمادآینه.. 111

4-9 نماد فصلها.. 112

4-9-1 زمستان و برف.. 113

4-9-2 تابستان و سبز.. 113

4-10 نماد زندگی.. 114

4-11 نماد اعداد.. 114

4-12 نماد پنجره.. 115

4-13 نماد کوچه.. 115

فصل پنجم: نتیجه‎گیری.. 117

نمودار.. 121

منابع و ماخذ.. 123

abstract..126

چکیده

سمبولیسمیانمادگراییمکتبیادبی–هنری است که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در اروپا و آمریکارواج یافت. این مکتب در حدود سال 1855 م. در "فرانسه" پایهریزیشدو در سال‌های 1880 تا 1890 به اوج فعالیتخودرسید.برجسته‌ترین فرد این مکتب، "ورلن"(Verlaine) بودکهکتاب "شاعران نفرین شده" او زمینه‌هایظهورسمبولیسمرا فراهم کرد. گروه سمبولیسم به خاطر رفتارهای افراطی‌شان به گروه "منحط" شهرت یافتند.

هدف سمبولیسم حل مناقشه بین دنیای مادی ومعنوی است. به همان ترتیب که شاعر سمبولیست زبان شعری را پیش از همه به عنوان بیان نمادین زندگی درونی مورد توجه قرار داد، آن ها نیز از نقاشان می خواستند تا بیانی بصری برای رمز و راز بیابند.

سمبولیست ها شعر را وسیله ای برای بیان عواطف و احساسات شاعر می‌دانستند و می‌کوشیدند به جایارائهیکپیامفکریاخلاقی، یکوضعیتعاطفی خلق کنندکه در آن از نمادهایظاهری برای بیان این عواطف استفاده شود.

هدف از این تحقیق بررسی نمادگرایی و کاربرد آن در اشعار فروغ فرخزاد و همچنین علل استفاده وی از نماد است.

شرایط خفقان و استبدادی جامعه و هم چنین شرایط زندگی اجتماعی فروغ باعث شد که وی برای اعتراض از وضع موجود و بیان آنچه که در سر دارد، اما توان گفتن را ندارد، به این نوع گرایش شعری تمایل پیدا کند.

 کلید واژه ها: نماد، مکتب، سمبولیسم، فروغ فرخزاد

 فصل اول: مقدمه و کلیات

  فصل اول

مقدمه و کلیات

 1-1 مقدمه

سمبولیسم ادبیدر دو دهه‌ی پایانی قرن هجدهم در غرب ظهور کرد و بخشی از مشخصه ها ومبانی آن، پس از مشروطیت به شعر فارسی راه یافت. باظهور نیمایوشیج، سمبول پردازی و نمادگرایی به صورت یکی از جنبه ها و ارکان شعر نو درآمد و به تدریج، سمبولیسم شعر فارسی، ماهیت وساختاری متناسب با دنیای فکری و شیوه های شعری شاعران نوپرداز پیدا کرد. نخستین دوره ظهور سمبولیسم در شعر فارسی دهه 20 است. پس از آن، وقوع کودتای 28 مرداد 1332 ونیز ظهور شاعران صاحب سبک در حوزه‌ی شعرنو، جریان نماد پردازی و سمبولیسم شعری را در مسیر دیگری قرار داد و منجر به توسعه‌ی اشکال و ابعاد آن گردید از زمان مشروطیت شعر فارسی از نظر عناصری چون اندیشه، زبان، قالب و ... همگام با شعر نو جهان مدرن متطور شد و نهال شعر نو فارسی خود را نشان داد و بالیدن گرفت و بوسیله نیما یوشیج شعر نو به انسجام رسید. شاعران پارسی‌زبان تا پیش از ظهورنیما یوشیج همواره بر همان الگوها و قالب‌های سنتی وفادار بودند و شعر پارسی محدود و محصور در اوزان و افاعیل عروضی به سر می‌برد و بر پایه‌یهمانچارچوب‌هابامعیارمصراعوبیتسنجیدهمی‌شد.

نیمایوشیجبا کوتاهوبلندکردنمصرع‌هاوجابجاییقافیه‌ها،بدعتیدر موسیقیشعر بوجود آورد و اگرچهوزنرا برایشعرلازمو حتمیمی‌شمرد ولیآنرامبنیبر امتدادمصوتها و تکیهکلمات می‌دانست، نه آن‌که همچون شعر قدیم وزن بیت یا مصراع، معیار تعیین وزن شعر به شمار آید.

نمادگرایی پیش از آن که یک مکتب به حساب بیاید، یک مفهوم یا فلسفه است. بشر از ابتدای شکل گیری تمدن‌ها و آغاز شاعری تمایل داشته حرف‌هایش را در قالب نمادها و نشانه‌ها به زبان آورد و اشیای دور و برش را تجسم مفاهیمی عمیق تر از آنچه به چشم می‌آید، نشان دهد. همان طور که مصریان باستان گل‌های اسیریس را نماد مرگ می‌دانستند، هندیان گل نیلوفر را نشانه تاج خداوند می‌نامیدند، بابلی‌ها مار را نماد جاودانگی به حساب می‌آوردند و خورشید را نشانه بخشندگی و زندگی. اما به هرحال سمبولیسم یک مکتب فکری هم هست. در اواخر قرن نوزدهم شاعران فرانسوی که از زبان خشک نویسندگان واقع‌گرا به ستوه آمده بودند، مکتب نمادگرایی را بنیان نهادند. آنها عقیده داشتند: اثر هنری باید تا حد ممکن از بیان مستقیم مفاهیم فرار کند و به نمادها و نشانه‌ها پناه آورد. نمادها و نشانه‌ها، خواننده را در کشف راز و رمزهای اثر به تحرک در می آورد و او را از قالب یک شاگرد حرف گوش کن بیرون می‌آورد. هنگامی که سخن از سمبل یا نماد گرایی به میان می آید تصور می شود که با حذف واژه اصلی و استفاده از کلمه جایگزین ارکان اصلی شعر را از میان بردارد، در صورتی که بسیاری از شاعران با توجه به اوضاع و احوال اجتماعی وسیاسی دوران خودشان و گاهی برای اعتراض نسبت به وضع موجود در کشور از واژگان جدیدی به جای واژگان اصلی استفاده می کردند. این امر حتی برای به تصویر کشیدن خاطرات در ایام گذشته ممکن است به کار رود. مرگ وزندگی، فناونیستی، زیبایی ها وزشتی و...همگی ممکن است در غالب نماد از طرف شاعر به خواننده ارائه شود. بیان حالات روحی و روانی فرد و اینکه در چه شرایطی میزیسته، همگی تاثیرگزار است.

فروغ فرخزاد یکی از توانمندترین شاعران معاصر است، به گونه ای که او را نماینده یک دوره کامل از شعر معاصرایران از چارپاره سرایی تا شعر نیمایی، از شعر نیمایی نو تا پیشروی در تجربه هایی چون غزل نو و شعر گفتار می دانند. اما با وجود این ملاحضات حاشیه ای و به دور از حساسیت بر جنبه های مختلف زندگی وی و رخدادهای بیرونی تاثیرگذار بر شعر او، تا به امروز عمیقا احساس می شود.

البته قبل از اینکه بخواهیم مستقیم درباره واژه سمبل در آثار فروغ کارکنیم، باید دلیل استفاده وی، بررسی اوضاع واحوال زندگی شخصی او و.. قدرت بیان او در استفاده از واژگان مناسب در شعر را مورد نقد و بررسی قرار داد.

در بررسی نمادگرایی فروغ، نگرش زنانه ونگاه عاطفی ومعترض او چارچوب تحلیل واقع شده است.

اگر شعر را یک ابزار هنری و یک زبان غیر عادی بدانیم که شاعر برای بیان مفاهیم و اهداف مختلف از آن استفاده می نماید، بنابراین ضمن اینکه آنچه را که شاعر در صدد انتقال والقاء آن به خواننده از طریق این ابزار می باشد حائز اهمیت است، کسب لذت توسط خواننده نیز از نتایج مهم این ابزار هنری می باشد. حال اگر شعر را به موسیقی تشبیه نماییم، همانطور که میزان علاقه و التذاذ افراد از یک موسیقی خاص می تواند متفاوت باشد، میزان کسب لذت افراد از یک شعر نیز متغیر خواهد بود. به عبارت دیگر ذوق شخصی و حالات روحی افراد نیز در میزان بهره مندی آنان از یک اثر هنری تاثیر گذار خواهد بود.

 1-2 کلیات تحقیق

انجام این تحقیق از آن جهت که به بررسی سمبولیسم یا "نمادگرایی "در آثار فروغ فرخزاد می پردازداهمیّت و ضرورت دارد.

1-2-1 بیان مسأله تحقیق

نمادگرایی یا سمبولیسم یکی از مکاتب ادبی وهنری است. این مکتب در پایان قرن 19 به وجود آمده که شارل بودلر از پیشگامان آن بوده است. سمبولیسم یا نمادگرایی پیش از آن که یک مکتب به حساب بیاید، یک مفهوم یا فلسفه است. بشر از ابتدای شکل گیری تمدن ها و آغاز شاعری تمایل داشته حرف هایش را در قالب نمادها و نشانه ها به زبان آورد و اشیای دور و برش را تجسم مفاهیمی عمیق تر از آنچه به چشم می آید، نشان دهد.

سمبولیسم در دو دهه‌ی پایانی قرن هجدهم به عنوان مکتبی ادبی درغرب ظهور کرد. این مکتب نتیجه‌ی بحرانی بود که در ادبیات، پس از تجربه‌ی مکتب های کلاسیسم، رمانتیسم، پارناسیسم و نهایتا رئالیسم و ناتورالیسم به وجود آمد. می توان گفت سمبولیسم شیوه ای عصیانی بود که به ستیز با قراردادهای پیشین برخاست و در صدد برآمد تفکری ایده آلیستی و احوالی اسرار آمیزو برآمده از رویا و تخیل را دستمایه‌ی ادبیات و آفرینش آثار ادبی سازد. (ر.ک: سید حسینی،1387،53)

1- 2-2 اهمیت وضرورت تحقیق

با توجه به این مسئله که فروغ فرخزاد تنها زن شاعری است که دربین پنج قله‌ی شعر معاصر فارسی قرارگرفته، لازم است که اشعار و آثاروی از جهات مختلف صناعات ومکاتیب ادبی مورد نقد وبرسی قرار گیرد.

1-2-3 اهدف تحقیق

اهداف آرمانی: معرفی سمبولیسم "نمادگرایی"در اشعار فروغ

اهداف کلی: بررسی سمبولیسم

اهداف کاربردی: شناخت سبک فروغ در سمبولیسم

1-2-4 پرسش های تحقیق

1-چگونه مکتب سمبولیسم در شعر فروغ فرخزاد تاثیر گذاشته است؟

2- سمبولیسم در شعر فروغ فرخزاد فردی است یا تحت تاثیر سبک دوره؟

3- چه سمبولهایی در شعر فروغ فرخزاد یافت می شود؟

1-2-5 فرضیه های تحقیق

1- در به تصویرکشیدن سمبل باید به دیگر جنبه های شعری فروغ توجه داشت.

2- به کمک سمبل ونمادها می توان به تاثرات فکری وروحی فروغ دست پیدا کرد.

3- سمبل یا نمادگرایی مکتبی است که شاعران کلاسیک برای بهتر جلوه دادن بیان شعری خود از آن استفاده می کنند

1-2-6پیشینه تحقیق

سمبولیسم یکی از مهم ترین جنبه های نوآوری در شعر معاصر فارسی، خصوصا شعر نو به شمار آمده و بنیانی ترین تفاوت های شعر امروز و شعر کلاسیک را رقم زده است. ازاین روی، ابعاد اشکال وشیوه های آن، همواره مورد نقد و تحلیل و بررسی بوده وهست.

با توجه به اینکه تاکنون پژوهش های زیادی راجع به آثار فروغ صورت گرفته است اما تا کنون هیچ مقاله یا اثری مکتوب در زمینه "سمبولیسم و فروغ " ثبت نشده است. اما مقاله هایی با عنوان فروغ در زمینه های گونان به تحریر آمده است.

1- نماد پردازی در شعر فروغ فرخزاد با تکیه بر نمادینگی آب – نویسندگان: رضا صادقی شهپر، سید حسین جعفری- نشریه: عرفانیات در ادبیات فارسی، زمستان 1391، سال چهارم، شماره 13

2- پژوهشی در نقش موسیقیایی «تکرار» و دیگر کارکردهای آن در شعر فروغ فرخزاد- نویسندگان: محمد عنایتی قادیکلایی- مسعود روحانی، نشریه: کاوش نامه زبان وادبیات فارسی، پاییز وزمستان 1391، شماره 25 (علمی –پژوهشی)

3-عناصر سبک سازی در موسیقی شعر فروغ فرخزاد- نویسندگان: حسین حسن پور آلاشتی –پروانه دلاور، نشریه: ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد اسلامی مشهد) تابستان 1387- شماره 18

4- مقایسه شعر سیاه فروغ فرخزاد ونصرت رحمانی- نویسندگان: علی صفایی-علی احمدی، نشریه: پژوهشهای ادبی، بهار 1389، شماره 27(علمی –پژوهشی)

5-آشنایی زدایی و هنجار گریزی نحوی در اشعار فروغ فرخزاد-نویسندگان: فاطمه مدرسی، فرح غنی دل. نشریه: دانشکده علوم انسانی دانشکاه سمنان، پاییز 1385، شماره 15 (علمی –ترویجی 9)

6-بررسی قالب های شعرفروغ فرخزاد-نویسنده: سید کاظم موسوی –نشریه: علوم اجتماعی وانسانی دانشگاه شیراز-بهار 1384 شماره 42(علمی-پژوهشی)

7-کارکرد شاعرانه گزاره ها در شعرفروغ فرخزاد-نویسنده: پروین سلاجقه، نشریه: نقد ادبی –بهار 1387 شماره 1

8-فروغ فرخزاد، شاعرعاطفه و شکست-نویسنده: عباس باقی نژاد-نشریه: ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی بهار 1385 شماره 2

9-جریان سمبولیسم اجتماعی درشعر معاصر ایران –نویسندگان: سیروس شمیسا، علی حسین پور-نشریه: مدرس علوم انسانی، پاییز1380 شماره 20(علمی –پژوهشی)

10-شناخت مکتب های ادبی-نمادگرایی (سمبولیسم)-میمنت میر صادقی-نشریه: چیستا اردیبهشت 1369 شماره 68

11-نماد و جایگاه آن در بلاغت فارسی-حسن آقاحسینی، اشرف خسروی –نشریه شعر پژوهی تابستان 1389 شماره 4 (علمی –پژوهی)

1-2-7 تعریف واژگان کلیدی

1-2-7-1 نماد یا سمبول

1-2-7-2 مکتب سمبولیسم

1-2-7-3 آلن پو

1-2-7-4 شارل بودلر

1-2-7-5 فروغ فرخزاد

1-2-8 روش تحقیق

روش تحقیق، از نوع توصیفی- تحلیلی می باشد. روش گرد آوری اطلاعات کتابخانه ای است.

ابزار گرد آوری اطلاعات: کتاب، مجله، مقاله، فیش، جدول، بانک اطلاعاتی و شبکه های کامپیوتری

1-2-9 قلمروی تحقیق

این تحقیق که به بررسی "سمبولیسم در آثار فروغ فرخزاد "می پردازد در پنج فصل تدوین شده است.

در فصل اول مقدمه و کلیات مورد بررسی قرار گرفته است.