سمبولیسم (نمادگرایی) در اشعار فروغ فرخزاد

عنوان.......................................... صفحه

چکیده.. 1

فصل اول: مقدمه وکلیات.. 2

1-1مقدمه....................................................................................................................................3

1-2کلیات تحقیق...........................................................................................................................4

1-2-1 بیان مسئله تحقیق.. 5

1- 2-2 اهمیت و ضرورت تحقیق.. 5

1-2-3 اهداف تحقیق.. 5

1-2-4 پرسشهای تحقیق.. 5

1-2-5 فرضیه های تحقیق.. 6

1-2-6 پیشینه تحقیق.. 6

1-2-7 تعریف واژگان کلیدی.. 7

1-2-7-1 نمادیا سمبول.. 7

1-2-7-2 مکتب سمبولیسم.. 7

1-2-7-3 آلن پو.. 7

1-2-7-4 شارل بودلر.. 7

1-2-7-5 فروغ فرخزاد.. 7

1-2-8 روش تحقیق.. 7

1-2-9 قلمروی تحقیق.. 7

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق.. 9

2-1 سمبولیسم یا نمادگرایی symbolism.. 10

2-2 مفهوم سمبولیسم: Symbolism ".. 12

2-3 انگیزه های کاربرد سمبل.. 13

2-4 مشخصات سمبولیسم.. 13

2-4-1رویا اندیشی و تخیل.. 13

2-4-2واقعیت دیگر.. 14

2-4-3زبان مشکل.. 14

2-4-4 زبان موسیقیایی.. 14

2-4-5 ابهام.. 14

2-4-6 اسرار.. 14

2-4-7 بدبینی.. 14

2-5 اهداف سمبولیسم.. 15

2-6 سمبولیسم ادبی.. 15

2-7 پیشوایان سمبولیسم ادبی.. 16

2-7-1 پل ورلنP.verlain. 16

2-7-2 آرتوررمبو.. 17

2-7-3 استفان‌مالارمه S.mallarme. 17

2- 8 نهضت سمبولیسم ادبی در فرانسه.. 17

2-9 سمبولیسم در کشورهای دیگر.. 18

2-10 سمبل در متون فارسی.. 19

2-11 نمادگرایی.. 20

2-12 تقسیم بندی نمادها.. 22

2-12-1 «« طبیعی »».. 22

2-12-2 «مستور یا اختصاصی».. 22

2-12-3 «مرسوم».. 22

2-13 پیشینة نمادگرایی در ادبیات فارسی.. 23

2-14 نماد و نمادپردازی در شعر معاصر.. 23

فصل سوم: معرفی فروغ فرخزاد.. 25

3-1 زندگینامه و آثار.. 26

3-2 بررسی آثار فروغ.. 33

3-2-1 اسیر.. 33

3-2-2 دیوار...............................................................................................................................34

3-2-3 عصیان.. 35

3-2-4 تولدی دیگر.. 37

3-2-5 ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد.. 39

3-3 اندیشه‎های فروغ.. 39

3-4 زبان فروغ.. 42

3-5 ویژگیهای زبان شعری فروغ.. 44

3-6 سبک فروغ.. 46

3-7 درونمایه‎های شعری فروغ.. 47

3-8 تحولات فکری فروغ فرخزاد.. 51

3-9 بنمایه‎های شعر فروغ.. 53

3-9-1 مرگ زوال و پوسیدگی.. 54

3-9-2 نومیدی و یاس و بدبینی.. 55

3-9-3 حسرت گذشته.. 56

3-9-4 مظلومیت.. 57

3-9-5 تنهایی و غربت.. 58

3-9-6 حسرت.. 58

3-9-7 سادگی و زودباوری.. 58

3-9-8 مساله ازدواج.. 59

3-9-9 زندگی در خانه.. 60

3-9-10 دل مشغولی های دوران کودکی.. 61

3-10 شعر اجتماعی فروغ.. 63

3-11 معشوق در شعر فروغ.. 67

3-11-1 معشوق مرد زمینی.. 68

3-11-2 معشوق فردی.. 69

3-12 واژگان فروغ.. 70

3-13 صنایع ادبی در اشعار فروغ.. 72

3-13-1 تکرار.. 72

3-13-2 بدل.. 74

3-13-3 جابه‎جائی صفت.. 74

3-13-4 نامگذاری جدید.. 74

3-13-5 ارسال المثل.. 75

3-13-6 جناس.. 75

3-13-7 سجع.. 75

3-13-8 استعاره.. 76

3-13-9 تشبیه.. 77

3-13-10 کنایه.. 77

3-14 سمبولیسم فروغ.. 77

3-15 سالشمار زندگی فروغ.. 78

فصل چهارم: سمبل و نماد درآثار فروغ فرخزاد.. 80

4-1 ساخت نمادها.. 81

4-2 نمادشناسی آب در اشعار فروغ.. 81

4-2-1 نماد دریا و اقیانوس.. 85

4-2-2 نماد مرداب.. 86

4-3 نمادشناسی باد.. 87

4-4 نمادشناسی حیوانات.. 88

4-4-1 آهو.. 88

4-4-2 بره.. 89

4-4-3 زنجره (سیرسیرک).. 90

4-4-3-1 زنجره به عنوان نماد طبیعت.. 90

4-4-3-2 زنجره نماد نالیدن... 90

4-4-4 گرگ.. 90

4-4-5 مار.. 91

4-4-6 موش.. 91

4-4-7 سوسک.. 92

4-5 نمادشناسی پرندگان.. 92

4-5-1 پرنده و نسیم.. 92

4-5-2 آواز قناری.. 92

4-5-3 جغد.. 93

4-5-4 پرستو.. 93

4-5-5 عقاب.. 93

4-5-6 کبوتر.. 94

4-5-7 کلاغ.. 95

4-5-8 گنجشک.. 96

4-5-9 نماد ملخ.. 97

4-6 نمادشناسی گل و گیاهان.. 97

4-6-1 باغ.. 97

6-4-2-1 نمادشناسی درخت کاج.. 100

6 -4-2-2- درخت ،نماد صبر و استقامت...............................................................................................101

4-6-3 نماد گل.. 101

4-6-3-1 گل شقایق.. 101

4-6-3-2 گل لاله.. 102

4-6-3-3 گل نرگس.. 102

4-6-3-4 کشتزار.. 103

4-6-3-5 باغچه.. 103

4-7 نماد زمان در اشعار فروغ.. 105

4-7-2 شب: نماد استبداد و خفقان حاکم بر اجتماع.. 106

4-8 نماد اجرام آسمان در اشعار فروغ.. 106

4-8-1 خورشید.. 106

4-8-2 شعله بنفش.. 107

4-8-3 آفتاب: نمادی از طبیعت.. 107

4-8-4 خورشید :(آفتاب): سمبل زندگی و حیات و امید و یادآور ایام خوش زندگی (گذشته).. 108

4-8-5 چراغ:نماد روشنی و آزادی و عدالتگری.. 108

4-8-3-1 چراغ: نماد امید و خوشبختی، عشق وکانون خانوادگی.. 109

4-8-4 ستاره: نماد امید و خوشبختی.. 109

4-8-4-1 ستاره: به عنوان نمادی از امید و شادی.. 109

4-8-5 ابر: نمادی از و یرانی و تباهی.. 110

4-8-6 تیرگی آسمان: نماد غم و اندوه.. 110

4-8-7 ظلمت: سمبلی از سکون و افسردگی.. 110

4-8-7-1 ظلمت: سمبول زشتی ها.. 110

4-8-8 سیاهی: سمبلی از ترس و وحشت.. 111

4-8-9 زمین: نماد هستی و وجود طبیعت.. 111

4-8 نمادآینه.. 111

4-9 نماد فصلها.. 112

4-9-1 زمستان و برف.. 113

4-9-2 تابستان و سبز.. 113

4-10 نماد زندگی.. 114

4-11 نماد اعداد.. 114

4-12 نماد پنجره.. 115

4-13 نماد کوچه.. 115

فصل پنجم: نتیجه‎گیری.. 117

نمودار.. 121

منابع و ماخذ.. 123

abstract.....................................................126

چکیده

سمبولیسمیانمادگراییمکتبیادبی–هنری است که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در اروپا و آمریکارواج یافت. این مکتب در حدود سال 1855 م. در "فرانسه" پایهریزیشدو در سال‌های 1880 تا 1890 به اوج فعالیتخودرسید.برجسته‌ترین فرد این مکتب، "ورلن"(Verlaine) بودکهکتاب "شاعران نفرین شده" او زمینه‌هایظهورسمبولیسمرا فراهم کرد. گروه سمبولیسم به خاطر رفتارهای افراطی‌شان به گروه "منحط" شهرت یافتند.

هدف سمبولیسم حل مناقشه بین دنیای مادی ومعنوی است. به همان ترتیب که شاعر سمبولیست زبان شعری را پیش از همه به عنوان بیان نمادین زندگی درونی مورد توجه قرار داد، آن ها نیز از نقاشان می خواستند تا بیانی بصری برای رمز و راز بیابند.

سمبولیست ها شعر را وسیله ای برای بیان عواطف و احساسات شاعر می‌دانستند و می‌کوشیدند به جایارائهیکپیامفکریاخلاقی، یکوضعیتعاطفی خلق کنندکه در آن از نمادهایظاهری برای بیان این عواطف استفاده شود.

هدف از این تحقیق بررسی نمادگرایی و کاربرد آن در اشعار فروغ فرخزاد و همچنین علل استفاده وی از نماد است.

شرایط خفقان و استبدادی جامعه و هم چنین شرایط زندگی اجتماعی فروغ باعث شد که وی برای اعتراض از وضع موجود و بیان آنچه که در سر دارد، اما توان گفتن را ندارد، به این نوع گرایش شعری تمایل پیدا کند.

کلید واژه ها: نماد، مکتب، سمبولیسم، فروغ فرخزاد

فصل اول: مقدمه و کلیات

فصل اول

مقدمه و کلیات

1-1 مقدمه

سمبولیسم ادبیدر دو دهه‌ی پایانی قرن هجدهم در غرب ظهور کرد و بخشی از مشخصه ها ومبانی آن، پس از مشروطیت به شعر فارسی راه یافت. باظهور نیمایوشیج، سمبول پردازی و نمادگرایی به صورت یکی از جنبه ها و ارکان شعر نو درآمد و به تدریج، سمبولیسم شعر فارسی، ماهیت وساختاری متناسب با دنیای فکری و شیوه های شعری شاعران نوپرداز پیدا کرد. نخستین دوره ظهور سمبولیسم در شعر فارسی دهه 20 است. پس از آن، وقوع کودتای 28 مرداد 1332 ونیز ظهور شاعران صاحب سبک در حوزه‌ی شعرنو، جریان نماد پردازی و سمبولیسم شعری را در مسیر دیگری قرار داد و منجر به توسعه‌ی اشکال و ابعاد آن گردید از زمان مشروطیت شعر فارسی از نظر عناصری چون اندیشه، زبان، قالب و ... همگام با شعر نو جهان مدرن متطور شد و نهال شعر نو فارسی خود را نشان داد و بالیدن گرفت و بوسیله نیما یوشیج شعر نو به انسجام رسید. شاعران پارسی‌زبان تا پیش از ظهورنیما یوشیج همواره بر همان الگوها و قالب‌های سنتی وفادار بودند و شعر پارسی محدود و محصور در اوزان و افاعیل عروضی به سر می‌برد و بر پایه‌یهمانچارچوب‌هابامعیارمصراعوبیتسنجیدهمی‌شد.

نیمایوشیجبا کوتاهوبلندکردنمصرع‌هاوجابجاییقافیه‌ها،بدعتیدر موسیقیشعر بوجود آورد و اگرچهوزنرا برایشعرلازمو حتمیمی‌شمرد ولیآنرامبنیبر امتدادمصوتها و تکیهکلمات می‌دانست، نه آن‌که همچون شعر قدیم وزن بیت یا مصراع، معیار تعیین وزن شعر به شمار آید.

نمادگرایی پیش از آن که یک مکتب به حساب بیاید، یک مفهوم یا فلسفه است. بشر از ابتدای شکل گیری تمدن‌ها و آغاز شاعری تمایل داشته حرف‌هایش را در قالب نمادها و نشانه‌ها به زبان آورد و اشیای دور و برش را تجسم مفاهیمی عمیق تر از آنچه به چشم می‌آید، نشان دهد. همان طور که مصریان باستان گل‌های اسیریس را نماد مرگ می‌دانستند، هندیان گل نیلوفر را نشانه تاج خداوند می‌نامیدند، بابلی‌ها مار را نماد جاودانگی به حساب می‌آوردند و خورشید را نشانه بخشندگی و زندگی. اما به هرحال سمبولیسم یک مکتب فکری هم هست. در اواخر قرن نوزدهم شاعران فرانسوی که از زبان خشک نویسندگان واقع‌گرا به ستوه آمده بودند، مکتب نمادگرایی را بنیان نهادند. آنها عقیده داشتند: اثر هنری باید تا حد ممکن از بیان مستقیم مفاهیم فرار کند و به نمادها و نشانه‌ها پناه آورد. نمادها و نشانه‌ها، خواننده را در کشف راز و رمزهای اثر به تحرک در می آورد و او را از قالب یک شاگرد حرف گوش کن بیرون می‌آورد. هنگامی که سخن از سمبل یا نماد گرایی به میان می آید تصور می شود که با حذف واژه اصلی و استفاده از کلمه جایگزین ارکان اصلی شعر را از میان بردارد، در صورتی که بسیاری از شاعران با توجه به اوضاع و احوال اجتماعی وسیاسی دوران خودشان و گاهی برای اعتراض نسبت به وضع موجود در کشور از واژگان جدیدی به جای واژگان اصلی استفاده می کردند. این امر حتی برای به تصویر کشیدن خاطرات در ایام گذشته ممکن است به کار رود. مرگ وزندگی، فناونیستی، زیبایی ها وزشتی و...همگی ممکن است در غالب نماد از طرف شاعر به خواننده ارائه شود. بیان حالات روحی و روانی فرد و اینکه در چه شرایطی میزیسته، همگی تاثیرگزار است.

فروغ فرخزاد یکی از توانمندترین شاعران معاصر است، به گونه ای که او را نماینده یک دوره کامل از شعر معاصرایران از چارپاره سرایی تا شعر نیمایی، از شعر نیمایی نو تا پیشروی در تجربه هایی چون غزل نو و شعر گفتار می دانند. اما با وجود این ملاحضات حاشیه ای و به دور از حساسیت بر جنبه های مختلف زندگی وی و رخدادهای بیرونی تاثیرگذار بر شعر او، تا به امروز عمیقا احساس می شود.

البته قبل از اینکه بخواهیم مستقیم درباره واژه سمبل در آثار فروغ کارکنیم، باید دلیل استفاده وی، بررسی اوضاع واحوال زندگی شخصی او و.. قدرت بیان او در استفاده از واژگان مناسب در شعر را مورد نقد و بررسی قرار داد.

در بررسی نمادگرایی فروغ، نگرش زنانه ونگاه عاطفی ومعترض او چارچوب تحلیل واقع شده است.

اگر شعر را یک ابزار هنری و یک زبان غیر عادی بدانیم که شاعر برای بیان مفاهیم و اهداف مختلف از آن استفاده می نماید، بنابراین ضمن اینکه آنچه را که شاعر در صدد انتقال والقاء آن به خواننده از طریق این ابزار می باشد حائز اهمیت است، کسب لذت توسط خواننده نیز از نتایج مهم این ابزار هنری می باشد. حال اگر شعر را به موسیقی تشبیه نماییم، همانطور که میزان علاقه و التذاذ افراد از یک موسیقی خاص می تواند متفاوت باشد، میزان کسب لذت افراد از یک شعر نیز متغیر خواهد بود. به عبارت دیگر ذوق شخصی و حالات روحی افراد نیز در میزان بهره مندی آنان از یک اثر هنری تاثیر گذار خواهد بود.

1-2 کلیات تحقیق

انجام این تحقیق از آن جهت که به بررسی سمبولیسم یا "نمادگرایی "در آثار فروغ فرخزاد می پردازداهمیّت و ضرورت دارد.

1-2-1 بیان مسأله تحقیق

نمادگرایی یا سمبولیسم یکی از مکاتب ادبی وهنری است. این مکتب در پایان قرن 19 به وجود آمده که شارل بودلر از پیشگامان آن بوده است. سمبولیسم یا نمادگرایی پیش از آن که یک مکتب به حساب بیاید، یک مفهوم یا فلسفه است. بشر از ابتدای شکل گیری تمدن ها و آغاز شاعری تمایل داشته حرف هایش را در قالب نمادها و نشانه ها به زبان آورد و اشیای دور و برش را تجسم مفاهیمی عمیق تر از آنچه به چشم می آید، نشان دهد.