آشکار سازی نوسانات اقلیمی با تاکید بر پارامترهای دمای حداقل و روزهای یخبندان93
|
کلید واژه: نوسانات اقلیمی، روند دما و یخبندان، روش SNHT، سری زمانی، آزمون هالت – وینترز، ARIMA |
|
چکیده: پژوهشهای انجام شده در جهان بهطور عمده نشانگر افزایش تدریجی میانگین دما است. امروزه روند دماهای فرین از مهمترین پارامترهای اقلیمی است که برای اثبات تغییر اقلیم در یک منطقه مورد ارزیابی قرار میگیرد. تحلیل روند سریهای زمانی شاخصهای حدی دما سبب شناخت بهترمان در خصوص رفتار گذشته و حال تغییرات اقلیمی میشود. در این پژوهش به منظور شناسایی نوسانات اقلیمی پارامترهای دمای حداقل و روزهای یخبندان از مشاهدات ایستگاه سینوپتیک خرمآباد در دوره آماری 2013 – 1984 استفاده شد. هدف از این مطالعه در ابتدا آشکارسازی روند دمای حداقل به صورت ماهانه بود. از طرف دیگر برای تحلیل روند، سریهای زمانی فصلی انتخاب گردید. روشهای به کار رفته در این پژوهش برای تحلیل روند دمای حداقل استفاده از آزمون همگنی نرمال استاندارد مطلق بود. برای ترسیم نمودارهای تحلیل روند از آزمون آماری من – کندال در دو سطح 95 و 99 درصد استفاده شد. برای پیشبینی روند دما در سالهای آینده از دو روش آزمون هموار ساز هالت – وینترز و ARIMA استفاده شد. نتایج بهدست آمده از روشهای آماری استفاده شده در این پژوهش نشان داد که سریهای دما فاقد ناهمگنی معنیدار بودند و فراداده ایستگاه همگنی این سریها را تایید نمود. بیشترین و کمترین معنیداری روند دمای حداقل به ترتیب در فصل بهار و پاییز رخ داده است. آماره T من – کندال برای دوره زمانی مورد مطالعه افزایش معنیدار دمای حداقل را بیشتر ماهها نشان داد. نتایج حاصل از پیشبینی دما با دو روش هالت – وینترز و ARIMAنشان میدهد که دمای حداقل در سالهای آینده افزایش خواهد یافت ولی روند دما در فصل پاییز دارای معنیداری کمتری نسبت به دیگر فصول میباشد. بر همین اساس نتایج مطالعه روند شدت یخبندان در فصل زمستان در طول دوره آماری مورد مطالعه نشان داد که از شدت یخبندان کاسته شده است. |
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول
کلیات تحقیق
1 -1 – مقدمه2
1 – 2 – بیان مسئله5
1 – 3 – اهمیت و ضرورت تحقیق7
1 – 4 – اهداف تحقیق7
1 – 5 – سوالات تحقیق9
1 – 6 – فرضیات تحقیق9
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه تحقیق
2 – 1 – مبانی نظری تحقیق...................................................................................................................................................... 12
2 – 1 – 1- فرا داده.................................................................................................................................................................... 12
2 – 1 – 2 – همگنی داده ها.................................................................................................................................................... 12
2 – 2 – دما................................................................................................................................................................................. 14
2 – 2 – 1 – دمای حداقل......................................................................................................................................................... 14
2- 2 – 2 – دمای فرین.............................................................................................................................................................. 14
2 – 3 – یخبندان........................................................................................................................................................................ 14
2 – 3 – 1 – انواع یخبندان........................................................................................................................................................ 14
2 – 4 – سری زمانی................................................................................................................................................................... 15
2 – 4 – 1 – انواع سری زمانی................................................................................................................................................... 15
2 – 5 – فرایندهای تصادفی........................................................................................................................................................ 15
2 – 6 – بررسی منابع................................................................................................................................................................. 16
2 – 6 – 1 – منابع داخلی.......................................................................................................................................................... 16
2 – 6 – 2 – منابع خارجی........................................................................................................................................................ 31
2 – 7 – نتیجه گیری.................................................................................................................................................................. 36
فصل سوم
3 – منطقه مورد مطالعه............................................................................................................................................................... 38
3 – 1 – موقعیت جغرافیایی استان لرستان................................................................................................................................ 38
3 – 2 – موقعیت جغرافیایی شهرستان خرم آباد........................................................................................................................ 38
3 – 3 – موقعیت نسبی شهرستان خرم آباد............................................................................................................................... 38
3 – 4 – سیمای اقلیمی شهرستان خرم آباد............................................................................................................................... 39
3 – 4 – 1 – عوامل محلی......................................................................................................................................................... 39
3 – 4 – 2 – عرض جغرافیایی................................................................................................................................................... 40
3 – 4 – 3 – دسترسی به منابع رطوبتی................................................................................................................................... 40
3 – 5 – وضعیت اقلیمی شهرستان خرمآباد............................................................................................................................... 40
3 – 5 –1 – دما.......................................................................................................................................................................... 41
3 – 5– 2 – بارش...................................................................................................................................................................... 42
3 – 6 – بادهای غالب شهرستان خرمآباد................................................................................................................................... 42
فصل چهارم
4 – مواد و روشها........................................................................................................................................................................ 44
4 – 1 – ایستگاه هواشناسی منطقه مورد مطالعه........................................................................................................................ 44
4 – 2 – متغیرهای مورد نیاز...................................................................................................................................................... 44
4 – 2 – 1 – دمای حداقل......................................................................................................................................................... 44
4 – 2 – 2 – روزهای یخبندان................................................................................................................................................... 44
4 – 3 – مواد و روشها................................................................................................................................................................ 44
4 – 3 – 1 – گردآوری دادههای مورد استفاده............................................................................................................................ 44
4 – 4 – همگنی دادهها............................................................................................................................................................... 45
4 – 4 – 1 – روش آزمون همگنی برای سری زمانی دما........................................................................................................... 46
4 – 4 – 2 – روش همگنی نرمال استاندارد مطلق.................................................................................................................... 46
4 – 5 – آزمون ران – تست........................................................................................................................................................ 47
4 – 6 – آزمون وجود روند.......................................................................................................................................................... 47
4 – 6 – 1 – آزمون من – کندال.............................................................................................................................................. 47
4 – 6 – 2 –آزمون آماره ( T) من – کندال............................................................................................................................ 48
4 – 6 – 3 –آزمون نموداری من – کندال................................................................................................................................ 49
4 – 7 – روش هموار ساز هالت – وینترز.................................................................................................................................... 50
4 – 8 – مدلهای باکس – جنکینز............................................................................................................................................ 52
4 – 8 – 1 – بررسی ایستایی در واریانس.................................................................................................................................. 52
4 – 8 – 2 – بررسی ایستایی در میانگین.................................................................................................................................. 53
4 – 8 – 3 – رسم نمودارهای ACF و PACF............................................................................................................................ 54
4 – 8 – 4 – بررسی مناسبت مدل............................................................................................................................................ 54
4 – 8 – 5 – پیش بینی............................................................................................................................................................. 55
4 – 8 – 6 – فرآیند اتورگرسیو.................................................................................................................................................. 55
4 – 8 – 7 – فرآیند میانگین متحرک....................................................................................................................................... 56
4 – 8 – 8 – فرآیند مرکب اتورگرسیو – میانگین متحرک....................................................................................................... 57
4 – 8 – 9 – تناوب در مدل فصلی............................................................................................................................................ 57
فصل پنجم
5 – یافتههای تحقیق................................................................................................................................................................... 61
5 – 1 – یافتههای توصیفی تحقیق............................................................................................................................................. 61
5 – 2 – نمودارهای مستخرج از آزمون همگنی نرمال استاندارد................................................................................................ 62
5 – 3 – یافتههای حاصل از آزمون ران – تست......................................................................................................................... 63
5 – 4 – یافتههای حاصل از آزمون من – کندال برای دمای حداقل......................................................................................... 63
5 – 4 – 1 - نتایج آزمون آماره (T ) من – کندال.................................................................................................................. 63
5 – 4 – 2 - نتایج آزمون نموداری من – کندال...................................................................................................................... 65
5 – 5 – یافتههای حاصل از آزمون من – کندال برای روزهای یخبندان.................................................................................. 69
5 – 5 – 1 –نتایج آزمون آماره ( T) من – کندال.................................................................................................................. 68
5 – 5 – 2 - نتایج آزمون نموداری من – کندال....................................................................................................................... 68
5 – 6 - نتایج حاصل از برآورد روند خطی دما در نرم افزار MINITAB.................................................................................. 70
5 – 7 – نتایج حاصل از آزمون هموار ساز هالت - وینترز....................................................................................................... 72
5 – 7 – 1 – فصل زمستان....................................................................................................................................................... 72
5 – 7 – 2 - فصل بهار............................................................................................................................................................... 74
5 – 7 – 3 - فصل تابستان....................................................................................................................................................... 76
5 – 7 – 4 – فصل پاییز............................................................................................................................................................. 78
5 – 8 - نتایج حاصل از روش بکارگیری مدل ARIMA............................................................................................................ 80
5 – 8 – 1 - فصل زمستان......................................................................................................................................................... 83
5 – 8 – 2 - فصل بهار .............................................................................................................................................................. 85
5 – 8 – 3 - فصل تابستان......................................................................................................................................................... 87
5 – 8 – 4 - فصل پاییز............................................................................................................................................................. 91
5 – 9 – نتیجه گیری.................................................................................................................................................................. 92
فصل ششم
6 – 1 – خلاصه........................................................................................................................................................................... 95
6 – 2 – نتایج............................................................................................................................................................................. 96
6 – 3 – تحلیل فرضیات............................................................................................................................................................. 97
6 – 3 – 1 – سوالات تحقیق...................................................................................................................................................... 97
6 – 3 – 2 – فرضیات تحقیق..................................................................................................................................................... 97
6 – 4 – پیشنهادات.................................................................................................................................................................. 100
منابع و ماخذ............................................................................................................................................................................... 102
پیوستها..................................................................................................................................................................................... 113
فهرست اشکال
عنوان صفحه
شکل 1 – 1 فلوچارت تدوین پایاننامه....................................................................................................................................... 10
شکل 3 – 1 نقشه منطقه مورد مطالعه........................................................................................................................................ 59
شکل 4 – 1 فلوچارت روشهای به کار رفته در پایاننامه.......................................................................................................... 58
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول 4 – 1 مشخصات ایستگاه مورد مطالعه............................................................................................................................ 44
جدول 4 – 2 مقادیر بحرانی T Kآماره SNHT .......................................................................................................................... 47
جدول 4 – 3 رفتارتوابع خودهمبستگی و خود همبستگی جزئی برای مدل های ایستا.............................................................. 55
جدول 5 – 1 فراداده ایستگاه مورد مطالعه.................................................................................................................................. 61
جدول 5 – 2 نتایج آزمون ران تست........................................................................................................................................... 63
جدول 5 – 3 نتایج آزمون آماره ( T) من – کندال................................................................................................................... 64
جدول 5 – 4 مقادیر پیش بینی شده فصل زمستان برای 10 سال آتی.................................................................................... 74
جدول 5 – 5 مقادیر پیش بینی شده فصل بهار برای 10 سال آتی........................................................................................... 76
جدول 5 – 6 مقادیر پیش بینی شده فصل تابستان برای 10 سال آتی.................................................................................... 78
جدول 5 – 7 مقادیر پیش بینی شده فصل پاییز برای 10 سال آتی......................................................................................... 80
جدول 5 – 8 برآورد پارامتردمای حداقل ARIMA برای فصل زمستان..................................................................................... 84
جدول 5 – 9 مقادیر پیش بینی شده دمای حداقل فصل زمستان............................................................................................. 85
جدول 5 – 10 برآورد پارامتردمای حداقل ARIMA برای فصل بهار......................................................................................... 86
جدول 5 – 11 مقادیر پیش بینی شده دمای حداقل فصل بهار................................................................................................. 87
جدول 5 – 12 برآورد پارامتردمای حداقل ARIMA برای فصل تابستان................................................................................... 88
جدول 5 – 13 مقادیر پیش بینی شده دمای حداقل فصل تابستان.......................................................................................... 89
جدول 5 – 14 برآورد پارامتردمای حداقل ARIMAبرای فصل پاییز........................................................................................ 90
جدول5 – 15 مقادیر پیش بینی شده دمای حداقل فصل پاییز................................................................................................ 91
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار 3 – 1 وضعیت دمای فصلی و سالانه 30 ساله خرم آباد................................................................................................. 41
نمودار 5 – 1 تغییرات آماره T ژانویه از روش همگنی نرمال استاندارد..................................................................................... 62
نمودار 5 – 2 تغییرات آماره Tدسامبر از روش همگنی نرمال استاندارد................................................................................... 62
نمودار 5 – 3 تغییرات مولفههای U و U دمای حداقل ژانویه منطقه مورد مطالعه..................................................................... 65
نمودار 5 – 4 تغییرات مولفههای U و U دمای حداقل فوریه منطقه مورد مطالعه..................................................................... 65
نمودار 5 – 5 تغییرات مولفههای U و Uدمای حداقل مارس منطقه مورد مطالعه.................................................................... 66
نمودار 5 – 6 تغییرات مولفههای U و U دمای حداقل آوریل منطقه مورد مطالعه.................................................................... 66
نمودار 5 – 7 تغییرات مولفههای U و U دمای حداقل می منطقه مورد مطالعه......................................................................... 66
نمودار 5 – 8 تغییرات مولفههای U و U دمای حداقل ژوئن منطقه مورد مطالعه...................................................................... 66
نمودار 5 – 9 تغییرات مولفههای Uو Uدمای حداقل ژوئیه منطقه مورد مطالعه...................................................................... 67
نمودار 5 – 10 تغییرات مولفههای Uو U دمای حداقل آگوست منطقه مورد مطالعه............................................................... 67
نمودار 5 – 11 تغییرات مولفههای Uو Uدمای حداقل سپتامبر منطقه مورد مطالعه............................................................... 67
نمودار 5 – 12 تغییرات مولفههای Uو Uدمای حداقل اکتبر منطقه مورد مطالعه.................................................................... 67
نمودار 5 – 13 تغییرات مولفههای Uو Uدمای حداقل نوامبر منطقه مورد مطالعه................................................................... 68
نمودار 5 – 14 تغییرات مولفههای Uو Uدمای حداقل دسامبر منطقه مورد مطالعه................................................................ 68
نمودار 5 – 15 تغییرات مولفههای Uو Uدمای حداقل زمستان منطقه مورد مطالعه............................................................... 69
نمودار 5 – 16 مولفه روند غیرخطی دمای حداقل فصل زمستان و بهار.................................................................................... 69
نمودار 5 – 17 مولفه روند خطی دمای حداقل فصل تابستان و پاییز........................................................................................ 69
نمودار 5 – 18 مولفه روند غیرخطی یخبندان فصل زمستان..................................................................................................... 70
نمودار 5 - 19 الف: نمودار احتمال نرمال باقیمانده های مدل هالت – وینترز......................................................................... 72
نمودار 5 – 19ب: نمودار مشاهدات خام میانگین دما در فصل زمستان.................................................................................... 72
نمودار 5 – 20 ج: نمودار فرض ثابت بودن واریانس باقیمانده ها............................................................................................... 72
نمودار 5 – 20 د: هیستوگرام باقیمانده های مدل...................................................................................................................... 72
نمودار 5 – 21پیش بینی مدل هالت – وینترز از دمای حداقل برای 10 سال آتی................................................................... 73
نمودار 5 – 22 الف: نمودار احتمال نرمال باقیمانده های مدل................................................................................................... 74
نمودار 5 – 22 ب: شاخص مشاهدات خام میانگین دما در فصل بهار........................................................................................ 74
نمودار 5 – 22 ج: هیستوگرام باقیمانده های مدل...................................................................................................................... 74
نمودار 5 – 23 د: نمودار فرض ثابت بودن واریانس باقیمانده ها................................................................................................ 74
نمودار 5 – 24پیش بینی مدل هالت – وینترز از دمای حداقل برای 10 سال آتی................................................................... 75
نمودار 5 – 25 الف: نمودار احتمال نرمال باقیمانده های مدل................................................................................................... 76
نمودار 5 – 25 ب: شاخص مشاهدات خام میانگین دما در فصل بهار........................................................................................ 76
نمودار 5 – 26 ج: هیستوگرام باقیمانده های مدل...................................................................................................................... 76
نمودار 5 – 26 د: نمودار فرض ثابت بودن واریانس باقیمانده ها................................................................................................ 76
نمودار 5 – 27 پیش بینی مدل هالت – وینترز از دمای حداقل برای 10 سال آتی.................................................................. 77
نمودار 5 – 28 الف: نمودار احتمال نرمال باقیمانده های مدل................................................................................................... 70
نمودار 5 – 28 ب: شاخص مشاهدات خام میانگین دما در فصل بهار........................................................................................ 70
نمودار 5 – 29 ج: هیستوگرام باقیمانده های مدل...................................................................................................................... 78
نمودار 5 – 29 د: نمودار فرض ثابت بودن واریانس باقیمانده ها................................................................................................ 78
نمودار 5 – 30 پیش بینی مدل هالت – وینترز از دمای حداقل برای 10 سال آتی.................................................................. 79
نمودار 5 – 31الف:نمودار نرمال باقیمانده های مدل ARIMAفصل زمستان........................................................................... 81
نمودار 5 – 31ب: باقیماندههای واریانس در طول زمان............................................................................................................. 81
نمودار 5 – 32الف: نمودار نرمال باقیمانده های مدل ARIMAفصل بهار ............................................................................... 81
نمودار 5 – 32ب: باقیماندههای واریانس در طول زمان............................................................................................................. 81
نمودار 5 – 33الف: نمودار نرمال باقیمانده های مدل ARIMAفصل تابستان.......................................................................... 81
نمودار 5 – 33 ب: باقیماندههای واریانس در طول زمان............................................................................................................ 82
نمودار 5 – 34الف: نمودار نرمال باقیمانده های مدل ARIMAفصلپاییز................................................................................ 82
نمودار 5 – 34 ب: باقیماندههای واریانس در طول زمان............................................................................................................ 82
نمودار 5 – 35 نتایج عدد لاندای به دست آمده از آزمون باکس- کاکس.................................................................................. 83
نمودار5 – 36 الف:نمودار خود همبستگی فصل زمستان(ACF)................................................................................................. 83
نمودار5 – 36 ب:نمودار خودهمبستگی جزئی فصل زمستان(PACF)........................................................................................ 83
نمودار 5 – 37 الف: نمودار خودهمبستگی باقیمانده ها فصل زمستان(ACF)............................................................................ 84
نمودار 5 – 37ب: نمودار خودهمبستگی جزئی باقیمانده ها فصل زمستان(PACF).................................................................. 84
نمودار5 – 38 الف:نمودار خود همبستگی فصل بهار(ACF)....................................................................................................... 86
نمودار5 – 38 ب:نمودار خودهمبستگی جزئی فصل بهار(PACF).............................................................................................. 86
نمودار 5 – 39 الف: خودهمبستگی باقیمانده ها فصل بهار(ACF)............................................................................................. 86
نمودار 5 – 39ب: نمودار خودهمبستگی جزئی باقیمانده ها فصل بهار(PACF)......................................................................... 86
نمودار5 – 40 الف:نمودار خود همبستگی فصل تابستان(ACF)................................................................................................. 87
نمودار5 – 40 ب:نمودار خودهمبستگی جزئی فصل تابستان(PACF)........................................................................................ 87
نمودار 5 – 41 الف: خودهمبستگی باقیمانده ها فصل تابستان(ACF)....................................................................................... 88
نمودار 5 – 41ب: نمودار خودهمبستگی جزئی باقیمانده ها فصل تابستان(PACF).................................................................. 88
نمودار5 – 42 الف:نمودار خود همبستگی فصل پاییز(ACF)..................................................................................................... 89
نمودار5 – 42 ب:نمودار خودهمبستگی جزئی فصل پاییز(PACF)............................................................................................ 89
نمودار 5 – 43 الف: خودهمبستگی باقیمانده ها فصل پاییز(ACF)........................................................................................... 90
نمودار 5 – 43ب: نمودار خودهمبستگی جزئی باقیمانده ها فصل پاییز(PACF)....................................................................... 90
فصل اول: کلیات تحقیق
کلیات تحقیق
1 – 1 – مقدمه :
مقدمه:
جغرافیا[1]عبارت است از روابط متقابل انسان، تکنیک و محیط و یا روابط متقابل انسان، تکنیک، مدیریت و محیط ( پاپلی یزدی 1369 ).
اقلیم شناسی[2] عبارت است از مطالعه علمی اقلیم یعنی توصیف و نمایش اقالیم، تجزیه و تحلیل عوامل، تفاوت بین اقالیم و کاربرد اطلاعات اقلیمی در حل مسائل جامعه (هاسچک[3] 1980 ).
به عبارت دیگر هدف اقلیم شناسی عبارت است از کشف و تبیین رفتار طبیعی اتمسفر و بهرهبرداری از آن در جهت منافع انسانی. اقلیم به عنوان موضوع اصلی علم اقلیم شناسی از زمانهای بسیار دور برای انسان و جامعه علمی شناخته شده بوده است (دارست[4] 1951 ).
اگر چه رفتار اتمسفر به وسیله قوانین مسلم فیزیکی قابل تبیین و تشریح است مثلا حرکت بخار آب یا هوا در اتمسفر به وسیله قوانین و اصول مشخصی کنترل میشود، ولی حالات ظاهری اتمسفر علاوه بر این که به وسیله رفتار اتمسفر کنترل میشود تحت تاثیر پستی و بلندیهای سطح زمین نیز قرار دارد و در نتیجه نمود ظاهر اتمسفر که به صورت تغییرات مداوم دما، رطوبت، ابرناکی، فشار و ...جلوهگر میشود توسط اصول و قوانین مسلم و ثابت فیزیکی قابل بیان و توضیح نیست. در مجموع حالتهای اتمسفر واقعیتی است که از طریق مشاهدات مکرر در بعد زمان و مکان قابل درک است. به همین علت تغییرات روزمرهی حالت اتمسفر به صورت متغیرهای نیمه تصادفی فرض میشود و لذا با استفاده از توزیعهای آماری احتمالات قابل تبیین و توجیه است ( لندسبرگ[5] 1987 ).
عمدهترین عامل هر توزیع آماری میانگین آن است که تا اواخر قرن نوزدهم مهمترین آماره تعریف اقلیم محسوب میشود. امروزه بسیاری از افراد عامه و حتی اقلیم شناسان آن را به کار میبرند اما در اواخر قرن 19 کوپن اعلام کرد که اقلیم یک منطقه فقط از طریق محاسبه میانگین دراز مدت عناصر هواشناسی آن تشریح و توصیف نمیشود (استرینگر[6] 1982 ). بلکه در توصیف اقلیم یک مکان باید به فرینها و فراوانیها نیز توجه کرد. بنابراین امروزه اقلیم
از طریق بررسی فراوانی حدوث عناصر اقلیمی یک مکان مانند دما، بارش، نم نسبی، روزهای یخبندانو ...تعیین می شود. فرایند تعیین اقلیم یا بر اساس فراوانی هواهای لحظهای متفاوت و مقدار زمانی و یا بر اساس مجموعه شرایط دراز مدت عناصر اقلیمی و با استفاده از روشهای آماری چند متغیره صورت میگیرد. ناهمواری، عرض جغرافیایی و دوریو نزدیکی به تودههای بزرگ آب از عمدهترین عوامل موثر بر پراکنش مکانی دما به شمار میآیند. در فصول سرد و گرم اختلاف دمای میانگین سردترین و گرمترین نقاط کشور ایران آن چنان زیاد است که بخشهای مختلف کشور همزمان فصول متفاوتی را تجربه میکنند ( منتظری 1392 ).
در سالهای اخیر دانشمندان به منظور تجزیه و تحلیل الگوهای اقلیمی توجه ویژهای به سریهای دمایی معطوف داشتهاند، دما از مهمترین عناصر اقلیمی بوده و در تعیین نقش و پراکنش دیگر عناصر اقلیمی نیز موثر است. دما نیز از عوامل اصلی و اساسی در پهنهبندی و طبقهبندی اقلیمی بوده و بنابراین اساس نوسانات و تغییرپذیری دما بسیار حائز اهمیت بوده و به دلیل پیشبینی دماهای آتی نیز دارای اهمیت فوق العاده علمی _ کاربردی است. روشهای سری زمانی به منظور مطالعه اقلیم بهویژه بررسی دما در نوشتههای بیشماری مورد استفاده و استناد قرار گرفته است (قویدل رحیمی 1391 ).
دما یک متغیر ترمودینامیک و مهم جوی است که تغییر آن منشا بسیاری از تغییرات فیزیکی، شیمیایی و زیست محیطی بوده و اندازهگیری آن در جو در مقایسه با سایر عناصر جوی از سابقهی طولانیتری برخوردار است (مسعودیان و دارند 1390 ). در سالهای اخیر تغییرات اقلیمی بهویژه گرم شدن کره زمین بسیار مورد توجه قرار گرفته است. اقلیم کره زمین همواره در حال تغییر بوده، اما گرم شدن آن بیشتر مورد توجه اقلیم شناسان قرار گرفته است. از آنجا که دما از عناصر اساسی شکلگیری اقلیم است تغییرات آن میتواند ساختار آبوهوایی هر محل را دگرگون سازد. به همین دلیل بررسی روند دما در مقیاسهای زمانی و مکانی بخش بزرگی از تحقیقات اقلیم شناسی را به خود اختصاص داده است (اسدی و حیدری 1390).علیرغم وجود شواهدی بر تغییرات دما و هشدار تنی چند از دانشمندان در سالهای 1948 و 1947 راجعبه گرم شدن کره زمین عقیده مبتنی بر ایستایی اقلیم تا دهه 1970 کماکان وجود داشت. نتایج مطالعات گستردهای که در سطوح ملی، منطقهای و جهانی انجام شده است بیانگر افزایش دما در بسیاری از نقاط کره زمین وبه طور کل افزایش میانگین دما هوای کره زمین میباشد. در طی چند دهه گذشته دماهای حداقل و حداکثر رفتارهای متفاوتی از خود نشان دادهاند و دمای حداقل در بسیاری از نقاط به طور آشکار نرخ افزایشی داشته است؛ گر چه دمای حداکثر هم در خیلی از نقاط نرخ افزایشی نشان میدهد. ولی به علت نرخ کمتر آن در مقایسه با دمای حداقل، موجب کاهش دامنه شبانه روزی[7] دما شده است (رحیم زاده و عسگری 1383 ).
سرعت و ماهیت تغییرات پارامترهای اقلیمی در نیمه دوم قرن 20 متفاوت بوده و شتاب بیشتری به خود گرفتهو روند آن با گذشته قدری متفاوت شده است. مساله تغییر آبوهوا همیشه با تردیدهای زیاد مواجه بوده و به همین دلیل محققین و دانشمندان مختلفی در زمینه ماهیت و علل آن کارهایتحقیقاتی زیادی انجام داده و فرضیههایی را اعلام کردهاند که گاه در تناقض با یکدیگر هستند. تغییر آبوهوا یکی از پیچیدهترین مشکلاتی است که بشر در حال حاضر و آینده با آن مواجه خواهد بود. این پدیده ناشی از تغییراتی است که در فرایندهای اتمسفری رخ داده و باعث گرم شدن هوای کره زمین شده است و اثرات و پیامدهای مهمی در چرخه هیدرولوژی گذاشته، یکی از اثرات مهم این پدیده تغییر در منابع و مصارف آب کشاورزی است ( ابراهیمی 1384). دانشمندان و محققین بسیار زیادی معتقدند که در کره زمین نشانههایی از گرمتر شدن تدریجی هوا وجود دارد. یکی از اساسیترین دلایل آنها این است که بیشتر انرژی رسیده از خورشید و دریافت شده از هوای احاطه شده به روی زمین در جو نگهداری شده و خروج آن از اتمسفر کره زمین به کندی صورت میگیرد. با وجود آن که علل واقعی تغییرپذیری اقلیمی به طور کامل شناخته نشده است لیکن فرضیههایی به عنوان عوامل موثر در تغییرات اقلیم مطرح شدهاند که نتیجه تمام این فرضیهها تغییر پارامترهای درجه حرارت و بارش است ( نصیری محلاتی و همکاران 1385 ). میانگین دمای هوا در سطح کره زمین و تغییرات آن نمایهای از تغییرات اقلیمی است که تقریبا در تمامی نظریههای تغییر اقلیم از آن یاد میشود. برآوردها نشان میدهد که میزان میانگین دما در سال 2030 میلادی 7/0 تا 2 درجه سانتیگراد گرمتر از امروز خواهد بود. همچنین بر اساس مدلهای اقلیمی پیشبینی میشود که میانگین دمای هوای کره زمین در سال 2100 در حدود 2 تا 5/3 درجه سانتیگراد افزایش مییابد ( ابراهیمی و همکاران 1384 ).
1 – 2 - بیان مسئله:
از آنجا که اقلیم نقش مهمی در همه ابعاد زندگی ایفا میکند، توجه به تغییرات و نوسانات آن در 150سال گذشته و بهویژه در دهههای اخیر به یکی از دغدغههای انسان تبدیل شده است. تغییر اقلیم عبارت است از تغییرات رفتار اقلیمی یک منطقه در مقایسه با رفتاری که در طول یک دورهی زمانی بلند مدت از اطلاعات ثبت و مشاهده شده، مورد انتظار است ( آذرخشی و همکاران 1392 ).
در این میان با توجه به اینکه در حال حاضر گرمایش جهانی تمامی کشورها، از جمله ایران را متاثر کرده است شناخت تغییر اقلیم منطقه و نقش مستقیم یا حتی غیرمستقیم این تغییرات بر کشور ما بسیار مهم است. امروزه اکثر طرحها و پروژههای عمرانی سعی بر شناخت نوسانات اقلیمی و کاهش اثرات آن دارند. اجرای طرحهای عمرانی، اقتصادی، اجتماعی و غیره نیاز به شناخت وضعیت اقلیمی جهت برنامهریزی صحیح و قابل قبول داشته و از اهمیت مطالعات اقلیمی در کالبد برنامهریزی خرد و کلان کشور و در مقیاس کوچکتر، استان و شهر قابل لمس است. وضعیت اقلیمی و تغییرات دما از مسائل مهم و روزمره انسان به حساب میآید. پژوهشگران بر این باورند که تغییر اقلیم بیشتر در قالب نوسانات مقادیر حدی و فرین رخنمود میکند، ممکن است که میانگینها نیز دچار تغییر و دگرگونی شوند (دارند 1392). بر اساس نتایج تحقیقات، تغییر هر چند کم دما موجب تغییر در وقوع پدیدههای حدی نظیر خشکسالی، بارشهای سنگین و طوفان میشود (بالینگ[8] و آیداسو[9] 1999 ).
تقریبا میتوان اذعان داشت که تمامی فرضیههای مربوط به نوسانات اقلیمی مهمترین بحثهای خود را در رابطه با مقدار و پراکنش گرما و سرمای جو زمین قرار دادهاند (براتیان 1377 ). به همین دلیل است که بررسی روند دما در مقیاسهای مختلف زمانی و مکانی بخش بزرگی از تحقیقات اقلیم شناسی را به خود اختصاص داده است ( مسعودیان 90 – 1389 ). پارامترهای مختلف اقلیمی نظیر دما، بارش، رطوبت، روزهای یخبندان و...در یک محل از عواملی هستند که بر اقلیم آن منطقه تاثیرگذار میباشد. روند متوسط سالانه، ماهانه و فصلی متغیرهای اقلیمی از جمله دما و یخبندان به عنوان شاخصهایی برای ارزیابی نوسانات اقلیمی مورد استفاده قرار میگیرند. برای این منظور استفاده ازسریهای زمانی دقیق و طولانی مدت ضرورتی اجتناب ناپذیر است. مطالعات اقلیمی بر اساس روشهای تحلیل سریهای زمانی از اوایل قرن 20 آغاز شده است. از این قبیل مطالعات میتوان پروژههای انجام شده توسط جونز و همکاران[10] (1986) کاتسولیس و کامبتزیدیس[11] (1989) و ودوارد و گری[12] (1993) اشاره نمود. دما از جمله مهمترین پارامترهای جوی و آبوهوایی است که همراه با بارش و یخبندان از جمله عناصری هستند که در معرض نوسانات اقلیمی قرار دارند، لذا بررسی تغییرات آنها در سالهای اخیر میتواند در برنامهریزی و کاهش اثرات معضلاتی چون خشکسالی، سیلابهای ناگهانی و...موثر باشد (شیراوند و همکاران1389). بیشتر مطالعات انجام شده در این زمینه حاکی از کاهش دماهای حدی پایین و افزایش دماهای حدی بالاست، اگر با دیدی آماری به رویدادهای اقلیمی بنگریم، ملاحظه خواهیم نمود که تغییر میانگین و انحراف معیار عنصر اقلیمی دما سبب تغییرات زیادی در فراوانی و احتمال مقادیر حدی مرتبط با آن عناصر آبوهوایی، از پوشش مکانی و دورههای نسبتا بیشتری برخوردارند (رحیم زاده و عسگری 55 - 1388). با توجه به موارد ذکر شده، تغییرات دما در مدیریت و برنامهریزی محیط عامل مهمی به شمار میرود. امروزه بسیاری از معضلات محیطی عصر ما از جمله سیل، طوفان، خشکسالی و تکثیر زیاد از حد حشرات موذی و نیز مصونیت آنها در برابر سموم و مسائلی از این دسته...غالبا میبایستی ریشه در تغییر آبوهوا کره زمین خصوصا افزایش دمای جهان داشته باشد. امروزه تغییر آبوهوا یک موضوع کلان در سطح اقلیم شناسی میباشد که اطلاع از وقوع تغییرات و پیشبینی آن میتواند برنامهریزی را برای آینده آسان کند (جلالی و خنجر1388). امروزه نیاز به مطالعه و تحقیق در زمینه دما بیش از پیش حائز اهمیت و ضروری میباشد، دما به عنوان یک پارامتر مهم اقلیمی تاثیرگذار در میزان تولید محصولات کشاورزی از اهمیت فوق العادهای برخوردار میباشد. از آنجایی که نوسانات شدید دمایی میتواند صدمات و خسارتهای غیر قابل جبرانی را به کشاورزی هر منطقه وارد کند، مطالعه در زمینه میزان تغییرپذیری در هر منطقه امر مهمی است که باید بهطور جدی به آن پرداخته شود. با مطالعه این تغییرات دمایی میتوان یک برنامهریزی خوب و مفید در زمینه مسائل مربوط به کشاورزی، مسائل مهم آب و هوایی شهری، عمرانی، بهداشتی و...انجام داد. تغییرات دما از زمانی به زمان دیگر و از مکانی به مکان دیگر تغییر میکند، ولی آنچه که اهمیت دارد نوسانات و تغییرات آن در مدت طولانی، موضوع مهمی میباشد که باید مورد بررسی قرار گیرد (نظری پور و دانشمند،1389). از این رو با توجه به مسائلی که بیان شد بر آن شدیم تا روند نوسانات دمای حداقل در شهرستان خرمآباد را که یکی از مناطق کوهستانی واقع در غرب کشور میباشد و در سالهای اخیر شاهد افزایش روز افزون دمای هوا در این منطقهی کوهستانی بودهایم را مورد بررسی قرار دهیم. علاوه بر آن گزارشات هواشناسی حاکی از آن است که میزان بارش جامد در این ایستگاه به طورقابل ملاحظهای کاهش یافته است. در پژوهش حاضر روند تغییرات دو پارامتر اقلیمی دمای حداقل ( کمینه )، و تعداد روزهای یخبندان در این ایستگاه مورد ارزیابی قرار میگیرد تا آشکار گردد که روند تغییرات دمای حداقل در این ایستگاه تا کنون چه تغییراتی را محتمل شدهاند. روند دما سیر نزولی دارد یا صعودی و اینکه روند تعداد روزهای یخبندان در این منطقه چه تغییراتی داشته است.
1 – 3 - اهمیت و ضرورت تحقیق
نتایج بسیاری از تحقیقات بیانگر این است که اقلیم قرن 21 بسیار متفاوتتر از اقلیم قرن 20 خواهد بود و این مسئله نقش فعالیتهای انسانی در تغییر اقلیم را متذکر میشود. از جمله مسائلی که امروزه در بین اقلیم شناسان مورد اختلاف است، وجود نوسانات روند پارامترهای آبوهوایی است ( امیدوار و سالاری 1392). از اثرات تغییر اقلیم، افزایش فرکانس رویدادهای حدی است، رویدادهای حدی در شرایط دمایی و بارشهای حدی رخ میدهد. بنابراین تجزیه و تحلیل دما و بارشهای حدی ضروری به نظر میرسد. از آنجایی که تغییرات کوچک در شرایط متوسط می تواند منجر به تغییرات بزرگ در فروانی رویدادهای حدی شود. تغییرات در تغییرپذیری و فراوانی رویدادهای حدی میتواند اثرات و آسیبهای شدیدتری را نسبت به تغییرات در متوسطهای ویژگیهای اقلیمی داشته باشد. وقوع خشکسالیهای شدید در بسیاری از استانهای کشور در سالهای اخیر بیانگر ضرورت بررسی رویدادهای حدی دمایی و بارش در ایران میباشد. به طوریکه سالهای اخیر وقوع خشکسالی در مقایسه با گذشته خسارت بیشتری را به تاسیسات زیربنایی روستایی وارد آورده است ( محمدی و تقوی، 1384). دما عنصری است که تحت تأثیر الگوها و پدیدههای جوی به سرعت دچار تحول میشود و به پویایی جو به شدت حساسیت نشان میدهد. بنابراین تغییرات دما در مدیریت و برنامهریزی محیط مؤلفه بسیار مهمی بهشمار میرود ( احمدی و قویدل ،1390).یخبندان یکی از پدیده های مهم اقلیمی است که عبارت است از، تغییر دما به صفر یا کمتر از آن ( میرموسوی و بابایی 1390). با توجه به موارد ذکر شده و طی گزارشاتی که تحقیقات پژوهشگرانی هم چون ( شیراوند و همکاران در سال 1389) برای استان لرستان طی دهههای آتی انجام دادند به این نتایج رسیدند که روند کاهش میزان بارندگی و افزایش دما در ایستگاههای استان کاملا مشهود میباشد. همچنین رئیس ستاد حوادث و سوانح غیرمترقبه استان اعلام کرد که تغییر اقلیم و وجود پدیده گرد و غبار، افزایش درجه حرارت، تغییر بارشها از برف به باران و عدم تعادل در پراکنش بارندگیها موجب تشدید خشکسالی و نابودی جنگلهای بلوط در استان شده است. طی پنج سال گذشته بخشهای بسیاری از لرستان تحت تاثیر اثرات مخرب خشکسالی قرار گرفت. طبق آخرین آمار تقسیمبندی ستاد خشکسالی کشور در سال زراعی ( 92 – 91 ) سراسر لرستان متاثر از پدیده خشکسالی بوده است. سال گذشته به دلیل عدم بارندگی در اسفند و فروردین ماه کشاورزی دیم به صورت 100 درصد از بین رفت ( مرکز ملی مطالعات، پایش و هشدار خشکسالی سازمان هواشناسی کشور 1392 ). با توجه به موارد گفته شده ضرورت مطالعه روند دما در ایستگاه خرمآباد که مرکز استان میباشد آشکار میگردد. بر همین اساس بررسی و پیشبینی عناصر اقلیمی در جهت مدیریت شرایط بحران اهمیت بسیار داشته و پیشبینی و برآورد شرایط جوی برای هر منطقه و کشوری به عنوان یکی از مهمترین پارامترهای اقلیمی در استفاده بهینه از منابع طبیعی محسوب میگردد و لازم است مطالعاتی در این زمینه صورت گیرد تا هم در مدیریت بحران منابع درست عمل کرده و هم پیشبینی درستی از وضعیت موجود جوی بهدست آید.
1 – 4 – اهداف تحقیق:
- استفاده از روش مناسب برای ارزیابی دادههای مورد استفاده قبل از تعیین روند
- بررسی روند تغییرات دمای حداقل و روزهای یخبندان در 30 سال اخیر
1 – 5 - سئوالات تحقیق:
1- آیا دماهای حداقل طی دوره آماری در منطقه مورد مطالعه کاهش یافته است؟
2- آیا شدت یخبندان در طول دوره آماری روند کاهشی داشته است؟
1 – 6 - فرضیات تحقیق:
1- دماهای حداقل در منطقه مورد مطالعه روندی رو به کاهش داشتهاند .
2– شدت یخبندان در طول دوره آماری روند کاهشی داشته است.
این پایاننامه در 6 فصل تنظیم گردیده، که عبارتند از:
|
فصل دوم (بررسی پیشینه تحقیقاتی و مبانی نظری پژوهش): در این فصل دربارهی نظریه های چهارچوب اصلی پژوهش بحث میشود.ضمن تعریف کلمات کلیدی به کار برده در پایان نامه |
|
فصل سوم ( معرفی منطقه مطالعاتی): در این فصل به معرفی منطقه یا ایستگاهی که پژوهش در آن صورت گرفته است پرداخته میشود. |
|
فصل پنجم: ( تحلیل فرضیات و نتیجه گیری)، در این فصل نتایج حاصل از مدلها بیان شده است. و سپس برای سهولت در روند پژوهش نتایج در غالب نمودارهای اقلیمی و اشکال مختلف آورده شده است. |
|
فصل ششم: ( نتایج و بحث، جمع بندی و پیشنهادات)، نتایج به دست آمده از فصل پنجم و تحلیل فرضیات مورد بررسی قرار گرفته است. |
|
فصل چهارم ( مواد و روش ها ):چگونگی استخراج داده های مورد مطالعه، و ارائه بهترین مدل برای تجزیه و تحلیل دادهها
|
شکل 1– 1 فلوچار
ت تدوین پایان نامه
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه تحقیق
2 – 1 – مبانی نظری تحقیق
2 – 1 – 1 – فراداده:
اگر دادههای هواشناسی برای استفادهی آینده جمع آوری میشوند، سوال این خواهد بود که این دادهها کجا و توسط
چه کسی جمعآوری شده است. مستندات ایستگاهها اطلاعاتی را در مورد دادهها دارند که آن را فراداده[13] (داده ها در مورد دادهها ) ایستگاه مینامند. فراداده باید مشخص نماید که دادهها چگونه، کجا، چه وقت و توسط چه کسی جمع آوری شده است. یک فراداده کامل باید همه تغییرات ایستگاه از بدو تاسیس تا به حال را داشته باشد. اطلاعات تکمیلی در خصوص مشاهدات نظیر نوع تجهیزات در تفسیر مقادیر مشاهدات مفید است. در بعضی مواقع زمانی که تجهیزات تغییر مینماید جهش در دادهها مشاهده میگردد (آگیولر و همکاران[14] 2003 ). چنین جهشهایی در داده ها نمونهای از ناهمگنی[15] است و باید برای از بین بردن اثرات ناهمگنی، دادهها تعدیل[16] گردند. اگر یک سری زمانی اقلیمی همگنباشد تمامی تغییرات و تغییرپذیری آن در نتیجه رفتار جو است. فراداده خوب محققان را از نتیجه تحلیل دادهها مطمئن میسازد. برای مثال آگاهی از زمان و تغییر ادوات به حذف اثرات عوامل غیر آبوهوایی کمک مینماید. دادههای طولانی مدت همگن[17] و با کیفیت در ارزیابیهای اقلیمی مورد نیاز میباشد. فراداده ایستگاه نقش اساسی در تهیه این دادهها دارد و باعث میگردد از نتایج حاصل از تحلیلها مطمئنتر شد. و بنابراین تغییرات باقی مانده در سریهای زمانی را به تغییرات[18] و تغییرپذیری[19] اقلیمی نسبت داد ( نساجی زواره 1393 ).
2 – 1 – 2 – همگنی دادهها:
دادههای اقلیمی اطلاعات زیادی را در مورد محیط جو دارند. این دادهها مبنا برای اکثر فعالیتهای انسان قرار می گیرند. برای موضوعات فوق و تحلیلهای اقلیمی طولانی مدت و بخصوص بررسیهای مربوط به تغییر اقلیم و تغییرپذیری اقلیم، دادههای اقلیمی باید همگن باشند (پیترسون و همکاران 1998 ).
سری زمانی اقلیمی در صورتی همگن است که تغییرات آن تنها به دلیل تغییرات آبوهوایی ایجاد شده باشد (کنرد و پلک[20] 1950 ). اغلب سریهای زمانی اقلیمی طولانی مدت به وسیله عوامل غیر اقلیمی تحت تاثیر قرار میگیرند. بنابراین چنین دادههایی نمیتوانند تغییرات اقلیمی واقعی در طول زمان را نشان دهند. عوامل مختلفی در ناهمگنی دادههای اقلیمی تاثیرگذار هستند. این عوامل عبارتند از: تغییر در تجهیزات هواشناسی، عملیات دیدهبانی، محل ایستگاه، فرمولهای محاسبه میانگین و محیط اطراف ایستگاه میباشد (کارل[21]و ویلیامز[22] 1987 ، گاتمن[23] 1998 ، آگیولر و همکاران[24] 2003 ، پیترسون و همکاران 1998 ، و رحیم زاده 1390 ). تعدادی از تغییرات فوق باعث جهش در سری دادهها و گروهی دیگر باعث انحراف تدریجی در سری دادهها میشوند. در هر صورت ناهمگنی به هر دلیل که در سری دادههای اقلیمی صورت پذیرفته باشد میتواند به نتایج نادرست در مطالعات اقلیمی منجر گردد. بنابراین تشخیص و تعدیل ناهمگنی دادهها و تبدیل آنها به دادههای همگن از اهمیت ویژهای برخوردار است. روشهای مختلفی برای تشخیص ناهمگنی دادهها وجود دارد که شامل روشهای مستقیم و غیرمستقیم میباشد. در روشهای مستقیم از فراداده ایستگاه و مقایسه اطلاعات بهدست آمده از ادوات هواشناسی در کنار همدیگر استفاده میشود. روشهای غیرمستقیم شامل روشهای آماری برای تشخیص ناهمگنی دادهها میباشد. با توجه به این که اغلب ایستگاههای هواشناسی و اقلیمشناسی فاقد فراداده میباشند، استفاده از روشهای غیرمستقیم در تحقیقات مربوط به همگنی مرسوم میباشد (پیترسون و همکاران 1998،آگیولر و همکاران 2003 ).
برای آشکارسازی ناهمگنی در سریهای زمانی اقلیمی میتوان از روشهای مطلق[25] و نسبی استفاده نمود. در روش همگنی مطلق، آزمون آماری فقط برای سریهای زمانی هر ایستگاه بهکار میرود. در صورتی که در روش همگنی نسبی، آزمون با توجه به ایستگاههای مجاور مورد استفاده قرار میگیرد. استفاده از روشهای مطلق ممکن است محققان را در تفسیر دچار گمراهی نماید و بعضی از نوسانات جوی را به صورت ناهمگنی نمایش دهد. از طرف دیگر در صورت عدم وجود همبستگی بین ایستگاه کاندید و ایستگاه های مرجعپژوهشگر مجبور به استفاده از روشهای مطلق خواهد بود. اصولا در صورت همبستگی مناسب بین ایستگاههای همسایه، روشهای همگنی نسبی توصیه
گردیده است (پیترسون و همکاران 1998 ). در بین روشهای مختلف بررسی همگنی، روش همگنی نرمال استاندارد[26]به عنوان یک روش متداول مورد استفاده اکثر محققان میباشد (سیراکوا[27] و استفانوا[28] 2009،پاندزیک[29] و لیکسو[30] 2010 ). نتیجه تشخیص و تعدیل ناهمگنی ایجاد سریهای زمانی همگن بوده که تحلیل دقیقتری از روند را نشان میدهد. همچنین نتایج تحقیقات مختلف بیانگر این موضوع است که تعدادی از ناهمگنیها باعث افزایش خطا و تعداد دیگری از ناهمگنیها باعث اشتباه فاحش در تحلیل روند میگردند (پیترسون و همکاران 1998 ).
2 – 2 - دما:
مقداری از انرژی تابشی خورشید توسط عوارض سطح زمین جذب شده، تبدیل به انرژی حرارتی میشود. این انرژی، به شکل دما یا درجه حرارت جلوه میکند.
2 – 2 – 1- دمای حداقل:
به کمترین درجه حرارت برای یک مدت 24 ساعته، حداقل دمای روزانه میگویند.
2 – 2 – 2 – دمای فرین: رویدادهای فرین جوی، حوادث جوی نادر و دور از شرایط به هنجار گفته میشود که در دنباله توزیع فراوانی و دور از نقطه تمرکز توزیع ( میانگین و میانه ) قرار گرفته باشد ( عساکره 1393 ).
2 – 3 - یخبندان
از نظر هواشناسی اصطلاح یخبندان موقعی به کار میرود که دمای حداقل شبانه روزی برابر صفر یا کمتر از آن باشد، و از نظر فنی تشکیل کریستالهای یخ روی سطوحی که درجه حرارت آنها زیر صفر درجه سانتیگراد قرار داشته باشد و دمای لایهی هوای بالای سطوح مزبور به نقطه شبنمرسیده باشد یخبندان نامیده میشود.
2 – 3 – 1 - انواع یخبندان:
الف: یخبندانهایی که در اثر ورود توده هوا یا درجه حرارت زیر صفر به منطقهای که قبلا هوای گرم در آن وجود
داشته است بروز میکنند، که به آن یخبندان فرا رفتی میگویند.
ب: یخبندانهایی که در اثر هدر رفت انرژی گرمایی به شکل تابش با طول موج بلند از سطح زمین به وجود میآیند به آنها یخبندانهای تابشی گفته میشود (وبلاگ تخصصی هواشناسی کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد 1393 ).
2 -4 - سری زمانی
در هر علم، به آمار جمع آوری شده مربوط به متغیری که قرار است پیشبینی شود و در دورههای زمانی گذشته موجود است، اصطلاحا سری زمانی[31] میگویند. منظور از یک سری زمانی مجموعهای از دادههای آماری است که در فواصل زمانی مساوی و منظمی جمعآوری شده باشند. روشهای آماری که این گونه دادههای آماری را مورد استفاده قرار می‌هد روشهای تحلیل سریهای زمانی نامیده میشود. یک سری زمانی مجموعه مشاهداتی است که بر اساس زمان مرتب شده باشند ( نیرومند 1371 ).
2 – 4 – 1 - انواع سری زمانی:
سری پیوسته[32]، سریهایی که در آن مشاهدات به طور پیوسته در زمان ایجاد میشود.
سری گسسته[33]، سری که در آن مشاهدات در زمانهای معین و معمولا در فاصله های مساوی رخ میدهند.
2 – 5 – فرایندهای تصادفی:
برخی رویدادهای اقلیمی در مشاهدههای پیاپی و تحت شرایط مشخص و در طول زمان نتایج یکسانی را بروز نمی دهند. و ممکن است که هر بار چهرهای متفاوت از بقیه نمودها ارائه نمایند. این قبیل پدیدهها یا پدیدههای مشابه به فرایندهای تصادفی موسومند ( عساکره 106 – 1386 ). طبق تعریف فرایندهای تصادفی به پدیدههایی گفته می شود که نمیتوان نتیجه آنها را پیش از رخ دادن به طور قطع معلوم کرد. یک فرایند تصادفی مجموعهای از متغیرهای تصادفی است که طی زمان، مقادیر مختلفی را نشان میدهد، برای مثال دما و بارش، فشار، رطوبت نسبی ....فرایندهای تصادفی هستند. رویدادهای اقلیمی به عنوان پدیدههای تصادفی بهطور دقیق قابل پیشبینی نیستند، ولی از مشاهدهی پیاپی آنها آگاهیهای مفیدی به دست میآید که از طریق قوانین احتمالی قابل تعریف هستند
(عساکره 1392 ). هر سری زمانی از چهار بخش اصلی تشکیل شده است:
1 _ روند: تغییراتی دراز مدت در میانگین سری زمانی است؛ و به عبارت دیگر سیر طبیعی زمانی را در دراز مدت روند گویند که معمولا حالت صعودی یا نزولی دارد.
2 _ تغییرات فصلی[34]: تغییراتی هستند که در دورههای تناوبی کوتاه و در طی یک سال پیش میآید، این تغییرات مربوط به عواملی هستند که به طور منظم و چرخهای روی یک دوره کمتر از یک سال عمل میکنند.
3 _ تغییرات دور های[35]: حرکات نوسانی در یک سری زمانی با دوام بیشتر از یک سال را تغییرات دورهای گویند.
4_ تغییرات نامنظم[36]: تغییرات نامنظم یا تصادفی، نتیجه نیروهای عوامل پیشبینی نشدهاند که نامنظم عمل می کنند، این گونه تغییرات طرح معینی را نشان نمیدهند، و زمان وقوع آنها نامنظم و تقریبا غیر قابل پیش بینی است ( آذر و مومنی 1377 ).
2 – 6 - بررسی منابع
2 – 6 – 1- منابع داخلی:
ساری صراف و جامعی ( 1381 )، در این تحقیق با استفاده از آمار 19 سالهی درجه حرارت ایستگاههای سنندج و
میاندوآب به برآورد و پیش بینی درجه حرارت در سالهای آتی توجه شده است. ابتدا روند و تغییرات فصلی دمای ایستگاههای مورد مطالعه تعیین شده است. سپس با استفاده از روشهای سری زمانی برآورد دادههای مورد نظر انجام شده و روند دمای هر دو ایستگاه افزایش جزئی را نشان میدهد بیشترین ضریب تغییرات فصلی به فصل تابستان مربوط است. آزمون تحلیل واریانس هیچگونه تغییر مهمی را در طول دوره آماری مورد مطالعه نشان نداده است.
طباطبایی و حسینی (1382)، بر اساس پارامترهای بارش ماهانه و متوسط دمای ماهانه به بررسی نوسانات اقلیمی در
شهر سمنان پرداختند، آنها با استفاده از روش میانگین متحرک و آزمون من _کندال به این نتیجه رسیدند که
بارش در فصل زمستان تا حدودی افزایش می یابد 5/0 درصد در تابستان تبخیر بیشتر شده و اقلیم خشک و گرم را ایجاد میکند.
شهابفر و همکاران( 1382)، تغییرات زمانی روزهای یخبندان را در مشهد مورد بررسی قرار دادند. آنها پس از همگن سازی داده با هدف آشکار شدن روند در این دادهها، از روش من _ کندال و برای تحلیل سریهای زمانی از مدل (ARIMA ) استفاده شد، با دادههای ماهانه روند دمای میانگین حداقل مطلق و تعداد روزهای یخبندان مورد بررسی به نتیجه رسیدند که افزایش کلی در دما و کاهش در تعداد روزهای یخبندان مشاهده شده است.
براتی و موسوی ( 1384)، جابهجایی مکانی امواج گرم زمستان ایران را به سوی البرز و آذربایجان گزارش کردند، در این پژوهش بالاترین دماهای ماهانه برای 21 ایستگاه هواسنجی در گسترهی ایران طی دوره آماری 31 ساله مورد بررسی قرار گرفت. با شناسایی این امواج و محاسبه ی نمره z دادههای ایستگاهها طی روزهای اوج آنها، هستههای مکانی گرما شناخته شد، تا از این طریق الگوی جابهجایی این عناصر طی دوره مورد مطالعه طراحی شود. بدین ترتیب مشخص گردید که شدت روند افزایشی دما در ایستگاههای مناطق کوهستانی و برفگیر شمال غرب، شمال و تا حدودی غرب از مناطق جنوب ایران بیشتر است.
ابراهیمی و همکاران (1384 )، تغییرات دما در دشت مشهد را با روش من _ کندال و لتن مایر در طول یک دوره آماری50 ساله مورد بررسی قرار دادند. روند تغییرات دما در سطح اطمینان 5 و1 درصد بررسی گردید، در روش من _کندال و لتن مایر این سطح برای تمام ماهها تحلیل شد. نتایج این پژوهش نشان داد که در بیشتر ماهها روند دما در هر سه پارامتر دما، یعنی حداقل، حداکثر و میانگین صعودی بوده است.
شیرغلامی و قهرمان (1384)، به بررسی روند تغییرات دمای متوسط سالانهی ایران پرداختند. در این پژوهش با دو دوره آمار برداری حداقل 30 ساله، به روش کمترین مربعات خطا و روش من _ کندال به این نتایج دست یافتند که بین134 ایستگاه مورد مطالعه در سطح کشور در یک دورهی آماری مشترک ( 1998 – 1986 ) و در سطح معنی داری 5/0درصد در حدود 44% ایستگاه دارای روند مثبت، 15% دارای روند منفی و 41% بدون روند بودهاند.
محمدی و تقوی (1384 )، در روند شاخصهای حدی دما و بارش در تهران، شاخصهای حدی را بر اساس سری های زمانی روزانه دما و بارش ایستگاه تهران در دوره آماری 2003- 1951 مطالعه کردهاند. علاوه بر این توزیع دنباله های حدهای گرم و سرد و کاربرد شاخصها در موارد مختلف مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتهاند. نتایج نشان می دهد که شاخصهای FDو IDیا شاخصهای حدهای سرد روند کاهشی محسوسی دارند. از طرف دیگر روند دمای حداقل و دمای متوسط روزانه کاملا افزایشی است و شیب مثبت دارد. این در حالی است که روند افزایشی دمای حداکثر شیب کمتری دارد. روند افزایشی حدهای گرم مانند T40شاخص CDD و GD و روند کاهشی HDD و DTRنیز در همه مدلهای به کار گرفته شده در این مقاله بارز میباشد. شاخصهای حدی بارش نیز روند کاهشی با شیب بسیار کم را نشان میدهند، توزیع دنبالههای سریهای زمانی دمای حداقل و دمای متوسط هماهنگی زیادی با هم دارند و هر دو گرمایش متقارنی را نشان دادهاند.
آذرانفر و همکاران (1385)، اثرات تغییر اقلیم را بر بارش و دما در حوضهی آبریز زاینده رود با استفاده از خروجی مدل گردش عمومی جو (CGCM2) بررسی کردهاند. در این تحقیق تغییرات بارش و دما در این حوضه با استفاده از ریزمقیاس نمایی آماری مورد بررسی قرار گرفت. در نتیجه افزایش دما بین 2 تا 5 درجه سلسیوس در دوره آینده (2025،2021،2100،2071) و افزایش بارش در ماههای دسامبر و ژانویه انتظار میرفته است.
حجازی زاده و ناصرزاده (1385 )، در تجزیه و تحلیل یخبندان برای شناخت شرایط وقوع آغاز و خاتمه یخبندان و بررسی وقوع فراوانی یخبندانها دادههای حداقل روزانه دما در 14 ایستگاه هواشناسی سینوپتیک خرم آباد، بروجرد، ناصرالدین و الیگودرز از سال 1999- 1989 استخراج کردهاند. تاریخ وقوع یخبندانهای زودرس پاییزه و دیررس بهاره در آستانه مورد نظر استخراج و دوره بدون یخبندان و یخبندان آنها محاسبه گردیده است، در این تحقیق برای تعیین اولین و آخرین روز یخبندان با استفاده از روش ژولیوسی تبدیل و از روش آماری ران تست و کلموگروف _اسمیرنوف مشخص شد، که توزیع نرمال نسبت به بقیه توزیعها با سریهای موجود تناسب بیشتری دارد. نتایج به دست آمده نشان داد ایستگاههایی که دمای آنها طی دوره آماری مورد مطالعه به آستانه مورد نظر میرسد، به ترتیب ایستگاههای ناصرالدین و الیگودرز است. زودترین ایستگاهی نیز که یخبندان آن به پایان رسیده مربوط به ایستگاه خرمآباد و دیرترین ایستگاهی که یخبندان آن خاتمه یافته، الیگودرز میباشد. همچنین مقایسه بین ایستگاه ها نشان داد که بین آغاز و خاتمه یخبندان روابط معنیداری وجود دارد. هر چه یخبندان زودتر شروع شود دیرتر هم خاتمه مییابد و هرچه دیرتر شروع شود زودتر خاتمه مییابد. مشخص گردید که مهمترین عامل در تعیین تعداد روزهای یخبندان ارتفاع میباشد نه عرض جغرافیایی. طبق آزمون آماری همبستگی پیرسون بین ارتفاع و فراوانی یخبندان رابطه معنیداری در سطح 05/0وجود داشته است.
کتیرایی و همکاران ( 1386)، در تحقیق خود سهم تغییرات فراوانی و شدت بارش روزانه در روند بارش ایران را طی دوره آماری 2001- 1960،برای هر ایستگاه سریهای بارش روزانه، سالانه و فصلی، محاسبه و با استفاده از روش دنبالهای، همگن بودن دادهها آزمون شد. برای بررسی وجود روند آزمون من _ کندال و برای برآورد اندازه روند از روش خطی حداقل مربعات استفاده شد. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان داد که اغلب ایستگاههای واقع در منطقهی غرب و شمالغرب دارای روند بارش سالانهی کاهشی و بیشتر ایستگاههای واقع در نواحی جنوبی و مرکزی ایران دارای روند افزایشی بودهاند. روند بارش فصل زمستان شبیه به روند بارش سالانه و روند بارش فصل بهار در اغلب ایستگاهها کاهشی و در فصل پاییز افزایشی بوده است.
زاهدی و همکاران ( 1387)، با تحلیل تغییرات مکانی _ زمانی بارش در شمال غرب ایران در 19 ایستگاه سینوپتیکی ابتدا تغییرات فضایی بارش بر اساس شاخصهای مرکزی و پراکندگی آماری آنها را مورد مطالعه قرار دادند و با استفاده از روش میانیابی (TPSS) که کمترین خطا (MAE) را داشته، اقدام به ترسیم منحنیهای هم بارش و برآورد ضریب تغییرات کردند. نتایج نشان داد که بارش شمال غرب با عرض جغرافیایی رابطه مستقیم و معناداری داشته و تغییرات زمانی بارش دارای روند کاهشی بوده، و در کل شمال غرب ایران ناحیه بدون روند عمومی بارش سالانه محسوب شده است.
جهادی طرقی (1387) روند تغییرات دما و بارندگی مشهد را با استفاده از سریهای زمانی در طول دوره آمار ( 1951 تا 1994 ) بررسی نمود، در این تحقیق با استفاده از روشهای اختلاف از میانگین، معادله رگرسیونی و ضریب استاندارد مشخص شد که دو عنصر دما و بارش از روند افزایشی برخوردار بودهاند.
[1] - Geography
[2] - Climatology
[3] - Haschke
[4] - Durst
[5] - Landsbrg
[6] - Stringer
[7]- Diurnal Ttemperature Range
[8] - Balling
[9] - Idso
[10] - Jones et al
[11] - Katsoulis and Kambetzidis
[12] - Woodward and Gray
[13] - Metadata
[14]- Aguilar et al
[15] - Inhomogeneity
[16] - Adjust
[17]- Homogeneous
[18] - Change
[19] - Variability
8 - Peterson et al
[20]- Conrad and Pollak
[21] - Karl
[22] - Williams
[23] - Guttman
[24] -Aguilar et al
[25] - Absolute method
[26] - Standard Normal Homogeneity Test
[27] - Syrakova
[28] - Stefanova
[29] - Pandzic
[30] - Likso
[31] - Time Series
[32] - Continuous series
[33] - Discrete series
[34] - Seasonal changes
[35] - Periodic changes
[36] - Irregular changes
فرمولاسیون،مولاسیون، تولی و بررسی برخی ویژگی های فیزیکوشیمیایی و حسی نوشیدنی برنج و پودر حاصل از آن
فرمولاسیون، تولید و بررسی برخی ویژگیهای فیزیکوشیمیایی و حسی نوشیدنی برنج و پودر حاصل از آن
چکیده
فرمولاسیون، تولید و بررسی برخی ویژگیهای فیزیکوشیمیایی و حسی نوشیدنی برنج و پودر حاصل از آن
هدف از این پژوهش فرمولاسیون، تهیه و بررسی خصوصیات فیزیکوشیمیایی، رئولوژیکی و حسی نوشیدنی بر پایه برنج و پودر حاصل از آن توسط خشک کن پاششی بود. در ابتدا سه برنج هندی، کامفیروزی و قهوه ای واریته طارم تهیه شد و ویژگیهای آنها از جمله میزان خاکستر، طول، عرض، کشیدگی، وزن هزار دانه و زمان پخت مورد بررسی قرار گرفت. سپس با استفاده از 3 نوع برنج و طبق دستورالعمل با مخلوط کردن با اب، نوشیدنی ساده تهیه گردید. ویژگی های فیزیکوشیمیایی، رئولوژیکی و حسی این نوشیدنی ها شامل خاکستر، چربی، پروتئین، کلسیم، فسفر، پتاسیم، کربوهیدرات، فنل، فلاونوئید، ظرفیت آنتی اکسیدانی، pH، ضریب قوام، اندیس جریان ماده خشک، مواد جامد محلول در آب و ارزیابی حسی مورد ارزیابی قرار گرفت. بهینه ترین فرمول با استفاده از خشک کن پاششی در مقیاس پایلوت در درجه حرارت هوای ورودی 140، 160 و 180 سانتی گراد، دبی هوای گرم 450 متر مکعب بر ساعت، دبی خوراک ورودی 1 لیتر بر ساعت و فشار نازل دو سیاله یک بار خشک گردید.پارامترهای مختلف پودر تولیدی شامل درصد بازیافت پودر، توزیع اندازه ذرات، دانسیته توده و دانسیته توده ای حاصل از ضربه، دانسیته ذره، قابلیت جریان و پیوستگی، تخلخل ذره، زمان حلالیت، رطوبت، فعالیت آنتی اکسیدانی نوشیدنی پودر بازآبپوشی شده و فنل کل اندازه گیری شد و داده ها از لحاظ اماری مورد ارزیابی قرار گرفت. بر اساس انالیز اماری داده ها با در نظر گرفتن کلیه ویژگی های مورد مطالعه استفاده از برنج طارم (قهوه ای) منجر به تولید بهینه ترین نوشیدنی گردید. بعلاوه فرایند خشک کردن بدون تاثیر گذاری قابل ملاحظه بر نوشیدنی های تولیدی زمان انبارمانی ان را نیز بطور چشمگیری افزایش داد.
کلمات کلیدی: برنج، شیر برنج، ویژگی های فیزیکوشیمیایی، خشک کردن پاششی، پودر
فهرست مطالب
عنوان صفحه
1-1- کلیات.................................... 2
1-1-1- ساختار برنج.......................... 3
1-1-4- خصوصیات برخی ارقام برنج بومی یا محلی کشور5
1-1-5- بررسی وضعیت موجود برنج در ایران و جهان 6
1-2-1- روش های تولید نوشیدنی برنج8
1-3- خشک کردن................................. 11
1-3-1- روش های مختلف خشک کردن............... 11
1-3-3- اساس عملکرد در خشک کن پاششی.......... 13
1-4-اهداف تحقیق............................... 15
فصل دوم:مروری بر مطالعات پیشین................. 18
عنوان صفحه
3-1- مواد اولیه و مواد شیمیایی مورد استفاده... 24
3-2-وسایل و دستگاه های مورد نیاز.............. 25
3-3-تعیین ویژگی های واریته های مختلف برنج..... 26
3-3-1- تعیین میزان رطوبت دانه های برنج...... 26
3-3-2- تعیین میزان چربی دانه برنج........... 27
3-3-3- تعیین میزان پروتئین.................. 27
3-3-4- تعیین میزان کربوهیدرات دانه های برنج. 28
3-3-6- تعیین برخی خواص فیزیکی دانه برنج..... 29
3-3-7- اندازه گیری وزن هزار دانه............ 29
3-3-8- تعیین میزان املاح..................... 29
3-3-9- اندازگیری ویتامین های گروهB ......... 30
3-3-10- فرایند تولید نوشیدنی برنج........... 30
3-4-بررسی ویژگی های نوشیدنی بر پایه برنج...... 33
3-4-1- اندازه گیری میزان خاکستر............. 33
3-4-2- اندازه گیری میزان چربی............... 33
3-4-3- اندازه گیری میزان پروتئین............ 33
3-4-4- اندازه گیری میزان کربوهیدرات......... 33
3-4-6- اندازهگیریترکیباتفنلینوشیدنی برنج.. 34
3-4-7- اندازهگیریترکیباتفلاونوئیدی نوشیدنی برنج 35
3-4-8- ارزیابیفعالیتآنتیاکسیدانی نوشیدنی تازه 36
عنوان صفحه
3-4-9- اندازه گیری pH (طبق استاندارد ملی به شماره 2852) 37
3-4-10- اندازه گیری ویژگی رئولوژیکی نوشیدنی بر پایه برنج 37
3-4-11- اندازه گیری ماده خشک................ 37
3-4-12- اندازه گیری بریکس................... 38
3-4-13- اندازه گیری وزن مخصوص نوشیدنی برنج.. 38
3-4-15- اندازه گیری بار میکروبی............. 39
3-4-15-1- تهیه محیط کشت PCA............... 39
3-4-15-2- رقت سازی از نمونه های نوشیدنی برنج 40
3-5-تولید پودر نوشیدنی برنج با استفاده از خشک کن پاششی40
3-5-1- شرایط خشک کن پاششی مورد استفاده40
3-5-2- درصد بازیافت پودر.................... 41
3-5-3- تعیین توزیع اندازه ذرات.............. 41
3-5-4- دانسیته توده و دانسیته توده ای حاصل از ضربه 41
3-5-5- دانسیته ذره.......................... 42
3-5-6- قابلیت جریان و پیوستگی............... 42
3-5-7- تعیین تخلخل ذره...................... 43
3-5-8- ضریب انحلال ناپذیری................... 44
3-5-9- پراکندگی ذرات........................ 44
3-5-10- زمان حلالیت.......................... 45
3-5-11- اندازه گیری رطوبت................... 45
3-5-13- مقدار کل محتوی فنول................. 46
3-5-14- ارزیابی رنگ نمونه های شیر برنج...... 46
3-6-تجزیه و تحلیل داده ها..................... 47
عنوان صفحه
4-1-تعیین ویژگی های دانه برنج................. 49
4-1-1- نتایج ترکیب شیمیایی دانه های برنج.... 49
4-1-2- تعیین برخی خواص فیزیکی دانه برنج..... 50
4-1-3- اندازه گیری وزن هزار دانه............ 51
4-1-4- اندازه گیری میزان املاح معدنی......... 52
4-1-5- اندازه گیری میزان ویتامین های گروه B. 57
4-2-بررسی ویژگی های نوشیدنی برنج.............. 58
4-2-1- نتایج ترکیب شیمیایی نوشیدنی برنج..... 58
4-2-2- نتایج میزان املاح شیر برنج های تولیدی. 59
4-2-3- اندازهگیری ترکیباتفنلیکل نوشیدنی تازه60
4-2-4- اندازهگیریترکیباتفلاونوئیدینوشیدنی تازه 61
4-2-5- ارزیابیفعالیتآنتیاکسیدانی نوشیدنی تازه 62
4-2-6- اندازه گیری Ph....................... 64
4-2-7- اندازه گیری ویژگی های رئولوژیکی: ضریب قوام65
4-2-8- اندازه گیری بریکس.................... 67
4-2-9- وزن مخصوص............................ 67
4-2-10- رنگ................................. 68
4-2-11- ارزیابی حسی......................... 69
4-2-12- بررسی ویژگی های میکروبی............. 72
4-3-بررسی ویژگی های پودر نوشیدنی برنج تولیدی.. 72
4-3-1- اندازه گیری رطوبت پودر نوشیدنی برنج.. 72
4-3-3- تعیین توزیع اندازه ذرات.............. 76
عنوان صفحه
4-3-4- دانسیته توده و دانسیته توده ای حاصل از ضربه 79
4-3-5- دانسیته ذره.......................... 81
4-3-6- قابلیت جریان و پیوستگی............... 81
4-3-7- تعیین تخلخل ذره...................... 85
4-3-8- ضریب انحلال ناپذیری................... 86
4-3-9- پراکندگی ذرات پودر نوشیدنی برنج...... 88
4-3-10- زمان حلالیت پودر نوشیدنی برنج........ 88
4-3-12- مقدار کل محتوی فنول پودر نوشیدنی بازآبپوشی شده 91
پیشنهادات.................................... 96
منابع فارسی.................................. 97
منابع انگلیسی................................ 99
پیوست 1 نمونه فرم ارزیابی حسی................ 107
چکیده و صفحه عنوان به انگلیسی
فهرست جدولها
عنوان صفحه
جدول 3-1 طبقه بندی قابلیت جریان پودر بر اساس اندیس کار (CI) .43
جدول 3-2 طبقه بندی پیوستگی پودر بر اساس نسبت هاسنر (HR) 43
جدول 4-2 نتایج ویژگیهای فیزیکی طول، عرض و کشیدگی دانه های پخته شده برنج
هندی، کامفیروزی و طارم51
جدول 4-3 میزان املاح نمونه های برنج هندی، کامفیروزی و طارم 53
جدول4-4 ترکیب اسید چرب نمونه های برنج.......... 54
جدول 4-7 میزان املاح نمونه های شیر برنج هندی، کامفیروزی و طارم59
فهرست شکلها
عنوان صفحه
شکل 1-1 نمایی از مراحل خشک کردن در خشک کن پاششی.14
شکل 3-1 منحنی استاندارد گالیک اسید............. 35
شکل 3-2 منحنی استاندارد کوئرستین............... 36
شکل 4-1 نتایج میزان وزن هزار دانه واریته های مختلف دانه برنج52
شکل 4-2 میزان اسیدهای چرب اشباع و غیر اشباع نمونه های برنج 55
شکل 4-3 پروفایل اسیدهای چرب برنج طارم.......... 55
شکل 4-3 پروفایل اسیدهای چرب برنج کامفیروزی..... 56
شکل 4-3 پروفایل اسیدهای چرب برنج هندی.......... 56
شکل 4-4 نتایج مقدار فنول واریته های مختلف شیر برنج 61
شکل 4-5 نتایج مقدار فلاونوئید واریته های مختلف شیر برنج 62
شکل 4-7 نتایج مقدار pH واریته های مختلف شیر برنج 64
شکل 4-8 نتایج مقدار قوام واریته های مختلف شیر برنج 66
شکل 4-9 نتایج مقدار اندیس جریان واریته های مختلف شیر برنج 66
شکل 4-12 نتایج مقدار وزن مخصوص واریته های مختلف شیر برنج68
شکل 4-13 نتایج میزان رطوبت واریته های مختلف پودر شیر برنج 74
شکل 4-14 نتایج مقدار بازیافت پودر واریته های مختلف شیر برنج76
عنوان صفحه
شکل 4-15 نتایج توزیع ذرات واریته های مختلف پودر شیر برنج78
شکل 4-17 نتایج دانسیته توده حاصل از ضربه واریته های مختلف پودر شیر برنج80
شکل 4-18 نتایج دانسیته ذره واریته های مختلف پودر شیر برنج 81
شکل 4-19 نتایج قابلیت جریان واریته های مختلف پودر شیر برنج83
شکل 4-20 نتایج پیوستگی واریته های مختلف پودر شیر برنج 84
شکل 4-21 نتایج تخلخل ذره واریته های مختلف پودر شیر برنج 85
شکل 4-22 نتایج انحلال ناپذیری واریته های مختلف پودر شیر برنج 87
شکل 4-23 نتایج پراکندگی ذرات واریته های مختلف پودر شیر برنج 88
شکل 4-24 نتایج زمان حلالیت واریته های مختلف پودر شیر برنج89
شکل 4-26 نتایج میزان فنول واریته های مختلف پودر شیر برنج91
1- مقدمه
1-1- کلیات
غلات بیش از نیمی از انرژی و پروتئین های مورد نیاز مردم جهان را تامین می کنند. از نظر گیاه شناسی غلات متعلق به خانواده گیاهان علفی گرامینه هستند که شامل برنج، گندم، ذرت، جو، جو دوسر، چاودار، ارزن و سورگوم می باشند. در این میان برنج، گندم و ذرت سه غله مهم دنیا به شمار می روند، زیرا علاوه بر سطح زیر کشت وسیعی که دارند، نقش مهمی در تامین غذای انسان ایفا می کنند (Blderok, 2000).
برنج یکی از مهمترین انواع غلات است که 3500 سال قبل از میلاد مسیح در شمال کشور تایلند کشت گردید، سپس به چین، هندوستان، ایران، خاور نزدیک و از آنجا به جنوب اروپا رفته است (رجب زاده، 1380) و هم اکنون غذای اصلی بیش از نیمی از مردم کره زمین را تشکیل می دهد. حدود 90% برنج جهان در آسیا تولید می شود و کشورهای هند، چین، پاکستان، اندونزی، بنگلادش، تایلند، ویتنام، ژاپن و فیلیپین تولید کنندگان عمده برن
ج میباشند (Amisah et al.,2003). برنج ماده غذایی اصلی برای بسیاری از آسیایی هاست و آن را به صورت دانه های برنج سفید شده و پخته شده مصرف می کنند. پختن برنج یک عملیات مهم است که بافت مناسبی برای خوردن فراهم میکند. نشاسته حدود 90% از وزن خشک برنج را تشکیل میدهد (Ramesh, 2001).
از نظر گیاهشناسی برنج گیاهی است یکساله، از خانواده گرامینه[1] (تیره گندمیان) و از جنس اوریزا[2] که در مناطق حاره که باران و آفتاب فراوانی دارد و در مناطق معتدل رشد می کند. واریته های مختلفی از برنج وجود دارند که با طیف وسیعی از شرایط محیطی سازگاری خوبی دارند. اگرچه برنج غله ای است که شرایط باتلاقی برای آن مناسب است ، اما می توان برنج را در مزارع خشک به صورت دیم یا غرقابی کشت نمود (آراسته ،1373). برنج گیاهی با ترکیبات غذایی مختلف مانند کربوهیدرات، چربی، پروتئین، فیبر، خاکستر، ویتامین های گروه B شامل (ریبوفلاوین ونیاسین) و مواد معدنی شامل (آهن، کلسیم، فسفر، پتاسیم) است که نقش قابل توجهی در رفع نیاز بدن انسان به مواد مغذی دارد. بین واریته های گوناگون این گیاه تفاوت زیادی در ترکیبات غذایی آن مثل پروتئین، فیبر و خاکستر وجود دارد
(Amisah et al., 2003). میزان لیزین آن به طور متوسط 4 تا 3/8درصد پروتئین آن می باشد (میزان پروتئین در حدود 7 درصد برنج آسیاب شده و 8 درصد در برنج قهوه ای) است. برنج به عنوان یکی از با ارزش ترین غلات با داشتن محاسن زیادی از جمله طعم مناسب، سهولت پخت، نداشتن هرگونه عامل ضد تغذیه ای، کیفیت نگهداری خوب، دارا بودنمواد معدنی و ویتامین ها قابل استفاده مطلوب، می تواند به عنوان یک منبع غذایی فراوان و اقتصادی، احتیاجات بشر را تامین نماید. همچنین از آنجا که برنج فاقد مواد آلرژی زا و گلوتن است، ماده ی مناسبی برای برنامه غذایی بیماران سیلیاکی در نظر گرفته می شود
(Patel minilal, 2005).
1-1-1- ساختار برنج
دانه های برنج بدست آمده از مرحله خرمن کوبی از دو پوسته خارجی و داخلی پوشیده شده است، این برنج پوست دار را شالی یا شلتوک می نامند، در حقیقت قسمت خوراکی برنج توسط لایه ای بنام شلتوک پوشانده شده است (Hu et al., 2009) که در اثر جدا کردن آن طی عملیات پوست گیری، برنج قهوه ای تولید می شود که در واقع رنگ قهوه ای یا عنابی مربوط به لایه نازکی است که روی سطح دانه قرار دارد و سبوس نامیده می شود
(Sungsopa et al., 2009). سبوس برنج از نظر تغذیه ای غنی از پروتئین (12 تا 16%) است که میزان لیزین آن (3 تا 4%) در مقایسه با پروتئین های سبوس سایر غلات بیش تر است (Pourali et al.,2010). مشکل اصلی در استفاده از پروتئین سبوس برنج حلالیت بسیار کم پروتئین های موجود در آن است که ناشی از پیوندهای دی سولفیدی فراوان موجود در آن است. سبوس برنج علاوه بر پروتئین، غنی از چربی (16 تا 22 %)، فیبر خام (8 تا 12 %) و کربوهیدرات است که به منظور استخراج روغن ، تغذیه دام یا جزئی از فرآورده های غذایی استفاده می شود (Hangmoungjai et al., 2001). همچنین منبع غنی از ویتامین ها و مواد معدنی نظیر تیامین، نیاسین، آلومینیوم، کلر، آهن، منیزیم، فسفر، پتاسیم، سلیسیوم، سدیم، روی و کلسیم به حساب می آید (Anderson et al., 2001) و می تواند به عنوان یک ترکیب مناسب برای فرمولاسیون غذای کودک به کار رود(Chandi et al., 2007). همچنین می تواند در جلوگیری از بیماری های قلبی،کبدی و سنگ کلیه دخیل باشد. سبوس برنج منبع غنی از ویتامین های E نظیر ( آلفا، بتا، سیگما و گاما)، ترکیبات اریزانولی و الکل های تری ترپنی[3]است که می تواند به عنوان جزئی از داروها ، لوازم آرایشی و غذای عملگر بکار رود (Yasumatsu et al., 1972; Paraddo et al., 2006).
در زیر لایه سبوس، لایه دیگری قرار دارد که سرشار از پروتئین است که لایه آلورون[4] نامیده می شود و در زیر این لایه، لایه آندوسپرم قرار دارد که غنی از نشاسته و محتوی مقادیری پروتئین، ویتامین ها و املاح است. جوانه در انتهای دانه قرار دارد که غنی از چربی، ویتامین ها و املاح است (پایان، 1385). با توجه به تنوع دانه های برنج، دانه های برنج را از لحاظ اندازه یا طول دانه طبقه بندی می نمایند که در قسمت بعد به توضیح آن پرداخته شده است.
1-1-2- طبقه بندی برنج از نظر اندازه یا طول دانه قبل از فرایند آسیاب
تعداد گونه های برنج در کشور های مختلف دنیا متجاوز از 5000 است، که در جهان برنج را بر اساس طول دانه به سه گروه مهم به شرح زیر طبقه بندی نموده اند
(Ashoghon & Akintayo, 2012).
1- برنج دانه بلند مانند برنج هندی یا ایندیکا: این نوع برنج دارای کیفیت خوبی می باشد. طول این نوع برنج حدود 8/6 میلی متر و سه برابر عرض آن است.
2- برنج دانه متوسط: برنج دانه متوسط به برنجی گفته می شود که طول آن حدود 6 میلی متر و نسبت طول به قطر آن حداقل 1/2 میلی متر باشد.
3- برنج دانه کوتاه مانند ژاپونیکا: این نوع برنج دارای مصارف خوراکی است و طول آن حدود 5 میلی متر و دو برابر عرض آن است.
دانه های برنج در نقاط مختلف با ترکیب و کیفیت پخت متفاوت تولید می شود که این تفاوت ها به طور چشمگیری قابل توجه است (Ayres et al., 1997).
1-1-3- درجه بندی دانه برنج بعد از فرآیند آسیاب و استانداردها
برخی اصطلاحات و تعاریف موجود در استاندارد ملی ایران به شماره 3357 در زیر آورده شده است:
برنج سبوس دار (برنج قهوه ای): به برنجی گفته می شود که پوسته خارجی آن گرفته شده باشد.
برنج سفید: به برنجی گفته می شود که تمام یا بخشی از سبوس آن ( پوسته قهوه ای رنگ چسبیده به دانه ) و جوانه آن گرفته شده است و به رنگ یکنواخت باشد.
برنج نیمه سفید: به برنجی گفته می شود که سبوس آن بطور کامل گرفته نشده باشد.
برنج کاملاً سفید: به برنجی گفته می شود که تمام سبوس آن گرفته شده باشد و جوانه آن باقی نمانده باشد.
دانه کامل: به دانه ای گفته می شود که فاقد هر نوع شکستگی باشد. حداقل 9/0 طول میانگین دانه به غیر از دانه های نارس، تغییر شکل یافته و شکسته باشد.
1-1-4- خصوصیات برخی ارقام برنج بومی یا محلی کشور
ارقام صدری از بهترین و مرغوبترین ارقام کیفی برنج بومی یا محلی کشور بوده که دراستان گیلان و سایر نقاط کشور کشت میگردد. میزان پروتئین موجود در دانه برنج صدری بالا(8 درصد) میباشد. ارقام طارم همانند صدری از بهترین و مرغوبترین ارقام کیفی برنج میباشد که مبدا آن در مازندران و میزان پروتئین آن حدود 7 درصد میباشد (زمانی، 1386).
1-1-5- بررسی وضعیت موجود برنج در ایران و جهان
برنج پس از گندم بیشترین سطح اراضی کشاورزی را در جهان به خود اختصاص داده است. بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی خوار وبار و کشاورزی ملل متحد، سطح زیر کشت برنج در سال 2014، در جهان حدود 233 میلیون هکتار و در ایران حدود 700 هزار هکتار و میزان تولید شلتوک در جهان حدود 840 میلیون تن و در ایران حدود 50/4 میلیون تن گزارش شده است علی رغم رشد تولید این محصول در سال های اخیر، ایران همواره با وارداتی حدود 3/1 میلیون تن در سال یکی از بزرگترین وارد کنندگان برنج در جهان می باشد. از جمله کشورهای صادر کننده برنج به ایران می توان به تایلند، پاکستان، هندوستان، تایوان، ژاپن، امارات، اوروگوئه، استرالیا، اسپانیا، بلژیک، لهستان اشاره کرد که البته در سالهای اخیر بازار برنج های پاکستانی و هندی بیشترین سهم صادرات برنج به ایران را به خود اختصاص داده است (International Grains Council, ).
در حال حاضر برنج در 16 استان کشور کشت میشود اما 75 درصد آن به دو استان مازندران و گیلان اختصاص دارد. همچنین کشت و کار برنج در حاشیه زاینده‌رود در استان اصفهان از دیر باز متداول بوده است.با توجه به تنوع دانه های برنج و محصولات مشتق شده از آن، می توان به محصول نوشیدنی برنج، نوشابه برنجی، پفک برنج، کیک برنج و ژله نوشیدنی برنج اشاره کرد(پایان ،1385).
1-2- نوشیدنی برنج[5]
امروزه در دنیا پیشرفت قابل توجهی در تولید و معرفی نوشیدنی های گیاهی [6]جدید دیده می شود که اساسا مربوط به ویژگی ها و مزایای خاص آن ها در افزایش و بهبود
سلامت مصرف کننده می باشد. تولید نوشیدنی گیاهی با استفاده از حبوبات[7] و دانه های روغنی[8] تکنولوژی قدیمی است که به قرن 13 بر می گردد (Amisah et al., 2003). از جمله نوشیدنی های گیاهی تولید شده می توان بهشیر سویا، شیر بادام، شیر فندق، شیر کنجد و نوشیدنی دانه طالبی اشاره کرد.
نوشیدنی برنج: یکی از فرآورده های برنج، تولید عصاره شیر مانندی است که در کشور هایی نظیر هند، چین و ژاپن متداول شده است و اصطلاحا به آن نوشیدنی برنج میگویند. نوشیدنی برنج از جنبه های مختلف قابل توجه می باشد. در مقایسه ی کربوهیدرات های نوشیدنی برنج با شیر گاو، نکته حائز اهمیت فقدان قند لاکتوز در نوشیدنی برنج میباشد، در نتیجه مشکل جذب لاکتوز که به عدم تحمل لاکتوز[9] معروف است، رفع خواهد شد (El-Adawy, 1997; Salunkhe, 1992).
گزارشات ارائه شده نشان می دهد که مشکل جذب لاکتوز در برخی از نژادهای آمریکای جنوبی، آفریقا و آسیا درصد بالایی را به خود اختصاص داده است بطوریکه در تایلند 79%، در هند 64 %، در پرو 67 %، در نیجریه 20 %، در ایران 31 % گزارش شده است در حالی که در اروپا و آمریکای شمالی به ندرت دیده میشود (Salunkhe ,1992; El-Adway ,1997). عدم تحمل لاکتوز که نارسائی لاکتاز[10] نیز نامیده میشود، نوعی عدم توانایی در سوخت و ساز و هضم لاکتوزیا قند شیر در بدن میباشد. این بیماری به علت فقدان آنزیملاکتازدر دستگاه گوارش، جهت شکستن پیوندهای لاکتوز میباشد. از مشکلات این بیماری میتوان به درد شکم، نفخ، باد شکم، اسهال، تهوعو بازگشت اسید به مری اشاره کرد این عارضه در حال حاضر غیرقابل علاج محسوب میگردد به همین دلیل رژیم غذایی مناسب برای افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز بسیار حائز اهمیت بوده و به این صورت در نظر گرفته می شود که اگر این عارضه در بدو تولد وجود داشته باشد، استفاده از شیرخشک بدون لاکتوز یا کم لاکتوز توصیه میگردد. اگر عدم تحمل لاکتوز موقتی و ناشی از اسهال و استفراغ باشد، استفاده از شیرخشک جایگزین تنها برای مدت‌کوتاهی باید در نظر گرفته شود. پس از این دوره، مصرف شیرگاو باید از سرگرفته شود. افراد بزرگسال دچار عدم تحمل لاکتوز باید مصرف شیر و محصولات لبنی نظیر پنیر و بستنی را محدود کنند و از شیر گیاهی یا دارو های حاوی آنزیم لاکتاز به همراه مکمل کلسیم استفاده نمایند. همچنین این بیماران باید به برچسب‌های روی محصولات غذایی دقت کنند، زیرا قند شیر در بسیاری از محصولات غذایی به کار رفته است، که خوردن آنها ممکن است باعث ایجاد علایم شود (Byers and Savaiano, 2005).
از دیگر نکات قابل توجه در نوشیدنی برنج، طعم ملایم آن است که بر خلاف سایر طعم های گیاهی، مطلوب بوده و از این لحاظ نسبت به شیر سویا و شیر استخراج شده از دانه خربزه، برتری دارد. هم چنین نوشیدنی برنج فاقد کلسترول، کازئین بوده و سرشار از ویتامین های A، B، E و املاح معدنی نظیر کلسیم، پتاسیم، منیزیم و فسفر می باشد. شیر های گیاهی برای افرادی که به لبنیات حساسیت دارند یا کلسترول بالایی دارند بسیار مناسب میباشد (Miraghajani et al., 2012).
1-2-1- روش های تولید نوشیدنی برنج
در حالحاضر نوشیدنی برنج به دو صورت مایع (تازه) و پودری قابل تولید است، در روش صنعتی دانه های برنج توسط کارخانه دریافت میشود و برای جداسازی اجزاء نامطلوب از صافی عبور داده میشود. زمانی که دانه های برنج از صافی عبور داده شد، از استوانه های دارای خاصیت مغناطیسی رد میشود تا اگر احیاناً خرده آهن در بین دانه های برنج باشد آنرا به خود جذب نماید در این قسمت دانه های برنج توسط نوار نقاله ای به قیف دریافت وارد میشود. سپس بوسیله آب به درون لوله ها رانده و در آنجا وارد تانک خیساندن میشوند. دلیل استفاده این سیستم حداقل صدمه و آسیب به دانه میباشد.
تانک خیساندن[11]: در این قسمت دانه ها 2-3 ساعت می مانند تا خیس بخورند. در این مرحله دانه ها آب جذب می کند. به دلیل اینکه این تانکها بر روی هم قرار گرفته اند با استفاده از اختلاف سطح و بدون نیاز به پمپ می توان دانه ها را به بخش خرد کردن منتقل نمود.pH خروجی آب دانه در این مرحله 9/6 میباشد.
خرد کردن دانه: این بخش شامل یک مخزن دریافت بوده که در بخش زیرین این تانک دو الکترو موتور تعبیه شده است. سر این الکتروموتورها تیغههایی تعبیه شده و در اطراف تیغهها صافی قرار دارد. دانه برنج همراه با آب از طریق تانک بخش خرد کردن به سمت تیغه ها حرکت کرده و هنگام خروج و با تماس با تیغه خرد شده و با فشار از صافیها عبور کرده و به صورت یک محلول عبور میکند.
فیلتراسیون: جهت جداسازی تفاله برنج از محلول عصاره مانند، از یک فیلتر اکسترودر و سپس از صفحه های خنک کننده عبور کرده و بعد از اینکه دمای آن به 8 درجه سانتی گراد رسید در تانک ذخیره شیر خام نگهداری میگردد.
فرمولاسیون محصول: در این مرحله با توجه به نوع محصول از مواد مختلفی استفاده می شود مانند اسانس، نمک، شکر، رنگ، پودر کاکائو، پودر قهوه، پایدار کننده ها و ... در این بخش نوشیدنی برنج خام در تانک هایمخلوط کردنبا سایر مواد مخلوط شده و بعد از گذراندن زمان اختلاط به تانکهای نگهداری منتقل می شود. در این مرحله تا حدودی دمای محصول را بالا برده تا حلالیت مواد به خوبی صورت پذیرد. نوشیدنی برنج آماده شده قبل از انتقال به تانکهای نگهداری تا دمای یخچال خنک شده و سپس نگهداری میشود.
استریلیزاسیون: جهت استریلیزاسیون نوشیدنی ابتدا وارد مخزن نگهداری شده و سپس وارد بخش پیش گرم کن می گردد این بخش یک مبدل لوله ای بوده که از چند لوله تشکیل شده که در یکی محصول و در دیگری ماده گرم کننده جریان دارد. در این بخش نوشیدنی برنج جریان یافته وارد بخش استریلیزاسیون نهایی میگردد که در این مرحله بخار از سمت بالا و محصول از بخش پایین وارد شده که بخار به داخل محصول تزریق و دمای آن به 140 درجه سانتی گراد می رسد. محصول در بخش نگهداری حدود 3 الی 4 ثانیه باقی میماند سپس وارد بخشخلاء شده و تحت خلأ باقیمانده بخار تزریق شده به داخل محصول خارج می گردد همچنین محصول تحت شوک حرارتی قرار گرفته و ناگهان تا دمای 65 درجه سانتی گراد خنک شده و سپس وارد هموژنایزر میشود.
هموژنیزاسیون: در این مرحله تحت فشار گویچه های چربی خرد شده و نوشیدنی برنج حاوی روغن گیاهی هموژن می گردد و محصول به صورت یکنواخت در می آید. محصول هموژن شده وارد بخش پیش گرم کن شده و دمای خود را به دمای نوشیدنی ورودی داده و پس از تبادل حرارتی دمای نوشیدنی خروجی کاهش و دمای نوشیدنی ورودی افزایش مییابد. سپس نوشیدنی با دمای 24 درجه سانتی گراد وارد تانک خیساندن می شود. این تانک معمولا دارای ظرفیتی بالا بوده و قبل از شروع تولید با استفاده از بخار به طور کامل استریل شده و سپس نوشیدنی استریل وارد آن می گردد. در بخش فوقانی داخل تانک همیشه هوای استریل وجود دارد.
بسته بندی محصول: برای بسته بندی نوشیدنی برنج از بسته بندی تتراپک استفاده می شود که این بسته بندی از 8 لایه تشکیل شده است که هر یک دارای وظایفی خاص می باشد. این لایه ها شامل پلی اتیلن، آلومینیوم، چسب، کاغذ، چسب، کاغذ، چاپ، پلی اتیلنمی باشد. رولهای کاغذ پس از استریل شدن توسط آب اکسیژنه در بخش مخصوص دستگاه شکل پاکت گرفته و نوشیدنی داخل آن پر و بسته بندی کامل می گردد(Akoh et al., 2008).
لازم به ذکر است جهت افزایش زمان ماندگاری نوشیدنی برنج، علاوه بر استریل نمودن و ب
[1]Gramineae
[2]Oryza sativa L.
[3]Rezanol and Tri terpen alkhol
[4] Aleuron Layer
[5] Rice Milk
[6] Vegetable Milk
[7] Cereal Milk
[8] Grain Milk
[9]Lactose intolerance
[10] Lactose failure
[11] Soaking tank
بررسی تأثیر عوامل مؤثر بر قصد مشتریان در استفاده از بانکداری موبایلی در بانک های ملی رشت
فهرست مطالب
عنوان صفحه
چکیده................................................................................................................................... 1
فصل اول:کلیات تحقیق
1-9)تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای مستقل و وابسته. 10
1-10) قلمرو تحقیق..............................................................................................................................11
فصل دوم:ادبیات تحقیق
بخش اول:بانکداری الکترونیکی
2-1-1) بانکداری الکترونیکی.. 15
2-1-2) انواع بانکداری الکترونیکی.. 15
2-1-3)خدمات بانکداری الکترونیکی... 16
2-1-4) سطوح بانکداری الکترونیکی.. 18
2-1-5 )زیرساخت های مورد نیاز تکنولوژی بانکداری الکترونیکی.. 19
2-1-6)مقایسه بانکداری الکترونیکی با بانکداری سنتی.. 22
2-1-7)بانکداری الکترونیکی در ایران.................................................................................. 23
بخش دوم :بانکداری موبایلی
2-2-3)استانداردهای و پروتکل های مورد استفاده در بانکداری موبایلی.. 26
2-2-4) خدمات ارائه شده در بانکداری موبایلی.. 28
2-2-6 )روش های ارائه خدمات بانکداری موبایلی.. 30
2-2-6-3 ) بانکداری موبایلی PDA.. 32
2-2- 6-4) بانکداری موبایلی با کیت ابزار – SIM... 32
2-2- 6-5 )بانکداری موبایلی با جاوا32
2-2- 7) مزایای بانکداری موبایلی.. 33
2-2-8) معایب بانکداری موبایلی.. 34
2-2-9)چالش‌های بانکداری موبایلی.. 35
2-2 -10 ) مدیریت امنیت اطلاعات ضرورت حیاتی بانکداری موبایلی.. 38
2-2- 11 ) حفاظت سه بعدی از اطلاعات سازمان. 39
2-2 -12 ) تمرکز بر امنیت... 39
2-2 -13 ) تأیید اعتبار مشتری در بانکداری موبایلی.. 40
2-2- 14 ) نظارت برتداوم ارائه خدمات... 40
2-2-15) قصد رفتاری در بانکداری موبایلی.. 40
2-2-17)سهولت استفاده ادراک شده41
بخش سوم:مدل وپیشینه تحقیق
2-3-1) مدل پذیرش تکنولوژی(TAM)49
فصل سوم: روش تحقیق
3-3-1) طبقه بندی بر اساس ماهیت و هدف تحقیق.. 58
3-3-2)طبقه بندی بر اساس روش تحقیق.. 58
3-6) روش جمع آوری اطلاعات... 60
3-7)ابزار جمع آوری داده و اطلاعات... 60
3-8) روایی و پایایی ابزار اندازه گیری.. 61
3-9)روش تجزیه و تحلیل داده ها63
فصل چهارم:روش تجزیه وتحلیل اطلاعات
4-2-1) تحلیل جمعیت شناختی نمونه. 66
4-2-2) تحلیل توصیفی متغیرهای اصلی تحقیق.. 71
4-2-2-2) سهولت استفاده درک شده73
4-2-2-7) قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 77
4-3)آزمون فرضیه های تحقیق.. 78
فصل پنجم:نتیجه گیری وپیشنهادات تحقیق
5-2-1) توصیف متغیر سودمندی درک شده82
5-2-2) توصیف متغیر سهولت استفاده درک شده82
5-2-3) توصیف متغیر ریسک کارایی.. 82
5-2-4) توصیف متغیر ریسک مالی.. 83
5-2-5)توصیف متغیر ریسک امنیتی.. 83
5-2-6) توصیف متغیر ریسک حریم خصوصی.. 83
5-4)پیشنهادات بر اساس سوال های تحقیق.. 85
5-6)پیشنهادات برای تحقیقات آتی.. 88
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول1-1)تعریف عملیاتی و مفهومی متغیرهای تحقیق.. 10
جدول 2-1) مقایسه ویژگیهای بانکداری الکترونیک و بانکداری سنتی.. 22
جدول شماره 2-2-1) تعریف انواع ریسک... 45
جدول 3-1)صفات کیفی و ارزش های عددی گزینه های پرسشنامه. 61
جدول3-2 )سؤالات مربوط به متغیرها61
جدول3-3) پایایی مربوط به سؤالات پرسشنامه. 63
جدول 4-1) جدول فراوانی متغیر جنسیت... 67
جدول 4-2) جدول فراوانی متغیر سطح تحصیلات... 68
جدول 4-3) جدول فراوانی متغیرسن.. 69
جدول 4-4) جدول فراوانی متغیر وضعیت شغلی.. 70
جدول4-5)توصیف متغیر سودمندی درک شده71
جدول4-6) توصیف متغیر سهولت استفاده درک شده72
جدول4-7) توصیف متغیر ریسک کارایی.. 73
جدول4-8 )توصیف متغیر ریسک مالی.. 74
جدول 4-9)توصیف متغیر ریسک امنیتی.. 75
جدول 4-10)توصیف متغیر ریسک حریم خصوصی.. 76
جدول 4-11)توصیف متغیر قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 77
جدول 4-12) همبستگی بین سودمندی درک شده و قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 78
جدول 4-13) همبستگی بین سهولت استفاده درک شده و قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 78
جدول 4-14) همبستگی بین ریسک کارایی و قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 79
جدول 4-15) همبستگی بین ریسک امنیتی و قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 79
جدول 4-16) همبستگی بین ریسک مالی و قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 80
جدول 4-17) همبستگی بین ریسک حریم خصوصی و قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 80
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار4-1) نمودار میله ای جنسیت... 67
نمودار4-2) نمودار میله ای سطح تحصیلات... 68
نمودار4-3) نمودار میله ای سن.. 69
نمودار4-4) نمودار میله ای وضعیت شغلی.. 70
نمودار 4-5) هیستوگرام متغیر سودمندی درک شده71
نمودار 4-6) هیستوگرام متغیر سهولت استفاده درک شده72
نمودار 4-7) هیستوگرام متغیر ریسک کارایی.. 73
نمودار 4-8) هیستوگرام متغیر ریسک مالی.. 74
نمودار 4-9)هیستوگرام متغیر ریسک امنیتی.. 75
نمودار 4-10) هیستوگرام متغیر ریسک حریم خصوصی.. 76
نمودار 4-11) هیستوگرام متغیر قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 77
فهرست اشکال
عنوان صفحه
شکل 2-3-1):اجزا و روابط مدل پذیرش تکنولوژی دیویس... 49
چکیده:
امروزه بانکداری موبایلی، مشتریان را قادر میسازد تا فعالیتهای مالی خود را در یک محیط مجازی انجام دهند. نتایج تحقیقات بیانگر این مطلب میباشد که ویژگی منحصر به فرد بانکداری موبایلی نظیر سودمندی،سهولت راحتی و سرعت بالا سبب شده تا مشتریان تمایل خود را برای استفاده از موبایل جهت انجام امور بانکی نشان دهند. برای ارتقای خدمات موجود بانکداری موبایلی در ایران به نظر میرسد موانعی وجود دارد که موجب شده تا کنون بانکداری موبایلی به جایگاه واقعی خود نرسد.برخی از مشکلات به استفاده کنندگان از این خدمات بر می گردد، در صورتی که کاربران به درستی ندانند چگونه بایستی از این خدمات بهره مند شوند نبایستی انتظار بازدهی خوب از این نظام را داشت. مشتریان از این که استفاده از خدمات بانکداری موبایلی چه مزایایی برای آنها دارد و چگونه می توانند از آن استفاده کنند آگاهی ندارند. بنابراین در این تحقیق به بررسی عوامل مؤثر برقصد مشتریان در استفاده از بانکداری موبایلی در شعب بانکهای ملی شهر رشت می پردازیم. مدل این تحقیق بر اساس مدل پذیرش تکنولوژی دیویس می باشد(TAM). برای تکمیل مدل ذکر شده ریسک کارآیی و ریسک مالی از تحقیق استون و گرونگهانگ و ریسک امنیت و حریم خصوصی از تحقیق پیککارنین و همکارانش به مدل اضافه شد. که سودمندی ادراک شده، سهولت استفاده ادراک شده، ریسک کارآیی،ریسک مالی،ریسک امنیت و ریسک حریم خصوصی به عنوان متغیر مستقل و قصد استفاده از بانکداری موبایلی به عنوان متغییر وابسته می باشد. تحقیق حاضر از نظر هدف از نوع کاربردی است. از لحاظ روش اجرا، تحقیق حاضر از تحقیقات توصیفی – پیمایشی با تأکید بر شاخه همبستگی است و نهایتاً از لحاظ روش جمع آوری داده ها و اطلاعات در این تحقیق از نوع میدانی می باشد.جامعه آماری در این تحقیق مشتریان بانکهای ملی شهر رشت می باشد. روش نمونه برداری به کاررفته در این تحقیق روش در دسترس می باشد . ابزار گردآوری اطلاعات در این تحقیق پرسشنامه می باشد. در این تحقیق با استفاده از شاخص های آمار توصیفی، توزیع هریک از متغیرها تشریح می شود. سپس با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون نسبت به آزمون آن اقدام می شود. نتایج تجزیه و تحلیل نشان داد که سودمندی ادراک شده، سهولت استفاده ادراک شده، ریسک کارآیی، ریسک مالی، ریسک امنیتی و ریسک حریم خصوصی به طور مستقیم روی قصد رفتاری تأثیر مثبت و معناداری دارد.
واژگان کلیدی : بانکداری موبایلی، ریسک ادراک شده، مدل پذیرش تکنولوژی سودمندی، سهولت، قصد استفاده از بانکداری موبایلی
کلیات تحقیق
|
-1) مقدمه
با توجه به موج جهانی شدن، بسیاری از مفاهیم و تعاریف در زندگی اجتماعی- اقتصادی بشر امروز تغییر کرده اند. افراد هر جامعه بسیار سهل و آسان به اطلاعات دسترسی دارند. تغییراتی که به واسطه ظهور اینترنت یا به طور اعم فناوری اطلاعات و ارتباطات در زندگی یکایک افراد جوامع مختلف ایجاد شده، باعث گردیده که سرعت نشر مفاهیم، فناوری نوین و نیز خدمات تازه افزایش چشمگیری یابند. در این بین تجارت الکترونیکی به عنوان موتور محرک اقتصاد، در قرن بیست و یکم از جایگاهی ممتاز برخوردار است. از مهمترین مؤلفه های اثر گذار در عینیت یافتن تجارت الکترونیکی، مبادلات مالی است. با رشد سریع اینترنت، بانکداری آن لاین نقش بسیار مهم و اساسی پیدا کرده است و در حقیقت بستر مناسبی برای تراکنش مالی ایجاد نموده اند(2009Ming, ). و از سویی دیگر با افزایش تلفن های بی سیم، تأثیر ارتباطات بی سیم و اینترنت، چرخش جدیدی داشته است و آن، همگرایی اینترنت و تلفن بی سیم است. اتصال تلفن موبایلی، سکوی بالقوه ای را برای نفوذ بی سابقه اینترنت و خدماتی از قبیل تجارت موبایلی ارائه می کند. به عبارتی با شیوع رو به رشد تجارت الکترونیکی و استفاده گسترده از وسایل موبایلی، یک نوع کانال جدید در حال ظهور است که تجارت موبایلی نامیده می شود(الهی ،1383،1 ). تجارت موبایلی شامل فروش کالاها، خدمات و مطالب از طریق دستگاههای بی سیم، بدون محدودیت زمان و فضا می باشد. با افزایش تجارت موبایلی و محبوبیت آن دربین مردم، بانکداری موبایلی به منظور تسهیل معاملات تجاری الکترونیکی ایمن به وجود آمد. که با بکارگیری اصولی آن می توان هزینه های بانکی را تا حد زیادی کاهش داد و از سوی دیگر رضایت فزاینده مشتریان را به جهت دسترسی آسان به تراکنش های مالی چون چک کردن تراز حساب، مبادلات و پرداختها از طریق یک دستگاه موبایل در هر زمان و هر مکان به جای انتظار در صف گیشه بانک درساعت کاری فراهم آورد (خاکسار ،گیاهی،1388 ،3). هنگامی که یک خدمت نوآوری جدید مثل بانکداری موبایلی معرفی می شود، مشتریان ممکن است در استفاده از آن برای معاملات بانکداری احساس ترس کنند. بنابراین اعتماد و اطمینان به کاستن از این ترس و خطرهای بالقوه کمک می کند تا معاملات تحت شک و تردید را تسهیل کند ( 505 ,2008Zhao,).
-2)بیان مسأله
طی چند سال اخیر تجارت موبایلی (سیار) به عنوان جدیدترین شاخه از تجارت الکترونیک موردتوجه قرارگرفته بطوری که پیشرفت فناوری و نوآوریها، باعث رشد و گسترش کاربردهای آن گشته است. بانکداری موبایلی یکی از شاخه های اصلی تجارت موبایلی است که نقش اساسی و تأثیرگذار بر سایر حوزه های این تجارت دارد. تلفن همراه دنیا را دگرگون کرده و فرصتهای بی شماری را برای زندگی بهتر و ارتباطات گسترده تر فراهم می کند (کهزادی وهمکاران،1384،306 ).
در حال حاضر 6 میلیارد نفر از جمعیت دنیا موبایل دارند یعنی فراگیری آن از هر پدیده ای بیشتر است و هیچ تکنولوژی وجود ندارد که اینقدر فراگیر باشد. بدین ترتیب موبایل مهمترین و وسیع ترین رایانه است و با توجه به افزایش ضریب نفوذ تلفن همراه و آمار کاربران در کشورها و ظهور شبکه های بی سیم و افزایش استفاده از اینترنت بر روی گوشی موبایل، تحولات چشم گیری در ارائه خدمات بانکداری رخ داده است. موبایل فرصتی را برایی بانکها به منظور ارائه خدمات جدید به همگان فراهم نموده است(2003 ,493 Amin ).
بانکداری با تلفن همراه سامانه ای است که می توان با نصب یک نرم افزار روی گوشی بدون مراجعه به بانک در هر ساعتی از شبانه روز عملیات بانکی خود را انجام داد.
البته علی رغم سرمایه گذاریهای فراوان انجام شده در زمینه کاربری فناوری های اطلاعاتی در عرصه بانکداری، گزارش ها حاکی از آن است که برخی از کاربران به رغم دسترسی به فناوریها، از آن استفاده نمی کنند(501 ,2003Wang Lin& Tang , ). یکی از عوامل کلیدی در پذیرش بانکداری موبایلی، اعتماد و رضایت مشتری نسبت به بانک است که به طور غیرمستقیم بر پذیرش بانکداری موبایلی تأثیر می گذارد. از سوی دیگر مشارکت مشتری در پذیرش بانکداری موبایلی بسیار اهمیت دارد چرا که این امر سبب کاهش یا حذف تعاملات بین سازمان و مشتری می شود. مشارکت مشتری و بانک عاملی است که بر کیفیت خدمات رضایت مندی و نهایتاً حفظ مشتری تأثیر می گذارد. این در حالی است که بسیاری از اشخاص نسبت به استفاده از تکنولوژی جدید محتاط هستند(2003 Lee,). بر اساس تحقیقات صورت گرفته، نگرانی درباره امنیت و پس از آن، نداشتن آگاهی درباره بانکداری موبایلی و مزایای آن، مهمترین عامل استفاده نکردن از این خدمات بانکی می باشد. در واقع موانع اصلی استقرار و توسعه بانکداری موبایلی بر اساس همین عوامل کلیدی تنظیم می گردد. بانکداری از طریق موبایل در اکثر بانکهای ایرانی به کار گرفته می شود اما هنوز بطور کامل مورد پذیرش واقع نشده است (خاکسار،گیاهی،1388 ،4 ). بر خلاف تبلیغات گسترده از طریق بانکها، افزایش ضریب نفوذ بانکداری موبایلی در ایران کمتر از 5% برآورد شده است.و دلیل آن را می توان آشنا نبودن مردم به طریقه استفاده از این خدمات دانست و مسأله مهمتر عدم اعتماد کافی به خدمات الکترونیکی غیر حضوری است. بانکداری موبایلی برای اینکه موفق باشد و ادامه حیات یابد باید مورد پذیرش قرار گیرند. بنابراین باید به سمت احداث اکوسیستمهای مالی جدید پیش برویم که به صورت داخلی فعالیت می کنند و بتواند پول را در سیستمهای بانکی مختلف در اقصی نقاط کشور و جهان با توجه به قوانین مختلف منتقل کند. این اکو سیستم جدید باید با انتظارات نسل تلفن همراه نیز هماهنگ باشد. کاربران هوشمند تلفن همراه انتظار دارند تبادلات مالی از طریق تلفن همراه راحت، به صرفه، ایمن و سریع باشد. گام مهم در ایجاد این اکوسیستم علاوه بر برقراری ارتباط بین منابع داخلی، برقراری ارتباط بین خدمات مالی در سراسر دنیاست که به کاربر تلفن همراه کمک می کند به سادگی با ارسال یک پیامک پول بفرستد و در هر نقطه ای از دنیا فرد دیگری آنرا دریافت کند. با توجه به تغییرات به وجود آمده بازار مالی کشور، خدمات مالی بر تلفن همراه باید به گونه ای باشد که تمامی اقشار و کاربران بتوانند بر اساس نیاز خود از این خدمات استفاده کنند. بنابراین لازم است برنامه ریزان کشور که در زمینه بانکداری الکترونیکی فعالیت می کنند به این امر توجه ویژه مبذول دارند تا با رشد و ارتقا در این زمینه برای توسعه بتوان به اهداف مالی نظام از جمله چشم انداز بیست ساله دست یابیم (رحمتی غفرانی،1388،45 ). در ایران علیرغم اینکه بسیاری از بانکها دسترسی به اطلاعات مالی را از طریق موبایل فراهم نموده اند و با توجه به تبلیغات انجام شده در این زمینه، اما به سبب فرهنگ بوروکراتیک و تمایل به بانکداری سنتی بانکداری نوین را با محدودیت مواجهه ساخته است (دهدشتی و کوارویی،1388،92). بنابراین در این تحقیق ما به ارزیابی تأثیر مزیت ها و ریسکها حاصل از استفاده از بانکداری موبایلی توسط مشتریان می پردازیم. با توجه به مطالب فوق، این تحقیق در پی بررسی عوامل مؤثر بر قصد مشتریان در استفاده از بانکداری موبایلی در بانکهای ملی رشت می باشد.
1-3) اهمیت موضوع
بارشد سریع فناوری اطلاعات و ارتباطات، روشهای سنتی ارائه خدمات بانکی ( که اغلب مبتنی بر کاغذ میباشد) زیر سؤال رفته و ضرورت بازبینی و طرح ریزی مجدد فرآیندهای کاری و همچنین استفاده از فناوریهای جدید در صنعت بانکداری، بیش از پیش احساس می شود .
با پیدایش پدیده بانکداری الکترونیک و شیوه ارائه خدمات به مشتریان در اقصی نقاط جهان دچار تحولات شگرفی شده است . با توجه به آنچه بیان شد در کشور ما نیز تغییر و تحولات در زمینه ایجاد و توسعه این قبییل سیستم ها مشاهده می گردد(دهدشتی ،کوارویی،1388،94 ). اما نکته ای که کمتر به آن توجه شده است استفاده از بانکداری موبایلی از سوی کاربران و کنار گذاشتن رویه های سنتی است.
پیش بینی Accenture نشان می دهد که تا پایان سال 2005 تعداد استفاده کنندگان از ابزارهای موبایلی به حدود یک میلیاردو چهارصد میلیون نفر خواهد رسید از این تعداد حدود ششصدو هشتادو چهار میلیون نفر تواماً از طریق ابزارهای موبایلی خود به شبکه اینترنت نیز دسترسی خواهند داشت. بر اساس پیش بینی موسسهOVUM در آمدهای تجارت موبایلی در جهان تا پایان سال 2006 به بیش از بیست میلیار دلار خواهد رسیدکه نسبت به پیش بینی هشت میلیارد دلار در سال 2005 و 7/4 میلیارد دلار در سال 2004 قابل توجه بوده و حاکی از یک جهش اساسی در سال 2006 می باشد (کهزادی و همکاران ،306،1384).
به هر حال صنعت بانکداری امروزه به سرعت در حال تغییر است. با توسعه اقتصادی بین المللی و رقابتی شدن بازارها، بانکها نیز تحت تأثیر قرار گرفته اند، نیروی اصلی در این محیط تکنولوزی است که موجب شکستن موانع جغرافیایی و صنعتی شده است (325, 2005Laukkanen,). با مطرح شدن عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی و ورود رقبای خارجی به بازارهای مالی کشور، بانک های ایرانی نیز نیازمند توسعه خدمات خود در راستای تغییرات تکنولوژیکی هستند. از طرفی قبل از ارائه هرگونه خدمات جدید باید تحقیقاتی در زمینه اقتصادی بودن خدمات یاد شده، منطبق بودن خدمات جدید با نیازهای جامعه و اینکه چه سیستمی می تواند این خدمات را به خوبی به مشتریان ارائه کند، صورت بگیرد. در کشورهای در حال توسعه بانکها معمولاً با بررسی خدمات ارائه شده توسط سیستم بانکی کشورهای توسعه یافته اقدام به تقلید از آنها و ارائه خدمات می کنند و به دلیل عدم انجام تحقیقات و بررسیهای مورد نیاز این گونه خدمات را به صورت ناقص به مشتری خود ارائه می کنند.
تحقیقات زیادی در زمینه بانکداری موبایلی در سطح دنیا انجام شده اما به نظر می رسد که در ایران تحقیقات کافی در این زمینه انجام نشده و ضرورت انجام تحقیق بیشتر احساس می شود. تا با شناسایی عواملی که از دیدگاه مشتریان در استفاده از این فن آوری مؤثرند، و با استفاده از اطلاعات کسب شده، این فناوری نوین را به گونه ای ارائه نمایند که با خواسته مشتریان تطابق بیشتری داشته باشد.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
چکیده................................................................................................................................... 1
فصل اول:کلیات تحقیق
1-9)تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای مستقل و وابسته. 10
1-10) قلمرو تحقیق..............................................................................................................................11
فصل دوم:ادبیات تحقیق
بخش اول:بانکداری الکترونیکی
2-1-1) بانکداری الکترونیکی.. 15
2-1-2) انواع بانکداری الکترونیکی.. 15
2-1-3)خدمات بانکداری الکترونیکی... 16
2-1-4) سطوح بانکداری الکترونیکی.. 18
2-1-5 )زیرساخت های مورد نیاز تکنولوژی بانکداری الکترونیکی.. 19
2-1-6)مقایسه بانکداری الکترونیکی با بانکداری سنتی.. 22
2-1-7)بانکداری الکترونیکی در ایران.................................................................................. 23
بخش دوم :بانکداری موبایلی
2-2-3)استانداردهای و پروتکل های مورد استفاده در بانکداری موبایلی.. 26
2-2-4) خدمات ارائه شده در بانکداری موبایلی.. 28
2-2-6 )روش های ارائه خدمات بانکداری موبایلی.. 30
2-2-6-3 ) بانکداری موبایلی PDA.. 32
2-2- 6-4) بانکداری موبایلی با کیت ابزار – SIM... 32
2-2- 6-5 )بانکداری موبایلی با جاوا32
2-2- 7) مزایای بانکداری موبایلی.. 33
2-2-8) معایب بانکداری موبایلی.. 34
2-2-9)چالش‌های بانکداری موبایلی.. 35
2-2 -10 ) مدیریت امنیت اطلاعات ضرورت حیاتی بانکداری موبایلی.. 38
2-2- 11 ) حفاظت سه بعدی از اطلاعات سازمان. 39
2-2 -12 ) تمرکز بر امنیت... 39
2-2 -13 ) تأیید اعتبار مشتری در بانکداری موبایلی.. 40
2-2- 14 ) نظارت برتداوم ارائه خدمات... 40
2-2-15) قصد رفتاری در بانکداری موبایلی.. 40
2-2-17)سهولت استفاده ادراک شده41
بخش سوم:مدل وپیشینه تحقیق
2-3-1) مدل پذیرش تکنولوژی(TAM)49
فصل سوم: روش تحقیق
3-3-1) طبقه بندی بر اساس ماهیت و هدف تحقیق.. 58
3-3-2)طبقه بندی بر اساس روش تحقیق.. 58
3-6) روش جمع آوری اطلاعات... 60
3-7)ابزار جمع آوری داده و اطلاعات... 60
3-8) روایی و پایایی ابزار اندازه گیری.. 61
3-9)روش تجزیه و تحلیل داده ها63
فصل چهارم:روش تجزیه وتحلیل اطلاعات
4-2-1) تحلیل جمعیت شناختی نمونه. 66
4-2-2) تحلیل توصیفی متغیرهای اصلی تحقیق.. 71
4-2-2-2) سهولت استفاده درک شده73
4-2-2-7) قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 77
4-3)آزمون فرضیه های تحقیق.. 78
فصل پنجم:نتیجه گیری وپیشنهادات تحقیق
5-2-1) توصیف متغیر سودمندی درک شده82
5-2-2) توصیف متغیر سهولت استفاده درک شده82
5-2-3) توصیف متغیر ریسک کارایی.. 82
5-2-4) توصیف متغیر ریسک مالی.. 83
5-2-5)توصیف متغیر ریسک امنیتی.. 83
5-2-6) توصیف متغیر ریسک حریم خصوصی.. 83
5-4)پیشنهادات بر اساس سوال های تحقیق.. 85
5-6)پیشنهادات برای تحقیقات آتی.. 88
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول1-1)تعریف عملیاتی و مفهومی متغیرهای تحقیق.. 10
جدول 2-1) مقایسه ویژگیهای بانکداری الکترونیک و بانکداری سنتی.. 22
جدول شماره 2-2-1) تعریف انواع ریسک... 45
جدول 3-1)صفات کیفی و ارزش های عددی گزینه های پرسشنامه. 61
جدول3-2 )سؤالات مربوط به متغیرها61
جدول3-3) پایایی مربوط به سؤالات پرسشنامه. 63
جدول 4-1) جدول فراوانی متغیر جنسیت... 67
جدول 4-2) جدول فراوانی متغیر سطح تحصیلات... 68
جدول 4-3) جدول فراوانی متغیرسن.. 69
جدول 4-4) جدول فراوانی متغیر وضعیت شغلی.. 70
جدول4-5)توصیف متغیر سودمندی درک شده71
جدول4-6) توصیف متغیر سهولت استفاده درک شده72
جدول4-7) توصیف متغیر ریسک کارایی.. 73
جدول4-8 )توصیف متغیر ریسک مالی.. 74
جدول 4-9)توصیف متغیر ریسک امنیتی.. 75
جدول 4-10)توصیف متغیر ریسک حریم خصوصی.. 76
جدول 4-11)توصیف متغیر قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 77
جدول 4-12) همبستگی بین سودمندی درک شده و قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 78
جدول 4-13) همبستگی بین سهولت استفاده درک شده و قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 78
جدول 4-14) همبستگی بین ریسک کارایی و قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 79
جدول 4-15) همبستگی بین ریسک امنیتی و قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 79
جدول 4-16) همبستگی بین ریسک مالی و قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 80
جدول 4-17) همبستگی بین ریسک حریم خصوصی و قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 80
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار4-1) نمودار میله ای جنسیت... 67
نمودار4-2) نمودار میله ای سطح تحصیلات... 68
نمودار4-3) نمودار میله ای سن.. 69
نمودار4-4) نمودار میله ای وضعیت شغلی.. 70
نمودار 4-5) هیستوگرام متغیر سودمندی درک شده71
نمودار 4-6) هیستوگرام متغیر سهولت استفاده درک شده72
نمودار 4-7) هیستوگرام متغیر ریسک کارایی.. 73
نمودار 4-8) هیستوگرام متغیر ریسک مالی.. 74
نمودار 4-9)هیستوگرام متغیر ریسک امنیتی.. 75
نمودار 4-10) هیستوگرام متغیر ریسک حریم خصوصی.. 76
نمودار 4-11) هیستوگرام متغیر قصد استفاده از بانکداری موبایلی.. 77
فهرست اشکال
عنوان صفحه
شکل 2-3-1):اجزا و روابط مدل پذیرش تکنولوژی دیویس... 49
چکیده:
امروزه بانکداری موبایلی، مشتریان را قادر میسازد تا فعالیتهای مالی خود را در یک محیط مجازی انجام دهند. نتایج تحقیقات بیانگر این مطلب میباشد که ویژگی منحصر به فرد بانکداری موبایلی نظیر سودمندی،سهولت راحتی و سرعت بالا سبب شده تا مشتریان تمایل خود را برای استفاده از موبایل جهت انجام امور بانکی نشان دهند. برای ارتقای خدمات موجود بانکداری موبایلی در ایران به نظر میرسد موانعی وجود دارد که موجب شده تا کنون بانکداری موبایلی به جایگاه واقعی خود نرسد.برخی از مشکلات به استفاده کنندگان از این خدمات بر می گردد، در صورتی که کاربران به درستی ندانند چگونه بایستی از این خدمات بهره مند شوند نبایستی انتظار بازدهی خوب از این نظام را داشت. مشتریان از این که استفاده از خدمات بانکداری موبایلی چه مزایایی برای آنها دارد و چگونه می توانند از آن استفاده کنند آگاهی ندارند. بنابراین در این تحقیق به بررسی عوامل مؤثر برقصد مشتریان در استفاده از بانکداری موبایلی در شعب بانکهای ملی شهر رشت می پردازیم. مدل این تحقیق بر اساس مدل پذیرش تکنولوژی دیویس می باشد(TAM). برای تکمیل مدل ذکر شده ریسک کارآیی و ریسک مالی از تحقیق استون و گرونگهانگ و ریسک امنیت و حریم خصوصی از تحقیق پیککارنین و همکارانش به مدل اضافه شد. که سودمندی ادراک شده، سهولت استفاده ادراک شده، ریسک کارآیی،ریسک مالی،ریسک امنیت و ریسک حریم خصوصی به عنوان متغیر مستقل و قصد استفاده از بانکداری موبایلی به عنوان متغییر وابسته می باشد. تحقیق حاضر از نظر هدف از نوع کاربردی است. از لحاظ روش اجرا، تحقیق حاضر از تحقیقات توصیفی – پیمایشی با تأکید بر شاخه همبستگی است و نهایتاً از لحاظ روش جمع آوری داده ها و اطلاعات در این تحقیق از نوع میدانی می باشد.جامعه آماری در این تحقیق مشتریان بانکهای ملی شهر رشت می باشد. روش نمونه برداری به کاررفته در این تحقیق روش در دسترس می باشد . ابزار گردآوری اطلاعات در این تحقیق پرسشنامه می باشد. در این تحقیق با استفاده از شاخص های آمار توصیفی، توزیع هریک از متغیرها تشریح می شود. سپس با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون نسبت به آزمون آن اقدام می شود. نتایج تجزیه و تحلیل نشان داد که سودمندی ادراک شده، سهولت استفاده ادراک شده، ریسک کارآیی، ریسک مالی، ریسک امنیتی و ریسک حریم خصوصی به طور مستقیم روی قصد رفتاری تأثیر مثبت و معناداری دارد.
واژگان کلیدی : بانکداری موبایلی، ریسک ادراک شده، مدل پذیرش تکنولوژی سودمندی، سهولت، قصد استفاده از بانکداری موبایلی
|
فصل اولکلیات تحقیق
|
1-1) مقدمه
با توجه به موج جهانی شدن، بسیاری از مفاهیم و تعاریف در زندگی اجتماعی- اقتصادی بشر امروز تغییر کرده اند. افراد هر جامعه بسیار سهل و آسان به اطلاعات دسترسی دارند. تغییراتی که به واسطه ظهور اینترنت یا به طور اعم فناوری اطلاعات و ارتباطات در زندگی یکایک افراد جوامع مختلف ایجاد شده، باعث گردیده که سرعت نشر مفاهیم، فناوری نوین و نیز خدمات تازه افزایش چشمگیری یابند. در این بین تجارت الکترونیکی به عنوان موتور محرک اقتصاد، در قرن بیست و یکم از جایگاهی ممتاز برخوردار است. از مهمترین مؤلفه های اثر گذار در عینیت یافتن تجارت الکترونیکی، مبادلات مالی است. با رشد سریع اینترنت، بانکداری آن لاین نقش بسیار مهم و اساسی پیدا کرده است و در حقیقت بستر مناسبی برای تراکنش مالی ایجاد نموده اند(2009Ming, ). و از سویی دیگر با افزایش تلفن های بی سیم، تأثیر ارتباطات بی سیم و اینترنت، چرخش جدیدی داشته است و آن، همگرایی اینترنت و تلفن بی سیم است. اتصال تلفن موبایلی، سکوی بالقوه ای را برای نفوذ بی سابقه اینترنت و خدماتی از قبیل تجارت موبایلی ارائه می کند. به عبارتی با شیوع رو به رشد تجارت الکترونیکی و استفاده گسترده از وسایل موبایلی، یک نوع کانال جدید در حال ظهور است که تجارت موبایلی نامیده می شود(الهی ،1383،1 ). تجارت موبایلی شامل فروش کالاها، خدمات و مطالب از طریق دستگاههای بی سیم، بدون محدودیت زمان و فضا می باشد. با افزایش تجارت موبایلی و محبوبیت آن دربین مردم، بانکداری موبایلی به منظور تسهیل معاملات تجاری الکترونیکی ایمن به وجود آمد. که با بکارگیری اصولی آن می توان هزینه های بانکی را تا حد زیادی کاهش داد و از سوی دیگر رضایت فزاینده مشتریان را به جهت دسترسی آسان به تراکنش های مالی چون چک کردن تراز حساب، مبادلات و پرداختها از طریق یک دستگاه موبایل در هر زمان و هر مکان به جای انتظار در صف گیشه بانک درساعت کاری فراهم آورد (خاکسار ،گیاهی،1388 ،3). هنگامی که یک خدمت نوآوری جدید مثل بانکداری موبایلی معرفی می شود، مشتریان ممکن است در استفاده از آن برای معاملات بانکداری احساس ترس کنند. بنابراین اعتماد و اطمینان به کاستن از این ترس و خطرهای بالقوه کمک می کند تا معاملات تحت شک و تردید را تسهیل کند ( 505 ,2008Zhao,).
1-2)بیان مسأله
طی چند سال اخیر تجارت موبایلی (سیار) به عنوان جدیدترین شاخه از تجارت الکترونیک موردتوجه قرارگرفته بطوری که پیشرفت فناوری و نوآوریها، باعث رشد و گسترش کاربردهای آن گشته است. بانکداری موبایلی یکی از شاخه های اصلی تجارت موبایلی است که نقش اساسی و تأثیرگذار بر سایر حوزه های این تجارت دارد. تلفن همراه دنیا را دگرگون کرده و فرصتهای بی شماری را برای زندگی بهتر و ارتباطات گسترده تر فراهم می کند (کهزادی وهمکاران،1384،306 ).
در حال حاضر 6 میلیارد نفر از جمعیت دنیا موبایل دارند یعنی فراگیری آن از هر پدیده ای بیشتر است و هیچ تکنولوژی وجود ندارد که اینقدر فراگیر باشد. بدین ترتیب موبایل مهمترین و وسیع ترین رایانه است و با توجه به افزایش ضریب نفوذ تلفن همراه و آمار کاربران در کشورها و ظهور شبکه های بی سیم و افزایش استفاده از اینترنت بر روی گوشی موبایل، تحولات چشم گیری در ارائه خدمات بانکداری رخ داده است. موبایل فرصتی را برایی بانکها به منظور ارائه خدمات جدید به همگان فراهم نموده است(2003 ,493 Amin ).
بانکداری با تلفن همراه سامانه ای است که می توان با نصب یک نرم افزار روی گوشی بدون مراجعه به بانک در هر ساعتی از شبانه روز عملیات بانکی خود را انجام داد.
البته علی رغم سرمایه گذاریهای فراوان انجام شده در زمینه کاربری فناوری های اطلاعاتی در عرصه بانکداری، گزارش ها حاکی از آن است که برخی از کاربران به رغم دسترسی به فناوریها، از آن استفاده نمی کنند(501 ,2003Wang Lin& Tang , ). یکی از عوامل کلیدی در پذیرش بانکداری موبایلی، اعتماد و رضایت مشتری نسبت به بانک است که به طور غیرمستقیم بر پذیرش بانکداری موبایلی تأثیر می گذارد. از سوی دیگر مشارکت مشتری در پذیرش بانکداری موبایلی بسیار اهمیت دارد چرا که این امر سبب کاهش یا حذف تعاملات بین سازمان و مشتری می شود. مشارکت مشتری و بانک عاملی است که بر کیفیت خدمات رضایت مندی و نهایتاً حفظ مشتری تأثیر می گذارد. این در حالی است که بسیاری از اشخاص نسبت به استفاده از تکنولوژی جدید محتاط هستند(2003 Lee,). بر اساس تحقیقات صورت گرفته، نگرانی درباره امنیت و پس از آن، نداشتن آگاهی درباره بانکداری موبایلی و مزایای آن، مهمترین عامل استفاده نکردن از این خدمات بانکی می باشد. در واقع موانع اصلی استقرار و توسعه بانکداری موبایلی بر اساس همین عوامل کلیدی تنظیم می گردد. بانکداری از طریق موبایل در اکثر بانکهای ایرانی به کار گرفته می شود اما هنوز بطور کامل مورد پذیرش واقع نشده است (خاکسار،گیاهی،1388 ،4 ). بر خلاف تبلیغات گسترده از طریق بانکها، افزایش ضریب نفوذ بانکداری موبایلی در ایران کمتر از 5% برآورد شده است.و دلیل آن را می توان آشنا نبودن مردم به طریقه استفاده از این خدمات دانست و مسأله مهمتر عدم اعتماد کافی به خدمات الکترونیکی غیر حضوری است. بانکداری موبایلی برای اینکه موفق باشد و ادامه حیات یابد باید مورد پذیرش قرار گیرند. بنابراین باید به سمت احداث اکوسیستمهای مالی جدید پیش برویم که به صورت داخلی فعالیت می کنند و بتواند پول را در سیستمهای بانکی مختلف در اقصی نقاط کشور و جهان با توجه به قوانین مختلف منتقل کند. این اکو سیستم جدید باید با انتظارات نسل تلفن همراه نیز هماهنگ باشد. کاربران هوشمند تلفن همراه انتظار دارند تبادلات مالی از طریق تلفن همراه راحت، به صرفه، ایمن و سریع باشد. گام مهم در ایجاد این اکوسیستم علاوه بر برقراری ارتباط بین منابع داخلی، برقراری ارتباط بین خدمات مالی در سراسر دنیاست که به کاربر تلفن همراه کمک می کند به سادگی با ارسال یک پیامک پول بفرستد و در هر نقطه ای از دنیا فرد دیگری آنرا دریافت کند. با توجه به تغییرات به وجود آمده بازار مالی کشور، خدمات مالی بر تلفن همراه باید به گونه ای باشد که تمامی اقشار و کاربران بتوانند بر اساس نیاز خود از این خدمات استفاده کنند. بنابراین لازم است برنامه ریزان کشور که در زمینه بانکداری الکترونیکی فعالیت می کنند به این امر توجه ویژه مبذول دارند تا با رشد و ارتقا در این زمینه برای توسعه بتوان به اهداف مالی نظام از جمله چشم انداز بیست ساله دست یابیم (رحمتی غفرانی،1388،45 ). در ایران علیرغم اینکه بسیاری از بانکها دسترسی به اطلاعات مالی را از طریق موبایل فراهم نموده اند و با توجه به تبلیغات انجام شده در این زمینه، اما به سبب فرهنگ بوروکراتیک و تمایل به بانکداری سنتی بانکداری نوین را با محدودیت مواجهه ساخته است (دهدشتی و کوارویی،1388،92). بنابراین در این تحقیق ما به ارزیابی تأثیر مزیت ها و ریسکها حاصل از استفاده از بانکداری موبایلی توسط مشتریان می پردازیم. با توجه به مطالب فوق، این تحقیق در پی بررسی عوامل مؤثر بر قصد مشتریان در استفاده از بانکداری موبایلی در بانکهای ملی رشت می باشد.
1-3) اهمیت موضوع
بارشد سریع فناوری اطلاعات و ارتباطات، روشهای سنتی ارائه خدمات بانکی ( که اغلب مبتنی بر کاغذ میباشد) زیر سؤال رفته و ضرورت بازبینی و طرح ریزی مجدد فرآیندهای کاری و همچنین استفاده از فناوریهای جدید در صنعت بانکداری، بیش از پیش احساس می شود .
با پیدایش پدیده بانکداری الکترونیک و شیوه ارائه خدمات به مشتریان در اقصی نقاط جهان دچار تحولات شگرفی شده است . با توجه به آنچه بیان شد در کشور ما نیز تغییر و تحولات در زمینه ایجاد و توسعه این قبییل سیستم ها مشاهده می گردد(دهدشتی ،کوارویی،1388،94 ). اما نکته ای که کمتر به آن توجه شده است استفاده از بانکداری موبایلی از سوی کاربران و کنار گذاشتن رویه های سنتی است.
پیش بینی Accenture نشان می دهد که تا پایان سال 2005 تعداد استفاده کنندگان از ابزارهای موبایلی به حدود یک میلیاردو چهارصد میلیون نفر خواهد رسید از این تعداد حدود ششصدو هشتادو چهار میلیون نفر تواماً از طریق ابزارهای موبایلی خود به شبکه اینترنت نیز دسترسی خواهند داشت. بر اساس پیش بینی موسسهOVUM در آمدهای تجارت موبایلی در جهان تا پایان سال 2006 به بیش از بیست میلیار دلار خواهد رسیدکه نسبت به پیش بینی هشت میلیارد دلار در سال 2005 و 7/4 میلیارد دلار در سال 2004 قابل توجه بوده و حاکی از یک جهش اساسی در سال 2006 می باشد (کهزادی و همکاران ،306،1384).
به هر حال صنعت بانکداری امروزه به سرعت در حال تغییر است. با توسعه اقتصادی بین المللی و رقابتی شدن بازارها، بانکها نیز تحت تأثیر قرار گرفته اند، نیروی اصلی در این محیط تکنولوزی است که موجب شکستن موانع جغرافیایی و صنعتی شده است (325, 2005Laukkanen,). با مطرح شدن عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی و ورود رقبای خارجی به بازارهای مالی کشور، بانک های ایرانی نیز نیازمند توسعه خدمات خود در راستای تغییرات تکنولوژیکی هستند. از طرفی قبل از ارائه هرگونه خدمات جدید باید تحقیقاتی در زمینه اقتصادی بودن خدمات یاد شده، منطبق بودن خدمات جدید با نیازهای جامعه و اینکه چه سیستمی می تواند این خدمات را به خوبی به مشتریان ارائه کند، صورت بگیرد. در کشورهای در حال توسعه بانکها معمولاً با بررسی خدمات ارائه شده توسط سیستم بانکی کشورهای توسعه یافته اقدام به تقلید از آنها و ارائه خدمات می کنند و به دلیل عدم انجام تحقیقات و بررسیهای مورد نیاز این گونه خدمات را به صورت ناقص به مشتری خود ارائه می کنند.
تحقیقات زیادی در زمینه بانکداری موبایلی در سطح دنیا انجام شده اما به نظر می رسد که در ایران تحقیقات کافی در این زمینه انجام نشده و ضرورت انجام تحقیق بیشتر احساس می شود. تا با شناسایی عواملی که از دیدگاه مشتریان در استفاده از این فن آوری مؤثرند، و با استفاده از اطلاعات کسب شده، این فناوری نوین را به گونه ای ارائه نمایند که با خواسته مشتریان تطابق بیشتری داشته باشد.
نوازندگان و آلات موسیقی در فرهنگ و تمدن ایلام
چکیده فارسی
ایلام که در تاریخ کشور ما به عنوان پلی از دوره پیش از تاریخ به دوره تاریخی محسوب می گردد، مهمترین و پربهاترین اوراق فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، و...کشور باستانی ما را پر نموده است، چرا که ضمن ابداع خط که خود به تنهایی گامی بزرگ در جهت آشنایی ما با ابعاد چند گانه حکومت تقریبا 2500 ساله ایلام میباشد، اولین قومی است که حکومت مرکزی را درایران پایه گذاری کرده است. در این پژوهش که برای دریافت مدرک کارشناسی ارشد تهیه شده است نگارنده آنچه را که مربوط به موسیقی دوره ایلام است را مورد مطالعه و بررسی قرار داده از قبیل: نوازدگان و آلات موسیقی، سازشناسی، کاربرد موسیقی و... همچنین سعی شده است تا شباهت ها و زوایای سازهای موسیقی ایلام باستان را در ایران معاصر بررسی کند. از آثاربدست آمده از سایتهای شوش و هفت تپه، چغازنبیل، ملیان و سایتهای دیگرایلامی آثار و بقایای موسیقی مورد مطالعه قرار گرفته، ایلام از نخستین استقرارهای متمدن در جنوب غربی ایران امروزی است. تاریخ ایلام عمدتا بر 4 بخش آغاز ایلامی 3200 تا 2700 پ م، ایلام قدیم 2500تا1600، ایلام میانه 1500تا1100 و نوایلامی 830 تا 550 پ م است که در646 پ م شوش، بخش مرکزی ایلام توسط آشور بانیپال و سپاهیان آشور نابود گردید وسپس در تمدن هخامنشی به حیات خود ادامه داد .
واژگان کلیدی: " آثارباستانی، باستان شناسی، موسیقی، پیکرک، نوازندگان، سازها، آلات موسیقی "
فهرست مطالب صفحه
-1-1 مقدمه.. د
-2-1پیشگفتار.. ه
-3-1اهداف و روش کار... و
-4-1 سوال های تحقیق... و
1-5- فرضیه ها/پیش فرض ها... ز
1-6- پیشینه مطالعات انجام شده........................................................................................................... ز-ح
فصل اول: اجمالی در جغرافیا و پیشینه ایلام
-1-2نام و تبار ایلام.................................................................................................................................... 1
-2-2نگاهی مختصر به تاریخ و جغرافیای ایلام....................................................................................... 4
-3-2مذهب، عقاید، و خدایان ایلام...................................................................................................... 13
-4-2محوطه های شاخص دوره ایلام.................................................................................................... 35
-1-4-2شوش ....................................................................................................................................... 37
-2-4-2هفت تپه .................................................................................................................................. 38
-3-4-2چغازنبیل.....................................................................................................................................40
-4-4-2ملیان.......................................................................................................................................... 42
فصل دوم: مطالعه پیشینه موسیقی در فرهنگ‌های همجوار ایلام
-1-3اهمیت موسیقی و شناخت آن.....................................................................................................46
-2-3موسیقی در بین‌النهرین.............................................................................................................. 48
-3-3بابل............................................................................................................................................ 51
-4-3آشور.......................................................................................................................................... 53
-5-3موسیقی در مصر (دوره سلسله ها)........................................................................................... 55
فصل سوم: هنر موسیقی و پیشینه آن در ایلام باستان بر اساس مطالعه داده های باستان شناسی
-1-4پیشینه موسیقی در ایران باستان (نقش نوازندگان و آلات موسیقی بر روی مهر بدست آمده از چغامیش) 62
-2-4کاربرد موسیقی و فلسفه آن در دوره ایلام (استفاده آیینی-کاربردی)................................ 76
-3-4نوازندگان مرد و زن در آثار ایلامی و...................................................................................... 83
-4-4طبقه بندی آلات موسیقی در دوره ایلام..................................................................................110
-1-4-4کوبه ای................................................................................................................................ 111
-2-4-4بادی.......................................................................................................................................113
-3-4-4زهی زخمه ای...................................................................................................................... 114
4-5- گاهنگاری و سازشناسی دوره ایلام....................................................................................... 115
فصل چهارم: تحلیل و مقایسه آلات موسیقی در دوره ایلام با فرهنگ‌های همجوار و شباهت آن با سازهای ایران معاصر
-1-5بین‌النهرین................................................................................................................................ 132
-2-5مصر............................................................................................................................................ 135
-3-5شباهت سازهای دوره ایلام با سازهای ایران معاصر....................................................................136
فصل پنجم: جمع بندی و نتایج
-1-6نتیجه گیری کلی.............................................................................................................................151
منابع
1-1-مقدمه
اهمیت مطالعاتی که در باره فرهنگ و تمدن جوامع مهم بشری که تاثیر بسزایی در شکل گیری و تکامل زندگی بشر داشتهاند بر کسی پوشیده نیست، از آنجایی که سرزمین ایران همچنان در طول حیات خود یکی از این جوامع مهم بوده لیکن باید مطالعاتی سزاوار خود برای هرچه بیشتر روشن تر شدن زوایای تاریخ و فرهنگ وتمدن و نیز تاثیرات آن بر سایر سرزمینها انجام شود. هرچند که مطالعات بسیاری تا کنون انجام گرفته اما کافی نیست و موارد بسیاری در زمینه های مختلف برای محققین وجود دارد که هنوز جای اندیشیدن دارند. در این متن که برای روشن تر کردن یکی از موضوعات فرهنگی مربوط به یکی از ادوار تاریخی ایران که به نام ایلام خوانده می شود انجام گرفته، تاریخ ایلام به چهار بخش تقسیم می شود: آغاز ایلامی 3200 تا 2700 قبل از میلاد، ایلام قدیم 2500 تا 1600 قبل از میلاد، ایلام میانه 1500 تا 1100 قبل از میلاد، ایلام جدید 830 تا 550 قبل از میلاد. این تحقیق درباره آثار موسیقی و نوازندگان آن روزگار است وسعی شده تا حد ممکن به روشن شدن این حوزه فرهنگی و تاثیرات آن بر تاریخ حیات موسیقی ایران توجه شود. موسیقی ایرانی جزء معتبرترین(از حیث انسانی و اخلاقی بودن آن) موسیقی هایی هست که بشر به آن مفتخر میباشد. موسیقی هر قومی متناسب با روحیات و شرایط فکری و زندگی آن قوم چه از نظر سیاسی چه از نظر مذهبی-عقیده ای و...شکل میگیرد، در موسیقی دوره ایلام ما شاهدیم که گاهی موسیقی در کنار مراسمات مذهبی یا در کنار سنن آیینی قرار دارد یا در جای دیگر تحت نظر یا نفوذ پادشاه یا حاکم و برای آنها نواخته می شود که سازهایی از گروه خانواده های زهی، کوبه ای ، بادی و ضخمه ای در این صحنه ها مشاهده می شود که هرکدام از این سازها را می توان از نظر شکل و صنعت ساخت پیشینه سازهای امروزی دانست، نوازنده های مرد و زن در حالت های مختلف و به صورت پوشیده و یا برهنه می باشند که در جاهایی که برهنه هستند و یا پوشیده می باشند در خور تامل است و باید به آن پرداخت، از آنجایی که تاریخ پادشاهی ایلام یک دوره سه هزار ساله میباشد پرداختن به تمام دوره با دقت لازم صرف زمان و مطالعات بسیار می باشد، لذا در این تحقیق در خصوص مطالعاتی که صورت گرفته سعی شده به مهمترین بخشها و موضوعات مربوط پرداخته شود.
1-2-پیشگفتار
هنر ایران زمین همواره مورد توجه جهانیان بوده، در این میان آثار بر جای مانده از دوران‌های مختلف ایران بسیار با اهمیت بوده و موضوع مطالعات پژوهشگران داخلی و خارجی قرار گرفته است در میان علوم مختلف باستان شناسی کمک زیادی در شناخت اثار برجای مانده از دوران‌های تاریخی و پیش از تاریخی نموده است در اینجا باید ذکر شود که بسیاری از منابع مورد مطالعه قرار گرفته برای این تحقیق از کتبی گرفته شده که بدست باستان شناسان نوشته شده است، دوره ایلام در میان محققین خارجی بیشتر از طرف محققین فرانسوی و آلمانی و انگلیسی مورد مطالعه قرار گرفته است.در این تحقیق که موسیقی باستان مد نظر است باید از منابعی استفاده شود که هم از نظر موسیقی و هم از نظر باستان شناسی دارای اهمیت باشد، اما ازآن‌جایی که مطالعات بر روی این مباحث از طرف گروهی که آنها را باستان موسیقی شناسان لقب داده اند صورت می گیرد و در کشور ما اینگونه افراد در این حوزه شناخته شده نیستند مجبور به استفاده از تمام منابع بدون در نظر گرفتن این مقوله شدم و مطالب مربوط به دوره ایلام را از میان هم مکتوبات باستان شناسی و هم مکتوبات موسیقی شناسان بدست آورد، البته در میان این منابع گروه کمی نیز وجود دارند که از طرف افرادی نوشته شده اند که هم نسبت به باستان شناسی و هم نسبت به موسیقی اطلاعات درخوری داشتهاند.
1-3-اهداف و روش کار
یکی از مهمترین دوران‌های تاریخی ایران که دارای اهمیت بسیار می باشد دوران تمدن ایلام است، در آثار و اشیاء این دوره شاهد مفاهیم و ارزش‌های فرهنگی یک قوم هستیم که در طول حیات خود به آن دست یافته و از خود به جای گذاشته‌اند. از آنجایی که آثار هنری هر سرزمینی جزء با ارزش‌ترین میراث آن سرزمین می باشند لذا این پژوهش با در نظر گرفتن یکی از این موارد فرهنگی در دوره ایلام که صنعت و هنر موسیقی در آثار بجای مانده از آن تمدن است را ضمن بررسی و مطالعه بر آثار و موضوعات مربوط ، در صدد روشن کردن گوشه‌ای از میراثی است که از گذشتگان بدست ما رسیده است و بر اصالت و پیشینه این هنر کهن که هنوز دارای حیات میباشد ارج و اهمیت می نهد.
اهداف مورد مطالعه در این رساله:
- مشخص کردن قدمت آلات موسیقی از ایران معاصر تا دوره ایلام
- تاکید بر اصالت سازهای ایرانی با استفاده از شواهد و مدارک بجای مانده تا دوره ایلام
- مطالعه آثار بجا مانده از نوازندگان، ادوات و آلات موسیقی ایران در دوره ایلام
1-4-پرسش‌های تحقیق
- اهمیت موضوعات بر جای مانده درباره موسیقی ایلام در چیست؟
- شباهتهای آلات موسیقی ایلام با آلات موسیقی عصر حاضر کدامند؟
- از موسیقی در دوره ایلام چه استفاده‌هایی میشده است؟
1-5-فرضیه ها/پیش فرض ها
- موضوعات بر جای مانده درباره موسیقی تمدن ایلام ما را با جایگاه موسیقی، روش انجام آن، نوازندگان و سازهای مورد استفاده آنها آشنا می سازد.
- از شباهتهای ادوات موسیقی عصر حاضر با دوره ایلام علاوه بر شکل ساختار(اندازه، سیم ها و..) نوع و فرم نواختن و ترکیب قرار گیری سازها در کنار هم می باشد.
- استفاده از موسیقی در فرهنگ ایلام بیشتر تحت تاثیر عقاید حاکم بوده است(موضوعات درباری، مذهبی و...)
1-6- پیشینه مطالعات انجام شده
مطالعاتی که تا کنون مستقیما درباره موسیقی دوره سه هزار ساله ایلام انجام گرفته است بسیارمحدود بوده، از این مطالعات تعدادی بصورت مقاله و تنها یک مورد بصورت پایان نامه بوده که نسبت به موضوعات دیگر تاریخی (ایلامی) این مطالعات بسیار ناچیز است، از این مطالعات بخشی توسط دانشجویان گروه موسیقی(البته نه بصورت اختصاصی نسبت به این دوره) انجام گرفته که از لحاظ نوع نگاه به موضوع و طرح سوال و حتی استفاده از منابع مطالعاتی، با دانشجویان باستان شناسی متفاوت می باشد. مهمترین پایان نامه‌هایی که بصورت مستقیم مربوط به دوره ایلام می باشند عبارتند از: 1- مذهب ایلام با نگرشی بر مهر های استوانه ای، زهره جوزی، دانشگاه تربیت مدرس، 1372، در این تحقیق نگارنده درصدد بررسی مذهب ایلام با نگرشی بر مهرهای استوانه ای برآمده که در این پژوهش 55 مهر استوانه ای از ایلام که در آنها اطلاعاتی از مذهب ایلام وجود دارد را مورد مطالع قرار داده است. 2- بررسی نشانه های تمدنی نقوش حیوانی بر روی مهرهای استوانه ای ایلام، رضا مهرآفرین، دانشگاه تربیت مدرس، 1375، در این تحقیق طبق گفته نگارنده از بین صدها مهر و اثر مهر استوانه ای حدود 210 اثر بمنظور مطالعه و بررسی انتخاب و سپس بر اساس نوع نقوش و موجودات مختلفی که بر روی آنها نقر گردیده و دو عنوان 1ـ نقوش اساطیری 2ـ نقوش غیر اساطیری، تقسیم و سپس هر یک از آنها به زیر مجموعه های مختلفی طبقه بندی گردیده اند. 3- پژوهشی نو در سبک و کاربرد پیکره های انسانی ایلام از آغاز تا ایلام نو، یعقوب محمدی فر، دانشگاه تربیت مدرس 1375، این تحقیق به بررسی پیکرکهای انسانی ایلام از آغازتا ایلام نو پرداخته و همه بقایای باقی مانده ازمجسمه های بزرگ تا پیکرکهای کوچک طلا، نقره ، مفرغ ،سنگو سفال را به صورت کلی شامل می شود. 4- تحقیق و مطالعه پیرامون پیکرک های گلی شوش در دوران تاریخی، مهناز رحیمی فر، دانشگاه تهران 1376، در این رساله بطور کامل پیکرکهای شوش وهفت تپه در دوره های مختلف تاریخی دوران ایلام بررسی شده است. 5-نقش مار در فرهنگ و تمدن ایلام، کتایون پلاسعیدی، دانشگاه آزاد 1379، در این پژوهش به نقوش مهرهایی که دارای نقش مار هستند پرداخته شده است.6- پژوهشی در پیکرک های سفالین انسانی هفت تپه، رسول بروجنی، دانشگاه تهران 1382.این پژوهش به بررسی پیکرکهای انسانی بویژه مادینه ، در هفت تپه و ابوفندوا به صورت جزئی پرداخته در بخش مختصری هم در مورد موسیقی به نوازندگان دارای پا ی کمانی شکل می پردازد . 7- معماری خانه های ایلامی، آزیتا میرزایی، دانشگاه تهران 1383، دراین پایان نامه به ویژگیهای معماری ایلامی در هفت تپه پرداخته شده است). 8- سنجش میزان گسترش حوزه ایلام کهن 1900-1600 پیش از میلاد، بابک رفیعی علوی علویجه، دانشگاه تهران 1386، دراین پژوهش مولف جغرافیای حوزه ایلام را از تاریخ 1900 تا 1600 که بیشتر ایلام میانه را شامل می شود مورد مطالعه قرار داده است, این رساله در سه فصل و پنج بخش تنظیم شده, از نظر جغرافیایی در حوزه وسیعی از جنوب غرب ایران و از نظر موارد مورد مطالعه در حوزه باستان شناسی و زبان شناسی می باشد. 9- تخت های ایلام، آیدا سجادی، دانشگاه آزاد تهران. این رساله مورد بررسی قرار نگرفت. در پایان رساله برای اطلاع بیشتر کتب و مقآلاتی را که مربوط به موضوع این تحقیق میباشند ذکر شده است.
فصل اول: اجمالی در جغرافیا و پیشینه ایلام
2-1- نام و تبار ایلام
در کتاب تاریخ ایران (پیرنیا، 1389: 139) میخوانیم که قرنها قبل از ورود آریاییان به فلات ایران، در گوشه و کنار این سرزمین مراکز تمدن مهمی وجود داشت که یکی از آنها ایلام بود. منطقه ای که از روزگاران کهن به این نام خوانده میشد طبق تقسیمات جغرافیایی امروز شامل خوزستان، فارس، بوشهر، قسمتهایی از کرمان، لرستان و کردستان می شود و سرگذشتی بس طولانی دارد. حدود این تمدن از غرب به رود دجله، از شرق به قسمتی از پارس، از شمال به جاده بابل به همدان و از جنوب به خلیج فارس می رسید. شهر های مهم آن شوش، ماداکتو( کنار کرخه) و خایدالو( خرم آباد کنونی) بود. ایلامیها نام سرزمین خود را هلتامتی Haltamti یا هتامتی می نوشتند که به معنی سرزمین خدا بود و بین‌النهرینی‌ها آن را به معنی سرزمین مرتفع می خواندند. قدیمی ترین منبعی که نام ایلام در آن ذکر شده است احتمالا به فرن 27 قبل از میلاد که در میان فهرستی از نام شاهان سومری نام ایلام نیز آمده است. مردم ایلام دولت خود را انزان سوسونکا میخواندند. مورخین عقیده دارند که ایلام لفظی سامی بوده و به قسمتی از کوهستان گفته میشده است، در کتیبه های سارگن(2234-2279ق.م) آمده که این شاه سعی داشته است که از یورش ایلامیها به سرزمینهای بین‌النهرین جلوگیری نماید و از این زمان به بعد اطلاعات دقیقی در مورد تاریخ ایلام در منابع به چشم می خورد. کتبه سارگن درباره ساختار حکومت ایلام میگوید که اداره ایآلات ایلامی بر عهده فرمانروایی است که تحت نظارت نایب السلطنه انجام وظیفه میکند و نایب السلطنه به فرمان شاه به اداره امور می پردازد. در این لوح نام شوش نیز ذکر شده است.
در اینجا باید در باره واژه ایلام اشاره شود بنا به گفته دکتر پرویز رجبی در نقد کتاب شهریاری ایلام (نوشته والترهینتس) که با ترجمه خود ایشان انجام گرفته است کلمه ایلام یک واژه عربی یا سامی نیست که آن را با «عین» بنویسیم. در یک زمان محققین ما فکر میکردند چون در کتاب عهد عتیق( تورات ) با «عین» نوشته شده است باید به همین صورت نوشته شود ولی هیچ دلیل منطقی وجود ندارد که ما ایلام را با «عین» بنویسیم.(هینتس، 1387: 14) در همین نقد آقای دکتر ارفعی ذکر نموده اند: واژه ایلام به صورت نوشتاری«عین»فقط در کتاب عهد عتیق(تورات) آمده است. در حالی که به این شکل و سیاق در هیچ کتابی از آن یاد نشده است. این نام بصورت هزوارش که احتمالا قبل از سومریها وارد زبان سومری شده که ابتدا بصورت«نیم» نوشته و بصورت«اَلِمُومً یااِلَمَ» و به بابلی بصورت «اَلَمتو» تلفظ شده است. به مرور زمان این اسم در بابل به یهودیان رسیده است که آنان در کتاب مقدسشان ایلام را با«عین» آورده اند. در زبان سومری این لفظ را بصورت هزوارش «نیم» مینویسیم.(گروه نویسندگاه ، 1378)[1]
اطلاع ما از عیلام تا چهل پنجاه سال قبل منحصر به ذکر مجملی بود، که تورات از آن کردهو اسم کُدُرلاعُمرْ پادشاه عیلام را در ضمن حکایتی برده(سفر پیدایش باب 14) مورخین عهد قدیم هم چنان که از نوشته های آنها مشخص است اطلاعی از عیلام نداشتند . نام امروزی «ایلام»، یک آوانویسی اروپایی از واژه عبری «عیلام»(ʼêlām) در کتاب عهد عتیق است که با«اِلام» (a) elamدر زبان سومری؛ «الام تو»(elamtu) در زبان اکدی؛ «هَتَمتی»(hatamti) و «هَلتَمتی»(haltamti) در زبان ایلامی همخوانی دارد. همه این نامها به زنجیره ای از ساختارهای سیاسی و فرهنگی در ایران جنوب غربی دوره ی باستان اشاره میکنند که بیشتر با یافتههای بدست آمده از شوش و مکان‌های نزدیک به آن شناخته شدهاند.(ماتیو و استولپر، 1389: 21)
بابلی‌ها، ارتفاعات سرزمینی را که در شرق بابل قرار داشت الامتو یا الام ، یعنی کوهستان، یا شاید کشور طلوع خورشید، یعنی مشرق، می نامیدند. کشور ایلام شامل خوزستان، لرستان امروزی، استان ایلام کنونی، و کوههای بختیاری بوده است. کشور ایلام در دوره عظمت از غرب به بابل و از شرق به اصفهان می رسیده و از دو قسمت کوهستانی و دشت تشکیل میشده است. شهر شوش که در ناحیه دشت قرار داشت پایتخت کشور بود، و جغرافی دانان یونان و روم از جمله استرابون، ایالتی از ایلام را که شهر شوش در آن واقع بود، به مناسبت اهمیت شوش سوزیان یا سوزیانا خوانده اند.(افشار سیستانی، 1372:109)
ایلامیها اقوامی بودند که از هزاره چهارم تا هزاره اول پیش از میلاد بر بخش بزرگی از سرزمینهای جنوب غرب ایران حکومت میکردند. آنها در مدت 2500 سال تاریخ پرفراز و نشیب، توانستند در برابر هجوم همسایگان قدرتمند خود چون سومر، آکد و بابل مقاومت کرده، استقلال و هویت خود را حفظ کنند. محدوده جغرافیایی سرزمین عیلام شامل استانهای خوزستان، فارس، لرستان و بخشهایی از کردستان و بوشهر امروزی بود و بزرگترین شهرهای آن شوش، اِنشان، آوان، لیان، شیماش و ماداکتو نام داشت. ایلامی ها کشور خود را هل تَمتی – به معنی سرزمین خداوند – می نامیدند. این سرزمین کوچک خود از ایالت‌هایی تشکیل می شد که در ظاهر مستقل بودند اما در هنگام حمله همسایگان، با یکدیگر متحد می شدند و مقابل دشمن ایستادگی میکردند. قدیمی ترین سندی که نام عیلام در آن ثبت شده است کتیبه پیروزی یکی از پادشاهان سومر است، که در آن ماجرای حمله به شهر شوش نوشته شده است.(محمد پناه، 1385: 29-28)
یکی از مهمترین تمدن های کهن خاورمیانه تمدن ایلام است، «سومریها، حرف اختصاری نیم (nim) را برای ایلام بکار می بردند و این کلمه در زبان سومری به معنای بالا است. از اینجا می توان نتیجه گرفت که برای ساکنان بین‌النهرین، ایلام واقعی در «بالا» و در پشت کوههای خوزستان قرار داشت.(هینتس، 1371: 25)
درباره نژاد مردم ایلام میان دانشمندان و محققان اختلاف است. ژاک دمرگان دانشمند فرانسوی که مدت 17 سال در شوش(پایتخت دولت عیلام) به تحقیق پرداخته و نخستین بار ریاست هیات علمی فرانسه را در ایران برعهده داشته، معتقد است که: ساکنان اولیه ایلام را سیاهان حبشی تشکیل میدادند که تمام سواحل خلیج فارس تا مکران و بلوچستان را اشغال کرده بودند، بعدها این نژاد سرزمین خود را در اختیار فاتحان گذاشته و با آنها درآمیخته و نژاد دورگه ای بوجود آوردند که شامل ساکنان شوش علیا و شاید بخشی هم از کردستان باشد، او مینویسد: هرچه باشد، حتی برای مسافری که مستقیما به مسائل نژادی ذیعلاقه نیست، وجود اختلاف دورگه سیاهان قدیمی در شوش، موضوعی است غیر قابل انکار که در هر قدم علامات آن را باز میابد.(دمرگان، 1339: 270) سرپرسی سایکس هم با عقیده دومورگان همراه است و با استناد به گفته هال(hall) معتقد است که این نژاد در کنار سواحل شمالی خلیج فارس تا هندوستان، انتشار داشته و سومریها هم از همین نژاد منشعب اند.( سایکس، 1343: 45-46) بعضی از مورخان جدید، بومیان اولیه ایلام را مردمی شبه سیاه دانسته که ظاهرا با نژاد دراویدی نسبت داشتهاند، و این سیه چردگان دراز جمجمه دولیکوسفال(dolicohoceʼphale) را از خمیره نژاد مدیترانه ای میدانند.(دیاکونوف، 1386: 130-131) پرفسر گریشمن رئیس سابق هیات علمی فرانسه در شوش، در حالی که اظهار نظر قطعی درباره نژاد مردم ایلام نمیکند، این مردم را ظاهرا از نژاد آسیانی(آزیانی) می‌خواند که نه به دسته سامی متعلق است، و نه به دسته هند و اروپایی و مینویسد:« این منشا آسیایی که مابین همه اقوام آسیای غربی مشترک است بعدها موجد فرهنگ این ناحیه خواهد گردید و مخصوصا هنری را بوجود خواهد آورد که آن را متعلق به آسیای غربی میدانند، و ایران، با تمدن ظروف سفالین منقوش خویش به منزله یکی از عناصر متشکله توسعه آن بشمار می رود.»( گریشمن، 1337: 27)
2-2- نگاهی مختصر به تاریخ و جغرافیای ایلام
پیشینه راه زمینی دوران تاریخی مشهور به جاده ابریشم و جاده شاهی بدون شک برمی گردد به اواخر هزاره چهارم و اوایل هزاره سوم پیش از میلاد با پدید آمدن شبکه ارتباطات تجاری در عصر مبادلات با مناطق دوردست.(Hermann, 1982, majidzade, 1964) این راه ها وسیله ای بودند تا ارتباط بین مراکز جدیدالتأسیس شهری در ایران را با بین‌النهرین برای رساندن مواد خامی که از مناطق دوردست تهیه می شدند فراهم آورند. نتیجه برآیند چنین تغیر وضعیت به اندازه ای عظیم بود که گوردون چایلد، پیش ازتاریخی دان نامی، آن را «انقلاب شهری» توصیف کرده است(Childe,1950). این روند که سرانجام در آغاز هزاره سوم پیش از میلاد به اوج شکوفایی خود رسیده بود و منطقه وسیعی از بخش های جنوبی ایران را تحت سیطره خود درآورد ابتدای دوره آاز ایلامی بود(2700-3100ق.م.). استفاده از اصطلاح«آغاز ایلامی»، که ابتدا از آن برای نامیدن نوعی نوشتار آغاز شده بود و سپس برای نامیدن یک هویت فرهنگی بکار رفت، دارای معانی متعددی است که در نتیجه احتمال خطا در کاربرد آن منتفی نیست. پژوهشگران از این اصطلاح به صور مختلف استفاده کرده و میکنند. گاهی از آن برای نامیدن فرهنگ، گاهی برای نامیدن تمدن و گاهی نیز با احتیات از این اصطلاح برای مان بردن از یک پدیده خاص استفاده می کنند.
(هلوینگ، 1389: 150)
تصویر2-1: راه های مهم بازرگانی در ایران و بین‌النهرین در طول دوره اروک جدید(ولی پور،1380: 30)
از تمدن ایلام، با همه سابقه دیرینه اش، شواهد و مدارک محدودی در دسترس است. هنگامی که قرار شد دانشگاه کمبریج انگلستان «تاریخ ایران» را در پنج جلد تدوین کند، نگارش تاریخ ایلام به شادروان پرفسور والترهینتس واگذار شد که رشته تخصصی او تاریخ صفویه بود و آن را در دانشگاه آلمان تدریس می کرد. والترهینتس در اوقات فراغت به مطالعه درباره تاریخ و فرهنگ ایلام می پرداخت و دو جلد «فرهنگ لغات ایلامی» او از آثاری هست که ماندگار خواهد بود. در ایران به تاریخ ایلامیها تا به آن درجه بی اعتنایی شده بود که مبدأ جشنهای کذایی 2500 ساله را تأسیس شاهنشاهی هخامنشی شمرده بودند، و ایلامیها را که دیر زمانی پیش از آن بر پهنه وسیعی از ایران حکمروایی داشتند و نخستین دولت مقتدر فدراتیو را در کنار دولتهایی چون سومر و اَکَد و بابل و آشور بنیان نهاده بودند بکلی نادیده گرفته بودند. نخستین کسی که همت کرد و خط و زبان ایلامی را فرا گرفت و یکی از انگشت شمار ایلام شناسان جهان شد دکتر عبدالمجید ارفعی بود که او را هم به نام زاید بر نیاز، از کار بر کنار و خانه نشین کردند. بموجب اطلاعات موجود.(ملک شهمیرزادی، 1370: 38)
تصویر2-2: نقشه ایلام در دوره کهن ( ارفعی، 1387: 16)
ایلام شامل دشت خوزستان و ارتفاعات همجوار آن می شده است. روابط کشورهای بین‌النهرین با ایلام، هرچند اکثرا خصمانه، همیشه برقرار بوده است. منابع سرشار مواد معدنی و قابلیت بسیار زیاد کشاورزی ایلام سبب پیدایش ویژگی های جغرافیایی-سیاسی خاص منطقه و برانگیخته شدن طمع همسایگان، مخصوصا سومریها به منابع ایلام بوده است. ایلام از چند بخش تشکیل می شد شامل اَوان، انشان و سیماش، در درجه اول، ورخشه و زاکار، همسایگان آن در شمال غرب. حاکم نشین اَوان محلی بوده نزدیک شوشتر کنونی و شوش شهر عمده این حاکم نشین بوده است. شوش در اَوان نسبتی مشابه نسبت تبریز در زمان قاجاریه به ایران را داشته است.(شهمیرزادی، 1370: 40) بطور کلی مملکت ایلام شامل خوزستان، لرستان، پشت کوه و بخشی از پارس یعنی انشان یا انزان بود که از شمال به حدود کرمانشاه در غرب به دجله و در جنوب در سواحل خلیج فارس به لیان یعنی بوشهر کنونی می رسید.(پیرنیا، 1389: 130) هرچند نظریه هایی دامنه قلمرو ایلام از جنوب را فراتراز لیان و حتی تا میناب ( ویلسون، 1366: 334)، و بحرین ترسیم می نماید ولی سندی که به شکل متقن و مشخص به این امر صحه بگذارد تا بحال پیدا نشده. منطقه شوش یعنی محل اصلی استقرار ایلامیها بین دو رود خواسپ( کرخه) در غرب و کوپراتس(رود دز) در شرق و اولای یا اولئوس در شمال قرار داشت.(دیولافوا، 1371: 249-250)
تصویر2-3: نقشه گشترش ایلام(ارفعی، 1387: 18)
تمدن ایلام شامل دو منطقه کوهستانی و جلگه می شد. اما بخش کوهستانی آن به اندازه جلگه هایش شناخته شده نیست و قشمت اعظم اطلاعات از بخش جلکه ای آن یعنی شوش بدست آمده که مدت زمان زیادی پایتخت ایلام بوده است. منابع اولیه بدست آمده از ایلام به زبانی است که با هیچ یک از زبانهای شناخته شده نسبت ندارد و به همین مناسبت برخی از آثار آن هنوز خوانده نشده است. اما در نهایت پیوند زندگی ساکنان کوهستان و دشت برای ایلام این امکان را بوجود آورد تا به سطحی عالی از تمدن برسند. جلگه های قابل آبیاری و حاصلخیز آن و کوهستانهای غنی از چوب و سنگهای فلزی امکان این پیوند را فراهم ساخت. مطالعه تاریخ ایلام و نظری گذرا بر اقدامات شاهان در عصر طلایی این تمدن، ما را متوجه میکند که ایلامیها از دوران‌های اولیه تاریخ خود مدرک کتبی بر جای نگذاشته‌اند و تنها نام آنان در چند اکدی آمده است، که در آنها به نام شوش یعنی منطقه جلگه ایران اشاره شده است. ساکنین جلگه پس از کشمکش های بسیار با کوه نشینان توانستند حیات سیاسی خود را آغاز کنند و وحدت سیاسی ایلام با اتحاد ایآلات و بیشتر هم از طریق ازدواج های سیاسی استحکام یافت. همانطور که ساکنین بین‌النهرین به منابع و محصولات غنی ایلام نیاز داشتند، ایلامیها نیز برای دست یافتن به ثروتهای متمرکز در شهرهای بین‌النهرین، آن سرزمین را بارها مورد تهاجم قرار دادند و این تاخت و تازها موجب ذکر نام آنان در کتیبه های بین‌النهرین شد.(فاظلی پور، 1378: 31و34)
اظهار نظر بعضی از دانشمندان پیرامون پایتخت های ایلام:
«والتر هینتس» موقعیت شوش را تأید میکند. «اوان» را در شمال شوش، «انزان» را نزدیک شیراز و «سیماشکی» را نزدیک خرم آباد می داند.( هینتس، 1371: 22)
«پیرآمیه» شوش را تأید و «سیماشکی و اوان» را در جنوب شوش و «انزان» را در نزدیک شیراز مطرح می نماید.(آمیه، 1349: 68)
«جرج کامرون» شوش را تأید و «اوان» را در شمال شوش و «سیماشکی» را در غرب اصفهان می داند و «فرانس والا» از نقطه نظر زبانشناسی، شوش را «هان تان»، «اوان» را در شمال شوش و نمی تواند دو ایالت دیگر را شناسایی کند.
بطور کلی یک تقسیم بندی از تاریخ سلسله ای ایلام به شرح زیر است:
1- سلسله پادشاهان آوان ( 2200-2670ق.م.) یا (220-2500ق.م.)
2- دوره تاریک اول (2100-2200ق.م.)
3- پادشاهان سیماش (1850-2100ق.م.)
4-دوره سلسله اپارتی یا سوکل مخ ها (نایب السلطنه های بزرگ) (1505-1830ق.م.) یا (1520-1850ق.م.)
5- دوره تاریک دوم به مدت 150 سال (1350-1500ق.م.)
6- سلسله ایگهالکی (در انزان یا انشان) (1210-1350ق.م.)
7- سلسله شوترکی (1110-1205ق.م.) عصر طلایی ایلام
8- دوره تاریک سوم (760-1110ق.م.)
9- سلسله پادشاهان ایلام نو (640-760ق.م.).( کابلی، 1373: 22-23)
قرون تاریخی ایلام به سه قسمت تقسیم می شود:
الف- عهدی که تاریخ ایلام ارتباط کامل با تاریخ سومریها و اکدی ها دارد( از زمانهای قدیم تا 2225ق.م).
ب- عهدی که گذشته های ایلام، با تاریخ دولت بابل مربوط می شود(2225-745ق.م).
ج- دوره ای که طرف دولت ایلام، دولت جدید آشور است( 745-645-ق.م).(پیرنیا، 1344: 133)
عهد اول
در این عهد تارخ ایلام تاریک است. با وجود این دیده می شود که پاتسی های سومر و اکد با ایلامیها جنگ های دفاعی میکنند، اگر هم گاهی غلبه می یابند، تسلط آنها بر ایلام دوامی ندارد و بالاخره ایلام بر سومر و اکد دست یافته دولت این مردمان را برمی افکند. از اوضاع داخلی ایلام در این عهد به تحقیق نمی توان چیزهای زیاد گفت، همین قدر معلوم است که ایلامیها از همسایگان غربی (سومریها و سامی ها) از حیث تمدن پست تر بودند و چون مملکت آنها بیش تر کوهستانی بود و راه هایی که مساعد با تجارت باشد وجود نداشت، این ملت از مراکز عمران و تجارت دنیای آن روز دور می زیست. از حیث تشکیلات مملکتی نیز چنین بنظر می آید، که به استثنای مواقعی که دشمن خارجی استقلال ایلام را تهدید می کرد، هر یک از اقوام و طوایف زندگانی سیاسی و اجتماعی جداگانه داشتند، بخصوص مردمان کوهستانی آن که همیشه استقلال خود را حفظ می کردند. رفتار ایلامیها در مواقع غلبه بر سومریها و مردمان سامی خیلی خشن بود و گاهی هم از شقاوت آنها نسبت به ملل مغلوبه بعض نتایج تاریخی حاصل می شد.( پیرنیا، 1383: 36)
عهد دوم
در این عهد ایلامیها با پادشاهان بابل در زد وخوردند. در دوره کاسّوها«خورباتیلا» پادشاه ایلام با«کوری گالزو» پادشاه بابل جنگید و بعد، شوتروک ناخون تا بابل را گرفته، اشیای نفیسه آنرا غارت کرده به شوش برد و بالاخره تاخت و تاز ایلامیها دولت کاسّوها را از پای درآورد. از پادشاهان نامی ایلام در این دوره«شیل خاکین شوش ناک» است. این پادشاه بناهای زیاد کرد و یکی از کارهای او این است: هر بنایی را که تعمیر می کرد، مینوشت این بنا را کی ساخته بود و چه کتیبه ای داشت، عین آن کتیبه را، که به زبان سامی بود، می نویساند و ترجمه انزانی را بدان میافزود.
عهد سوم
وقایع عمده این عهد عبارت است از جنگهای آشور با ایلام. توضیح آن که ایلام تا این زمان با آشور همسایه نبود، زیرا بین این دو دولت مردمان کوهستانی واقع شده بودند، ولیکن در زمان تیگلات پالسَرْ چهارم آشوری‌ها با مردمان مزبور جنگیده بعضی را کاملا مطیع کردند و برخی را نیم مستقل گذاردند. پس از آن ایلام دولت همجوار آشور گردید.( پیرنیا، 1383: 136-138)
سقوط ایلام
در زمان چرخش هزاره دوم به هزاره اول قبل از میلاد، قطحی بزرگی در بین‌النهرین رخ داد، فاجعه ای مانند آن در خوزستان هم بوجود آمد. همچنین آشوب سیاسی به همان بزرگی و شاید مهیب تر نیز ظاهر شد که استقرار ها را به طرف دره های خوزستان شرقی عقب کشاند.
(Miroschedji p.de 1990 Iranica antiqua25 p: 49)
جنگ شاه بابلی نبوکد نصر(1104-1125ق.م.) قدرت سیاسی ایلامیها را که برای مدت طولانی برتری سیاسی در منطقه داشتند را کاسته بود. پس از آن نیز با حمله شاهان آشور به شمال غرب ایلام که در این زمان بسیار ضعیف شده بودند، شاهان جلگه خوزستان جای خود را در فارس از دست داده و گروه های جدیدی به ایلامی‌های فارس فشار آورده و آنها را به طرف غرب کوچانیدند. در حدود 1000قبل از میلاد شاهان ایلامی فقط سرزمینهای شمال و شرق خوزستان را تحت سلطه خود داشتند. اما در انتهای قرن هشتم قبل از میلاد یک تجدید حیات و احیاء را در منابع تاریخی و باستان شناسی شوش از قدرت ایلامیها مشاهده میکنیم. در این هنگام خوزستان با بابلی‌ها و ایلامی‌های نجد متحد می شود و یک چالش عظیم جنگی به مدت یک قرن با آشور بوجود می آید. در شوش یک معبد کوچک از اینشوشیناک که منقوش با آجرهای لعابدار و تزئینات لعابی می باشد از ارگ بدست آمده است. حجم فراوان وسایل مربوط به تدفین که شامل جواهرات، طلا، تزئینات با ارزش و شیشه های لعابدار نیز نشان دهنده یک وضعیت مناسب در منطقه می باشد. شوش مرکز آئینی و فرهنگی و شهرهای ماداکتو و هیدالتو مرکز سیاسی و نظامی شدند.
در 645 ق.م . پادشاه آشور که از نتایج جنگ های قبل ناراضی بود، باز در پی بهانه برای جنگ با ایلام برآمد و با این مقصود تام ماری تو را به ایلام فرستاده از خوم بان کالداش رد کردن کلدانی های مذکور و مجسمه «نه نه» را خواست. برای پادشاه ایلام قبول کردن این تکالیف با مرگ او مساوی بود. بنابراین تصمیم گرفت مقاومت کند. آشوری‌ها وارد شوش شده در اینجا آنچه خواستند کردند: خزانه پادشاهان ایلام که از غنایم جنگهای سابق پر بود، بدست آشوری‌ها افتاد طلا و نقره ای که بابل در موقع اتحاد به ایلام داده بود، با مجسمه ها، اشیای نفیسه معابد ایلام و آنچه در خانه ها از ثروت و اشیای قیمتی بود به نینوا منتقل شد. آشوری‌ها به کشتار و غارت اکتفا نکرده استخوانهای پادشاهان ایلام و اشخاص نامی را بیرون آورده به نینوا فرستادند.
ترجمه کتیبه آشوربانی پال راجع به فتوحات او در ایلام«خاک شهر شوشان، شهر ماداکتو و شهرهای دیگر را تماما به آشور کشیدم و در مدت یک ماه و یک روز کشور ایلام را به تمامی عرض آن جارو کردم. من این مملکت را از عبور حشم، گوسفند و نیز از نغمات موسیقی بی نصیب ساختم و به درندگان، مارها، جانوران کویر و غزال اجازه دادم که آن را فرو گیرند».( پیرنیا، 1383: 140-141)
2-3- مذهب عقاید و خدایان ایلام
مذهب ایلام اگر جه در طول هزاران سال تداومی منطقی داشته، اما مدارک موجود برای شناخت آن اندک و پراکنده است. این مدارک نفوذ مذهب را برای فرمانروایان و مردم ایلام باستان آشکار می سازند و نیز نشان میدهند که مذهب ایلامی نکات مشترک و در عین حال ویژگیهای کاملا مشخص و متمایز کننده ای با مذهب همسایه غربی خود، بین‌النهرین داشته است. این ویژگی ها شامل: احترام خاص برای نیروهای جهان زیرین، سحر و جادو عنصر زن و پرستش مار بوده است. مذهب ایلام در تمام دوران ها جنبه ای جادویی داشته بطوری که حتی آشوری‌های خون سرد را نیز تحت تأثیر قرار داده بود. برای بین‌النهرینی‌ها، ایلام همیشه سرزمین ساحران و شیاطین بوده است. (R. Labat, Orient 17, 1949, 5f.)
باید گفت که از دوران اولیه ایلام متاسفانه هیچ معبدی برجای نمانده و تنها بوسیله نقوش و مهرها و تصامیر برجای مانده از هزاره سوم پیش از میلاد می توان به شکل ظاهری این بنا پی برد. در ایلام قدیم معابد نسبتا مرتفع بوده اند و شکل ظاهری آنان چهار گوش بوده است (مربع مستطیل) و بر روی یک پایه ایوان مانند قرار می گرفتند. این معابد دارای آجرکاری بوده اند و در قسمت جلو روزنه دار و در جلوی معبد دو چهارچوب بلند در دیده می شود که احتمالا در سمت راست تنها جنبه تزئینی دارد و در سمت چپ برای ورود به معبد بوده و بوسیله پرده ای حصیری تا نیمه پوشیده شده است.(مجیدزاده، 1370: 77) یکی از اصلی ترین ویژگی های معابد ایلام وجود سه شاخ بزرگ در طرفین دیوارهای آم می باشد؛ با استفاده از کتیبه های ایلامی می توان پی برد که ایلامیان این شاخ ها را نماد الوهیت می دانسته اند؛ پادشاه ایلامی شیلهک این شوشیناک از تعمیر و دوباره سازی بیست معبد در 1200 ق.م به خود بالیده است وهمچنین آشور‌بانیپال فاتح آشوری شوش در کتیبه های خود از فرمان پایین کشیدن شاخرهای برنزی ریخته گری شده از زیگورات شوش به خود مفتخر بوده است. معابد همچنین دارای محراب ها و مذبح هایی بودند که هنوز هم روی بسیاری از آنان مجاری تعبیه شده برای جاری شدن خون قربانی و یا مشروبات نذر شده نمایان است. (حیدرپور، 1381: 130)
اگر چه اسناد و مدارک بدست آمده در خصوص مذهب ایلام بسیار ناچیز است، اما همین مدارک اندک که شامل شواهدی از بناهای تاریخی، نقوش برجسته، پیکره ها، مهرهاو آثار مهرها... می باشد ثابت میکند که دین و اعتقادات مذهبی نقش بسزایی را در زندگی پادشاهان و مردمان ایلام داشته است؛ هرچند بر اساس آثار باستان شناسی بدست آمده می توان نقاط اشتراکی را میان مذهب ایلام و بین‌النهرین مشاهده نمود اما از سویی دیگر می توان به ویژگیها و خصوصیات منحصر به فرد مذهب ایلام پی برد. از جمله این تمایزات و ویژگیها عبارتند از: احترام و اهمیت وافر به جنس زن و تا حدودی اعتقاد به مادر سالاری، پرستش مار، اعتقاد به سحر و جادو و تأثیر نیروهای مافوق طبیعی و نیز قائل شدن به وجود زندگی پس از مرگ.
( آمیه، 1349: 68)
ایلامیان خدایان متعددی را پرستش می کردند و گاهی به علت داشتن روابط نزدیک با جلگه بین‌النهرین تابع خدایان آنان نیز بودند زیرا وجود رودخانه های دجله و فرات در بین‌النهرین و کرخه و دز در استان خوزستان و فقدان هر گونه موانع طبیعی و وجود کانالهای قابل کشتی رانی در طول زمان سرتاسر این منطقه را بهم مرتبط می ساخته و سهولتی در رفت و آمد ایجاد می نموده، در نتیجه مراکز فرهنگی با یکدیگر کاملا در تماس بوده و باعث ایجاد فرهنگی یکپارچه و پیدایش تمدن و تشکیلات حکومتی در بین‌النهرین و ایلام بود و همچنین شباهت های متقابل فراوانی نیز بین عناصر فرهنگی جلگه خوزستان و جنوب بین‌النهرین بخصوص در دوران‌های قبل از تاریخ به چشم می خورد.
منطقه انشان یا انزان که شامل قسمتهای شمالی و شرقی خوزستان و نواحی مرکزی و غرب و جنوب فارس بوده در تکوین این تمدن سهم بسزایی داشتهاند و شهر باستانی شوش که در محل تلاقی رودخانه کرخه و دز در کنار رودخانه شاوور قرار داشته نیز مرکز تمدن ایلام شناخته شده است.
نشست و نقد بررسی کتاب شهریاری ایلام، گروه نویسندگان، 1378، دانشگاه تهران1-
مدل سازی عوامل موثر بر تخمیر سرکه خارک تحت تیمار آغازگر استیکی غالب در آنword
چکیده
شناسایی و جداسازی آغازگرهای اسید استیکی از سرکه خرما بهندرت مورد بررسی قرار گرفته است. از اینرو، شناسایی آغازگر استیکی این محصول میتواند شناخت بهتری از تغییرات فرآیند تخمیر و ویژگیهای این محصول شامل محتوای الکل، اسیدیته، pH و میزان مواد جامد محلول به دست دهد.
در پژوهش حاضر، در مرحله اول باکتریهای اسید استیکی از نمونههای سرکه خرما جمعآوری شده از شهرهای تهران و گرگان جداسازی، خالصسازی و به روشهای مورفولوژی کلنی و بیوشیمیاییدستهبندی و تا حد جنس شناسایی شدند. در مرحله بعد، با استفاده از روش مولکولی، شناسایی دقیق جدایهها انجام شد. بدین منظور قطعهای به طول 385 جفت باز از ناحیه s rDNA16 به کمک پرایمر اختصاصی برای باکتریهای استیکی طی فرآیند PCR تکثیرگردید. سپس با مقایسه توالیهای حاصل با اطلاعات موجود در پایگاههای اطلاعاتی ، گونه و زیر گونه جدایههای این پژوهش شناسایی شدند. با توجه به نتایج حاصل از توالییابی، جدایههای استیکی حاصل متعلق به گونه Acetobacter و شامل A.pasteurianus، A. aceti و A.tropicalisبود. درمرحله آخر از باکتریهای اسید استیک شناسایی شده جهت تولید سرکه خارک در غلظتهای 20، 30 و 40 درصد استفاده گردید. نتایج رشد میکروبی نشان داد که در مرحله رشد مخمر، بیشترین و کمترین مقدار رشد و تولید الکل به ترتیب در غلظت 20 و 40 درصد خارک خرما تولید گردید. و در مرحله رشد باکتریهای اسید استیکی در هر سه عصاره الکلی جدایه A. pasteurianusبهتر از دیگر باکتریها رشد داشت. با بررسی نتایج تغییرات عوامل موثر بر تخمیر این فرآورده مشاهده گردید که با مصرف قند محیط میزان مواد جامد موجود در محیط رو به کاهش گذاشتو تا پایان فرآیند در حدود مشخصی حفظ گردید. افت pH در دو زمان تلقیح مخمر و باکتری بین 5/1-1 واحد مشاهده شد. اسیدیته نهایی در تمامی عصارههای الکلی در تیمار حاوی A. pasteurianusاز میزان تقریبا مشابهی برخوردار بود که نشان از عملکرد مطلوب آن جهت تولید اسید استیک در تمامی عصارهها داشت. در عصاره 40 درصد تنها A. tropicalis توانست بهنحو مناسبتری الکل را مصرف نماید. در دو عصاره 20 و 30 درصد باکتری A. pasteurianusعملکرد بهتری در اکسیداسیون الکل و تولید اسید استیک را دارا بود. مدلسازی رشد میکروبی و عوامل موثر بر تخمیر نشان داد استفاده از سویه A. pasteurianusدر شرایطی معادل غلظت 30 درصد خارک میتواند بهخوبی طی 13 روز فعالیت کرده و محصولی با ویژگیهای مناسب و مطابق استانداردهای موجود برای سرکه تولید نماید.
کلمات کلیدی: Acetobacter، سرکه، تخمیر، مدلسازی، خارک، فلور غالب
1-1-2- باکتری های اسید استیکی.. 5
1-2- باکتری های اسید استیکی در سرکه.. 7
1-2-1- فرآورده تخمیری سرکه.. 7
1-2-1-2- ترکیبات تشکیل دهنده خرما.. 8
1-2-1-3- فرآورده های تخمیری حاصل از خرما.. 9
1-2-2- تولید سرکه توسط باکتری های اسید استیکی.. 10
1-3- طبقه بندی باکتری های اسید استیکی.. 11
1-4- شمارش، جداسازی و شناسایی باکتری های اسید استیکی.. 13
1-5- روش های مولکولی شناسایی باکتری های اسید استیکی.. 15
1-6-4- پارامترهای مؤثر در PCR.. 20
2-1- شناسایی باکتری های اسید استیک با استفاده از روش های مدرن 27
2-2- تولید سرکه زردآلو با استفاده از Acetobacter جدا شده از زردآلوی ایرانی 34
2-3- تولید سرکه آناناس و بررسی تاثیر متقابل بین مخمر و باکتری اسید استیکی.. 34
2-5- بهینه سازی عوامل موثر در فرآیند تولید سرکه با استفاده از تخمیر موز.. 36
2-6- روش های مدل سازی میکروبی.. 37
3-2-1- خارک خرمای هلیله ای.. 42
3-4- اندازه گیری ترکیبات خارک خرما.. 45
3-4-5- اندازه گیری پتاسیم.. 48
3-4-7- اندازه گیری خاکستر.. 49
3-4-8- اندازه گیری پروتئین.. 49
3-4- مرحله جداسازی و شناسایی باکتری های اسید استیکی و شناسایی آن ها 50
3-4-2- خالص سازی باکتری های استیکی.. 51
3-4-2-1- نگهداری جدایه های باکتری های اسید استیک.. 52
3-5-آزمون های تاییدی باکتری های استیکی.. 52
3-6- استخراج DNA از جدایه های باکتریایی.. 54
3-7- انجام PCR و تکثیر ناحیه s rDNA16.. 55
3-7-2- تعیین توالی و مقایسه توالی ها.. 56
3-8- مرحله تولید الکل با استفاده از مخمر.. 57
3-8-1-تهیه سوسپانسیون مخمر.. 57
3-9- مرحله تهیه سرکه از محلول الکلی تهیه شده از تخمیر الکلی 59
3-9-1- انتخاب ایزوله های باکتری اسید استیک.. 59
3-9-2- تهیه سوسپانسیون باکتری ها.. 59
3-10- آزمون های میکروبی و شیمیایی سرکه.. 61
3-10-2- آزمون اندازه گیری pH.. 61
3-10-4- آزمون مواد جامد محلول.. 62
3-10-5- آزمون اندازه گیری الکل.. 62
3-12- روش آماری تحلیلی داده ها.. 64
4-1- اندازه گیری ترکیبات خارک.. 66
4-2- جداسازی وشناسایی فلور اسید استیکی نمونه های سرکه 67
4-2-1- بررسی خصوصیات ظاهری پرگنه ها.. 67
4-2-2- آزمون های ابتدایی شناسایی (تایید اسید استیک باکتریایی بودن جدایه ها).. 67
4-2-3- شناسایی جدایه ها در سطح جنس و گونه.. 68
4-3- انتخاب جدایه های باکتری اسید استیک.. 70
4-3-1-1- تغییرات رشد سلولی مخمر Saccharomyces cerevisiae. 73
4-3-1-2- تغییرات رشد سلولی باکتری های اسید استیکی.. 77
4-3-2-1-تغییرات pH نمونه های سرکه.. 82
4-3-2-2-تغییرات اسیدیته نمونه های سرکه.. 86
4-3-2-3- تغییرات مواد جامد محلول نمونه های سرکه.. 90
4-3-2-4-تغییرات الکل نمونه های سرکه.. 92
4-4-1- مدل سازی رشد میکروبی.. 97
4-4-2- مدل سازی عوامل موثر بر تخمیر.. 100
5-2- پیشنهادات.. 114
منابع.. 115
پیوست.. 127
جدول 1-1- واکنش مخمرها طی فرآیند تخمیر الکلی.. 5
جدول 1-2- ترکیبات تشکیلدهنده خرما.. 8
جدول 1-3- طبقه بندی دوازده جنس خانواده Acetobacteriacea. 11
جدول 1-4- روشهای مولکولی شناسایی باکتریهای اسید استیکی 16
جدول 1- 5- مدلهای پیشبینی رشد میکروبی.. 23
جدول 2-1- شناسایی جدایه های باکتری اسید استیکی طی اسیدیفیکاسیون سرکه توسط تکنیک های متفاوت.. 29
جدول 3-1- لیست مواد شیمیایی مورد استفاده در این پژوهش 41
جدول 3-2- لیست مواد ژنتیکی مورد استفاده در این پژوهش.. 42
جدول 3-3- لیست تجهیزات مورد استفاده در این پژوهش.. 42
جدول 3-4- میزان مواد استفاده شده در واکنش PCR.. 55
جدول3-5- مراحل انجام واکنش PCR.. 56
جدول 3-6- نحوه تیماربندی جهت افزودن سوسپانسیون های مخمر و باکتری 61
جدول 4-1- ترکیبات اصلی خارک خرما رقم "هلیله ای".. 67
جدول 4-2 جدایه های مورد استفاده در واکنش PCR.. 69
جدول 4-3- مقایسه میزان اسیدیته و pH 30 جدایه اسید استیکی 71
جدول 4-4- مقایسه میزان رشد، مصرف الکل، اسیدیته و pH 12 جدایه اسید استیکی.. 72
جدول 4-5- نتایج حاصل از توالی یابی جدایه ها.. 73
جدول 4-6- مقایسه میانگین شمارش مخمر در طول 15 روز نگهداری 75
جدول 4-7- مدل سازی رشد مخمر طی تخمیر الکلی سرکه خارک خرما 98
جدول 4-8- مدل سازی رشد باکتری های اسید استیکی طی تخمیر استیکی سرکه خارک خرما.. 99
جدول 4- 13- جدول مقایسه ضرایب همبستگی و میزان خطا برای تغییرات بریکس 108
جدول 4- 14- جدول مقایسه ضرایب همبستگی و میزان خطا برای تغییرات pH 108
جدول 4- 15- جدول مقایسه ضرایب همبستگی و میزان خطا برای تغییرات اسیدیته.. 109
جدول 4- 16- جدول مقایسه ضرایب همبستگی و میزان خطا برای تغییرات الکل 109
شکل 3-2- مراحل جداسازی جدایه های باکتریایی.. 53
شکل 3-3- مرحله تخمیر الکلی تولید سرکه خارک خرما.. 58
شکل 3-4- مرحله اسیدیفیکاسیون تولید سرکه خارک خرما.. 60
شکل 3-5- اندازه گیری الکل نمونه ها.. 63
شکل 4-1- تصویر محصولات PCR در ژل الکتروفورز.. 70
شکل 4-5- تغییرات pH در مرحله تخمیر الکلی.. 82
شکل 4-6- تغییرات pH در عصاره های الکلی خارک خرما طی تخمیر استیکی 84
شکل 4-7- تغییرات اسیدیته در مرحله تخمیر الکلی.. 86
شکل 4-8- تغییرات اسیدیته در عصاره های الکلی خارک خرما طی تخمیر استیکی 88
شکل 4-9- تغییرات مواد جامد محلول طی تخمیر الکلی و استیکی در غلظت 20 درصد خارک خرما طی 15 روز.. 90
شکل 4-10- تغییرات مواد جامد محلول با استفاده از جدایه های استیکی در غلظت 30 درصد خرما طی 15 روز.. 91
شکل 4-11- تغییرات مواد جامد محلول با استفاده از جدایه های استیکی در غلظت 40 درصد خرما طی 15 روز.. 91
شکل 4-12- تغییرات الکل در مرحله تخمیر الکلی.. 93
شکل 4-8- تغییرات الکل در عصاره های الکلی خارک خرما طی تخمیر استیکی 94
پیوست "ب"- مقایسه میانگین اثر جدایه در غلظت های مختلف از ماده اولیه بر میزان pH.. 129
پیوست "ج"- مقایسه میانگین اثر جدایه در غلظت های مختلف از ماده اولیه بر میزان اسیدیته.. 130
پیوند "د"- مقایسه میانگین اثر جدایه در غلظت های مختلف از ماده اولیه بر میزان الکل.. 131
پیوست "ه"- مقایسه میانگین شمارش باکتری های استیکی در طول 15 روز نگهداری.. 132
پیوست "ز"- مقایسهمیزان مشابهت توالی جدایه FR22 با توالی تطبیق یافته در NCBI. 134
پیوست "ح"- توالی ناحیه s rRNA16 برای باکتری Acetobacter aceti در NCBI منطبق با توالی جدایه FR43. 135
پیوست "ط"- مقایسهمیزان مشابهت توالی جدایه FR43 با توالی تطبیق یافته در NCBI. 136
پیوست "ی"-توالی ناحیه s rRNA16 برای باکتری Acetobacter tropicalisدر NCBI منطبق با توالی جدایه FR61. 137
پیوست "ک"- مقایسهمیزان مشابهت توالی جدایه FR61 با توالی تطبیق یافته در NCBI. 138
فصل اول
مقدمه و کلیات
1- مقدمه
سرکه فرآوردهای است که از مواد مختلف قندی و نشاستهای از طریق تخمیر الکلی و استیکی تهیه میشود. سرکه میتواند از مواد خام مختلف و با روشهای متفاوت تولید گردد. در گذشته از سرکه بهعنوان نگهدارنده استفاده میشد بهطوری که یا بهصورت طبیعی در ماده غذایی تولید میگردید و یا به آن اضافه میشد تا از رشد میکروبی نامطلوب در ماده غذایی جلوگیری کرده و ویژگیهای حسی آن را حفظ نماید (دی اوری و همکاران، 2002). استیک اسید یک طعمدهنده و ترکیب ضدمیکروبی در سرکه میباشد. همچنین مطالعاتی در زمینه اهمیت اسید استیک بهعنوان یک افزودنی غذایی جهت کمک به فرآیندهای غذایی بهمنظور از بین بردن آلودگی قبل از توزیع و مصرف انجام گرفته است (مارشال و همکاران، 2000).
فرآیندهای مورد استفاده برای تولید سرکه، شامل فرآیند اورلئانز[1] (بهعنوان فرآیند آهسته شناخته میشود)، فرآیند سریع (به نام فرآیند ژنراتور نیز شناخته میشود) و فرآیند کشت غرقابی[2] میباشد. فرآیندهای سریع و غرقابی توسعه یافتهاند و جهت تولید صنعتی و تجاری سرکه مورد استفاده میباشند.
تولید اسید استیک طی چهار مرحله انجام میشود: تبدیل نشاسته به ساکارز توسط آنزیم آمیلاز، تبدیل بیهوازی ساکارز به اتانول از طریق تخمیر الکلی توسط مخمر، تبدیل اتانول به استالدهید هیدراته و دهیدروژناسیون توسط آلدهید دهیدروژناز و تولید اسید استیک. دو مرحله آخر بهصورت هوازی وتوسط باکتریهای اسید استیکی انجام میگیرد (تان، 2003). باکتریهای اسید استیکی که بهعنوان باکتری سرکه نیز شناخته میشوند،از باکتریهای هوازی مطلق هستند که دارای قابلیت اکسیداسیون الکل به اسید استیک میباشند. باکتریهای اسید استیکی به خانواده Acetobacteriaceaو جنس Acetobacter تعلق دارند و برای تولید صنعتی سرکه مناسب میباشند. باکتریهای اسید استیکی به دلیل مقاومت بالا در برابر اسید و همچنین تنوع سوبسترای مصرفی جهت تولید انرژی، در طبیعت دیده میشوند. این باکتریها تاکنون از منابع مختلفی از جمله نوشیدنیهای الکلی، سرکه، میوهها، گلها، عسل، خاک و آب جداسازی شدهاند. جداسازی باکتریهای اسید استیکی با توان بالای تولید اسید و مقاوم در برابر اسید توسط محققین مختلف مورد مطالعه قرار گرفته است. با این وجود به دلیل دانش کمتر در زمینه فیلوژنتیکی باکتریهای اسید استیکی همچنان نیاز به جداسازی و شناسایی این گروه باکتریایی احساس میشود (برگی، 1957). امروزه از آنالیز ناحیه S rDNA16 در ژن باکتری به منظور شناخت روابط فیلوژنتیکی میان باکتریهای اسید استیکی و شناسایی آنها در محصولات مختلف بهطور گسترده استفاده میگردد. بنابراین تکثیر این ناحیه در باکتریهای اسید استیکی توسط واکنشهای زنجیرهای پلیمراز (PCR)[3]، بهعنوان روش شناسایی سریع و دقیق، مورد استفاده قرار میگیرد. هدف از این پژوهش در مرحله اول جداسازی و شناسایی باکتریهای اسید استیکی موجود در سرکه خرما و در مرحله دوم استفاده از جدایههای شناسایی شده جهت تولید سرکه خارک خرما و مدلسازی عوامل موثر بر تخمیر این فرآورده میباشد.
1-1- فرآیند تخمیر
تخمیر یک فرآیند متابولیک میباشد که در سلول بهعنوان یک مسیر برای تولید انرژی به شمار میآید و طی آن مولکولی چون گلوگز در شرایط بیهوازی شکسته میشود. در بیشتر سلولها این عمل در بخش حاوی مایع سیتوپلاسمی صورت میگیرد. علم مطالعه فرآیندهای تخمیری را زیمولوژی[4] مینامند. از سالها پیش، فرآیند تخمیر جهت تولید مواد غذایی و نوشیدنیها مورد استفاده قرار گرفته است. بهعنوان مثال، در محصولاتی مانند ترشیها، خیار شور، کیمچی، ماست، سرکه و نوشیدنیهای نخمیری فرآیند تخمیر جهت تولید اسید استیک و اسید لاکتیک استفاده میشود. همچنین اسید موجود در این محصولات منجر به حفظ محصول در مدت زمان طولانیتری میشود. فرآیند تخمیر صنعتی توسط میکروارگانیسمهای مناسب و در شرایط تعریفشده مانند غلظت مشخصی از مواد مغذی انجام میگیرد. محصولات تولیدی حاصل از تخمیر متنوع میباشد: الکل، گلیسرول و دیاکسید کربن از تخمیر قندهای مختلف توسط مخمرها ؛ بوتیل الکل، استون، لاکتیک اسید، مونوسدیم گلوتامات و اسید استیک توسط انواع مختلفی از باکتریها و مقدار اندکی آنتیبیوتیک، ویتامین 12B و ریبوفلاوین (ویتامین 2B) از تخمیر قارچها تولید میشود (لیو و همکاران، 2004).
1-1-1- مخمرها
تخمیر الکلی یا بهصورت طبیعی و یا کشت خالص انجام میگیرد. در تخمیر طبیعی، مخمرهای موجود در ماده اولیه فرآیند تخمیر را پیش میبرند. در تخمیر بهصورت کشت خالص، نژادهای مشخصی از مخمر که معمولاSaccharomyces cerevisiae میباشد، انتخاب شده و با جمعیتی حدود cfu/ml107-106 به محصول تلقیح میگردد. بهطور کلی، تخمیر کشت خالص فرآیند تخمیر سریعتر و قابل پیشبینیتری محسوب میشود. تخمیر طبیعی متابولیتهای نهایی بیشتری تولید میکند و به دلیل حضور محدوده وسیعتری از مخمرها، این نوع تخمیر جهت تولید نوشیدنیهای الکلی مورد توجه میباشد (بوردیکون و همکاران، 2012).
در طول تخمیر الکلی، مخمرها میکروارگانیسمهای غالب را تشکیل میدهند. ترکیب محیط تخمیر، خصوصا محتوای اسیدها و قندها، و pHمحیط برای رشد مخمرها و تولید اتانول مناسب میباشد اما از رشد و تکثیر باکتریها و قارچها جلوگیری میکند. در تخمیر طبیعی، الگوی مشخصی برای رشد مخمرها وجود دارد که در جدول 1-1 ارائه شده است. فرآیند تخمیر با رشد مخمرهای مختلفی شامل Kloeckera، Hanseniaspora، Candida، Metschnikowiaو ساکارومایسز سرویزیه آغاز میگردد. در برخی موارد رشد Pichiaو Kluyveromycesنیز دیده میشود. رشد مخمرها به جز جنس ساکارومایسز، در مدت 4-2 روز اول تخمیر وجود خواهد داشت و پس از آن مخمرها از بین میروند. با این وجود در مرحله رشد به جمعیتی در حدود cfu/ml107-106 افزایش مییابند. علت مرگ سلولهای مخمر عدم توانایی تحمل غلظتهای بالای اتانول میباشد که بخش عمده آن توسط ساکارومایسر سرویزیه تولید میگردد. تحقیقاتی که در طول سالها و در کشورهای مختلف انجام گرفته، نشان داده است که ساکارومایسز سرویزیه مخمر غالب دربیشتر تخمیرهای الکلی میباشد. بنابراین بهعنوان مخمر اصلی و آغازگر صنعتی در تخمیر الکلی شناخته میشود. گفته میشود که تلقیح مخمر ساکارومایسز سرویزیه جهت انجام تخمیر نسبت به تخمیر طبیعی مناسبتر میباشد. با این وجود، مخمرهای تلقیح شده باید با مخمرهای طبیعی رقابت کنند اما به نظر نمیرسد که این مخمرها قادر به غلبه بر مخمرهای طبیعی و تشکیل مخمرهای غالب باشند (فلیت، 1998).
جدول 1-1- واکنش مخمرها طی فرآیند تخمیر الکلی
|
مخمر |
واکنش تخمیری |
|
Pichia, Candida, Hansenula spp. |
Wine exposed to air; oxidative metabolism of ethanol, glycerol and acids to aldehydes, esters and acetic acid. |
|
Zygosaccharomyces bailii, Saccharomycodes ludwigii, BrettanomycesiDekkera spp. |
Fermentative spoilage causing excessive carbonation, sediments, hazes and high levels of acetic acid and estery off-flavours. Mousey, medicinal taints due to tetrahydropyridines and volatile phenolics produced by Brettanomyces spp. |
|
Saccharomyces cerevisiae |
Re-fermentation of wines with residual sugar. |
1-1-2- باکتریهای اسید استیکی
در کتاب باکتریشناسی برگی، باکتریهای اسید استیکی در خانواده Acetobacteriacea و Gluconobacter طبقهبندی میگردند. باکتریهای اسید استیکی هوازی مطلق، کاتالاز مثبت، بیضی شکل تا میلهای و بهصورت تک یا جفت و یا زنجیرههای کوتاه و بلند میباشند. برخی غیرمتحرک و برخی دارای قابلیت حرکت با تاژک هستند. سلولهای جوان این گروه باکتریایی گرم منفی و سلولهای پیر گرم متغیر میباشند. این گروه از باکتریها میتوانند طی واکنش اکسیداسیون ترکیبات آلی را به اسیدهای آلی و سایر ترکیبات تبدیل کنند. رایجترین ترکیب حاصل از اکسیداسیون، اسید استیک حاصل از اتیل الکل، سوربوز از سوربیتول، دیهیدروکسی استون از گلیسرول میباشد. بیشترین میزان رشد و گسترش در محیط برای این باکتریها در محیطی است که قبلا مخمر در آن فعالیت نموده و اتیل الکل یا دیگر ماده مصرفی قابل اکسید شدن تولید کرده باشد. دمای بهینه رشد برای جنسهای مختلف این گروه باکتریایی متفاوت میباشد. این باکتریها در طبیعت نیز دیده میشوند زیرا در ترکیبات گیاهی به مقدار فراوانی وجود دارند. به دلیل انجام عمل تخمیر الکلی و نقشی که در چرخه کربن ایفا میکنند و همچنین تولید سرکه دارای اهمیت زیادی برای انسانها میباشند (برگی، 1957). pHاپتیمم رشد و فعالیت آن ها 5/6-5 بوده اما توانایی رشد در pHهای پایینتر در محدوده 3و4 را نیز دارا هستند (هولت و همکاران، 1994). باکتریهای اسید استیکی در برخی فرآیندهای صنعتی نقش مهمی ایفا میکنند (رسپور و گورانویک، 2008). این باکتریها توانایی تولید مقدار زیادی اسید استیک از اتانول را دارند. این امر اهمیت آنها را برای صنایع سرکهسازی برجسته ساخته است (گونزالز، 2005).
1-2- باکتریهای اسید استیکی در سرکه
1-2-1- فرآورده تخمیری سرکه
سرکه محصولی است که از تبدیل اتیل الکل به اسید استیک توسط باکتریهای جنس Acetobacter تولید میشود. بنابراین سرکه میتواند از هر ماده الکلی (مخلوط آب-الکل تا نوشیدنی الکلی میوهها) و ماده قندی تولید شود. رنگ و آرومای سرکه اساسا به ماده اولیهای که از آن برای تولید سرکه استفاده میشود بستگی دارد (تان، 2003). نوع سرکه از کشوری به کشور دیگر بسیار متنوع است. تعدادی از محبوبترین سرکهها عبارتند از: سرکه بالزامیک، سرکه چغندرقند، سرکه سیب، سرکه نارگیل، سرکه مالت، سرکه خرما و سرکه برنج.
1-2-1-1- خرما
[1]Orleans Process
[2] Submerged culture process
[3]Polymerase Chain Reaction
[4]Zymogoly