شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان
فهرست مطالب
عنوان صفحه
چکیده....................................................................................................................................................................................................................................................... 5
پیشگفتار..................................................................................................................................................................................................................................................6
بخش مقدماتی: درآمدی بر روش تحقیق و منبع شناسی.............................................................................................................. 9
1. مدخل پژوهش ..................................................................................................................................................................................................10
اهمیت موضوع شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان ..........................................................................................................11
پیشینۀ تحقیق ..................................................................................................................................................................................................13
قلمرو زمانی و مکانی پژوهش ............................................................................................................................................................18
بیان مسئله و فرضیۀ تحقیق .................................................................................................................................................................19
روش تحقیق.......................................................................................................................................................................................................22
سامان پژوهش..................................................................................................................................................................................................23
موانع و مشکلات تحقیق..........................................................................................................................................................................24
2. نقد و بررسی منابع تحقیق....................................................................................................................................................................25
تاریخ نوشته‌های جغرافیایی .................................................................................................................................................................26
آگاهی‌های جغرافیایی در متون کهن ایرانی..............................................................................................................................29
منابع جغرافیا نگاری در دوره اسلامی..........................................................................................................................................31
نگاهی کلی به برخی از منابع جغرافیا نگاری جغرافیایی..............................................................................................42
تاریخ‌های محلی ............................................................................................................................................................................................49
بخش یکم: شهر و شهرنشینی در ایران .......................................................................................................................................................58
فصل یکم: پیشینۀ ساخت و تکوین شهر در ایران..........................................................................................................................59
1. سپیده‌دم شهرنشینی در ایران................................................................................................................................................................59
2. تجربۀ پیش آریایی ساخت شهر در تمدن عیلام.............................................................................................................67
3. هگمتانه، خاستگاه مادها در گذر از ده نشینی به شهرنشینی..............................................................................69
4. تلاقی تمدن‌ها در شهرسازی دورۀ هخامنشیان..................................................................................................................72
5. پولیس‌ها (دولت شهرهای) یونانی در ایران..........................................................................................................................75
6. گِرد شهرهای پارتی........................................................................................................................................................................................80
7. شهر و شهرنشینی در دوره ساسانیان...........................................................................................................................................87
8. تداوم و تحول شهر و شهرنشینی در سده‌های نخستین اسلامی..................................................................92
فصل دوم: عناصر کالبدی در شهرهای ایران با تأکید بر دوره سامانیان............................................................103
1. ارگ /کهندژ.................................................................................................................................................................................................104
پیشینه نام......................................................................................................................................................................................................104
مکان‌یابی و ساختار ارگ در قلمرو جغرافیایی ایران..................................................................................................108
ارگ در ایران باستان ..........................................................................................................................................................................120
ارگ در دوره اسلامی.........................................................................................................................................................................126
کهندژ در شهرهای عصر سامانی.................................................................................................................................................130
2. شارستان و ربض (بیرونی)...........................................................................................................................................................136
مفهوم شارستان و ربض در ایران.................................................................................................................................136
شارستان و ربض در دوره سامانیان..........................................................................................................................140
دروازه......................................................................................................................................................................................................141
کوی / محله.............................................................................. .........................................................................................................144
مسجد....................................................................................................................................... .................................................................147
بازار.......................... ...................................................................................................................................................................................153
میدان..................................................................... .....................................................................................................................................156
فصل سوم: مفهوم شهر در ایران با تأکید بر دورۀ سامانیان............................................................................................160
1. درآمدی بر مفهوم شهر......................................................................................................................................................................160
2. دستکرت............................................................................................................................................................................................................163
3. دیه/ ده..................................................................................................................................................................................................................166
4. تسوک..................................................................................................................................................................................................................174
5. روستا/ روستاک/ رستاق.................................................................................................................................................................175
6. کوره............................................................................................................... .......................................................................................................182
7. قصبه / مصر....................................................................................................................................... ..........................................................186
8. استان................................................................................................. ....................................................................................................................190
9. بازشناسی مفهوم شهر در ایران......................................................................... .......................................................................199
بخش دوم: شهر و شهر نشینی در دوره سامانیان.........................................................................................................................210
فصل یکم: داد و ستد در شهرهای دوره سامانی..........................................................................................................................211
1. نقش شهرها در راه‌های تجاری- فرهنگی دوره سامانیان..........................................................................213
2. مبادلات پولی و سکه‌خانه‌های سامانیان..........................................................................................................................232
فصل دوم: شهر و شهرنشینی در خاستگاه سامانیان..................................................................................................243
1. شهر واحه‌های سغد............................................................................................................................................................243
2. بازشناسی معنای شهر در سغد...............................................................................................................................245
3. نقش رود سغد در ساخت شهرواحه‌ها.......................................................................................................250
4. پیشینۀ ساخت شهرواحه‌های سغد......................................................................................................................256
ساخت و خاستگاه اسطوره‌ای............................................................................................................................256
کاوش‌های باستان‌شناختی......................................................................................................................................260
5. نقش تجاری شهرواحه‌های سغد........................................................................................................................263
6.کالبد شهرواحه‌ها.....................................................................................................................................................................266
فصل سوم: بخارا نمونه‌ای از شهرسازی و شکوفایی شهرنشینی..............................................................271
1. خاستگاه شهر بخارا بر اساس پیشینۀ نام...................................................................................................271
بخارا: پیشینۀ شهرنشینی از آغاز تا دورۀ سامانیان.......................................................................................277
2. پیشینۀ ساخت شهر............................................................................................................................................................ 284
3. شکل شناسی شهر در سه سدۀ نخست اسلامی..................................................................................287
4. باروها و دروازه‌های بخارا............................................................................................................................................291
بارو و دروازه‌های شارستان.......................................................................................................................292
باروها و دروازه‌های ربض..........................................................................................................................297
5. سازه‌های آبی و سازمان آبیاری در شهر بخارا..............................................................................305
6. کوی‌های شارستان........................................................................................................................................................... 309
7. بازار در کالبد شهرواحه‌های بخارا...................................................................................................................312
بازارهای شهر بخارا..........................................................................................................................................313
بازار طواویس.........................................................................................................................................................316
نتیجه‌گیری...........................................................................................................................................................................................................................322
دوره سامانیان از مهمترین دوره‌های اثرگذار در گستره فرهنگ و تمدن ایران و شهرهای قلمرو حکومتی این دودمان، بستر شکوفایی عناصر گوناگون فرهنگی و تمدنی بوده‌اند. از دیگر سو، شرایط جغرافیایی و عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در ساخت و توسعۀ شهرها و شکوفایی شهرنشینی تأثیر داشته‌اند. از آنجا که شهرپژوهی بر پایه پیشینه تاریخی شهرها از مهمترین مسائلی است که جامعه کنونی به آن نیازمند است و شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان دوره‌ای تأثیرگذار را طی کرد، در این پایان‌نامه این موضوع مورد بازشناسی و تحلیل قرار گرفته است. در اینجا از نظر زمانی محدوده سده چهارم قمری (دهم میلادی) و از نظر مکانی قلمرو فرهنگی و تمدنی ایران با تأکید بر بخش‌های شرقی ایران (خراسان و ماوراءالنهر / خراسان بزرگ) را در بر میگیرد. از این رو مسئله اصلی که این پژوهش به آن میپردازد چنین است: پیشینه ساخت شهر و شهرنشینی در ایران و عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی(دهقانان، روستاها، ساختار اقتصاد شهری و... ) و اقدامات سامانیان تا چه اندازه در شکوفایی شهرها و شهرنشینی در دورۀ سامانیان تأثیر داشتند؟
این پژوهش بر اساس روش تحقیق تاریخی و مبتنی بر منابع جغرافیا‌نگاری و تاریخی انجام گرفته است. دستاوردهای این پژوهش عبارتند از: پژوهش دربارۀ شهرهای سامانی؛ بررسی عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی مؤثر در بالندگی شهرها در آن دوره؛ پژوهش دربارۀ شهرواحه‌های سغد و بازشناسی ساخت کالبدی شهر بخارا در دورۀ سامانیان. در این راستا شهر در آن دوره بر پایه پیشینه ساخت شهر و تأثیرگذاری دورۀ سامانیان در آن مورد بررسی قرار گرفته است.
واژه‌های کلیدی: سامانیان، تاریخ شهروشهرنشینی، سُغد، بخارا
پیشگفتار
علاقه‌مندی به پیشینه تاریخی و بالندگی فرهنگ و تمدن ایران‌زمین در دوره‌های گوناگون، مسئله‌ای مهم و همیشگی است که نه تنها در این مرز و بوم بلکه در فراسوی مرزهای آن، هر پژوهنده‌ای را مشتاق مطالعه و تفحص در پیرامون آن میکند. در این میان، دوره سامانیان که از نام‌دارترین دوره‌های تأثیرگذار در فرهنگ و تمدن ایران است با اقبال بیشتری از سوی پژوهشگران روبرو بوده و هر کس از دیدگاهی به آن پرداخته است.
نگارنده در طی درس‌های تاریخ دوره میانه در محضر استاد محترم جناب آقای دکتر اللهیار خلعتبری، مدتی را به راهنمایی و پیشنهاد ایشان سرگرم تهیه طرحی بود برای پژوهش پیرامون موضوعی در راستای «تاریخ در ادبیات دوره سامانیان» که دستاورد اولیه آن ارائۀ چند جلسه بحث در پیرامون خردورزی در آن دوره بود. در همان زمان این پرسش همواره برای نگارنده مطرح بود که چرا سدۀ چهارم قمری که دوره تکوین زبان پارسی دری (نوین) است، بیشترین سهم را در میان تمام سده‌های تاریخ ایران در تدوین آثاری در موضوع «المسالک و الممالک» و به تعبیری «البلدان» نویسی داشته است؟ این مسئله در مشورت با استاد محترم راهنما و البته در پی منتفی شدن موضوع پیشین، نگارنده را سرانجام مصمم به تدوین طرحی کرد در راستای پژوهش پیرامون شهر و شهرنشینی در دوره سامانیان که آنچه در پی میآید دستاورد این طرح است.
بدین سان، بایستی مراتب سپاس‌گزاری خود را از استاد محترم راهنما، جناب آقای دکتر اللهیار خلعتبری، که در طی دوره کارشناسی ارشد و دکتری بزرگترین مشوق اینجانب در راستای پژوهش پیرامون سامانیان بوده‌اند، اعلام دارم. ایشان علاوه بر راهنماییهای ارزنده علمی، اختصاص دادنِ بیشترین وقتِ ممکن و بر عهده گرفتن این مسئولیت، همواره با علوّ طبع و مرام والای خویش، نگارنده را مورد الطاف خویش قرار دادند.
همچنین جناب آقای دکتر علی اصغر مصدق، استاد محترم مشاور، با متانت و گشاده‌رویی همیشگی، مشاورۀ این پایان‌نامه را به سان دوره کارشناسی ارشد پذیرفتند و پرسش‌های نگارنده را در روش تحقیق و ساماندهی این موضوع پاسخ گفتند. جناب آقای دکتر قباد منصور بخت، دیگر استاد محترم مشاور در این پایان‌نامه، نیز از زمان تدوین طرح تحقیق تا سرانجام یافتن آن، با مشورت‌های عالمانه خویش در راستای طرح مسئله، بررسی و بازشناسی مفاهیم کلیدی این موضوع و ساماندهی نهایی پایان‌نامه، همواره نگارنده را صمیمانه و صادقانه یاری کردند. بدین سان از این بزرگواران، مراتب سپاس‌گزاری و امتنان خویش را اعلام می‌دارم.
همچنین بایسته است تا سپاس‌گزاری خویش را از دیگر استادان محترم گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی که همواره با راهنماییهای عالمانه و محبت‌های بی‌شائبه، نگارنده را از مراهم خویش بهره‌مند ساخته‌اند، اعلام دارم. از آن میان از جناب آقای دکتر عطاءالله حسنی مدیر محترم گروه و جناب آقای دکتر کریم سلیمانی که داوری این پایان‌نامه را پذیرفتند و در طی دوره تحصیلی همواره یاریگر نگارنده بوده‌اند.
همچنین سپاس‌گزارم از جناب آقای دکتر حسین سلطان‌زاده، مدیر محترم گروه پژوهش هنر دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، که از پیشگامان شهرپژوهی در ایران و آثار ایشان از مراجع مهم پژوهشی در زمینه تاریخ شهر و شهرنشینی به شمار میروند. ایشان ضمن پذیرفتن داوری این پایان‌نامه همواره در طی چند سال گذشته در این زمینه نگارنده را از راهنماییهای خویش بهره‌مند کردهاند. همچنین از جناب آقای دکتر شهرام یوسفی‌فر، عضو محترم هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، که علاوه بر راهنمایی نگارنده در این موضوع، از پایان‌نامه دکتری ایشان بهره فراوان بردم، مراتب سپاس‌گزاری خود را اعلام می‌کنم.
بایسته است از استادان محترم جناب آقای دکتر ناصر تکمیل همایون و جناب آقای دکتر محمد علی اکبری که همواره راهنما و مشوق نگارنده بوده‌اند، مراتب سپاس‌گزاری خود را اعلام کنم.
همچنین سپاس‌گزاری خود را از خانم دل‌آرا مردوخی، عضو محترم دفتر پژوهشهای فرهنگی، اعلام می‌دارم. حروف‌نگاری، نمونه‌خوانی و بازنگری این پایان‌نامه بر عهده ایشان بوده که با وسواس و دقت فراوان آن را به سامان رسانده‌اند.
بدیهی است که این رساله لغزش‌ها و نقص‌هایی دارد و کوشش میشود با راهنماییهای استادان ارجمند، رفع شوند. در پایان توفیق روزافزون و همیشگی این عزیزان را در راستای بالندگی فرهنگ و دانش در این مرز و بوم از درگاه ایزد منان خواستارم.
بخش مقدماتی
درآمدی بر روش تحقیق و منبع شناسی
1. مدخل پژوهش
سامانیان در دوره‌ای بر بخش‌های وسیعی از شرق ایران حکمرانی داشتند که از نظر بالندگی فرهنگ و تمدن ایرانی _ اسلامی، دوره‌ای نام‌دار است. نقش این دودمان در عرصه سده چهارم قمری (دهم میلادی) از نظر تأثیرگذاری در روند تاریخ فرهنگ و تمدن ایران، چندان مهم است که دوره امارت آنان را با لقب‌هایی فراتر از دیگر دوره‌های تاریخی ایران و بر پایۀ اعتلای فرهنگ و تمدن، معرفی کردهاند: عصر «طلایی فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی»، «عصر زرین فرهنگ ایران» و «دورۀ رنسانس ایرانی- اسلامی».[1] در این دوره دستاوردهای عصر انتقال زمینۀ بالندگی جنبه‌های گوناگون فرهنگی و تمدنی را فراهم آورد و بخش‌های شرقی ایران به عنوان خاستگاه و قلمرو سامانیان، بستر این جریانِ اثرگذار بود.
[1]این عنوان‌ها چندان قاطعانه به کار رفته‌اند که بر نام کتاب‌های چندی قرار گرفته‌اند. از آن میان است:
ریچارد ن. فرای، عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا (تهران: سروش، 1375)؛ محمدرضا ناجی، تاریخ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان (تهران: مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان، 1378)؛ همو، سامانیان، دورۀ شکوفایی فرهنگ ایرانی- اسلامی (تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1380). جواد هروی، تاریخ سامانیان، عصر طلایی ایران بعد از اسلام (تهران: امیرکبیر، 1380).در همین راستا آدام متز کتاب تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری (ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: امیرکبیر، 1364)را نوشته است. ریچارد فرای، در یکجا عصر زرین را در سده سوم قمری می‌داند که با اعتلای زبان عربی به وقوع پیوست و در جای دیگر با در نظر گرفتن اعتلای زبان فارسی جدید (دری) معتقد است «رنسانس ایرانی» که در واقع «رنسانس ایرانی- اسلامی» بود، در دورۀ سامانیان و در قلمرو آنها رخ داد که از این رو آن را عصر سیمین نامیده است: ریچارد نلسون فرای، بخارا دستاورد قرون وسطی، ترجمۀ محمود محمودی (تهران: علمی و فرهنگی، 1384) ص121 و 123؛ همو، «سامانیان»، تاریخ ایران پژوهش دانشگاه کمبریج، از اسلام تا سلاجقه، گردآوری، ریچارد. ن. فرای، ترجمۀ حسن انوشه (تهران: امیرکبیر، 1363). ص 128.
تعیین وضعیت سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت دانشجویان رشته های علوم پزشکی گیلان بر حسب مشخصات فردی و اجتماعی
زمینه پژوهش:
سبک زندگی[1]، فعالیت های عادی و معمول روزانه است که افراد آن ها را در زندگی خود به طور قابل قبول پذیرفته اند، به طوری که این فعالیت ها روی سلامت افراد تأثیرمی گذارند(1). فرد با انتخاب سبک زندگی برای حفظ و ارتقای سلامتی خود و پیشگیری از بیماری ها، اقدامات و فعالیت هایی را از قبیل رعایت رژیم غذایی مناسب، خواب و فعالیت، ورزش، کنترل وزن بدن، عدم مصرف سیگار و الکل و ایمن سازی در مقابل بیماری ها انجام میدهد(2). به خوبی روشن است که سبک زندگی افراد بر سلامت شان تأثیر میگذارد(3). سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت ، عامل تعیین کننده مهمی برای وضعیت سلامتی میباشد(4). رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت و سبک زندگی سالم، راهبرد های اصلی برای تسهیل و حفظ سلامت میباشد. این موضوع در اهداف “برنامه بهداشت برای همه” سازمان جهانی بهداشت تأکید شده است. بسیاری ازمشکلات بهداشتی مانند چاقی، بیماری های قلب و عروق، انواع سرطان ها و اعتیاد که امروزه در اغلب کشورها به خصوص در کشورهای توسعه یافته به چشم میخورد با دگرگونی های سبک زندگی افراد آن جوامع ارتباط دارد(5). به ویژه بیماری های غیر واگیر که رابطه تنگاتنگی با سبک زندگی دارند(2).
ارتقای سلامت، علم و هنر تغییر سبک زندگی به منظور رسیدن به کمال مطلوب است و شامل رفتارهایی است که طی آن، فرد به تغذیه مناسب، ورزش منظم، اجتناب از رفتارهای مخرب و مواد مخدر، محافظت در برابر حوادث، تشخیص به موقع نشانه های بیماری در بعد جسمی،کنترل عواطف و احساسات و افکار و کنار آمدن با استرس و مشکلات در بعد روحی و روانی، استقلال و سازگاری و اصلاح روابط بین فردی در بعد اجتماعی میپردازد(6). و علت بسیاری از بیماری های مزمن، سبک زندگی و رفتارهای انسان است و انجام رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت یکی از مهم ترین راه هایی است که افراد میتوانند سلامتی خود را حفظ نمایند(7). شش جزء مهم سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامتی شامل مسئولیت پذیری سلامتی[2] ، فعالیت جسمانی[3] ، عادات تغذیه ای[4] ، مدیریت استرس[5] ، رشد معنوی[6] و روابط بین فردی[7] است(8).
مسئولیت پذیری سلامتی یکی از حیطه های رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت میباشد که در طی آن افراد به سلامت و ارتقای آگاهی های بهداشتی خودشان توجه میکنند(9). پکر و همکاران[8] و وی و همکاران[9] نشان دادند که کمترین نمره سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت به حیطه مسئولیت پذیری سلامتیمربوط میشد(4, 10).
فعالیت جسمانی منظم نقش اساسی در پیشگیری و کنترل بیماری ها و ارتقاء سلامت در افراد و گروه ها دارد(11). انجام فعالیت جسمانی منظم در جوانان نقش مهمی درپیشگیری از چاقی، بهبود عملکرد قلب و عروق و پوکی استخوان دارد(12). بی تحرکی یکی از عوامل خطر مهم برای شیوع بیماری های غیر واگیر در جهان میباشد. به طوری که سالیانه حدود دو میلیون مرگ به علت عدم فعالیت جسمانی در جهان رخ میدهد(13). فعالیت جسمانی منظم موجب کاهش خطر مرگ زودرس، مرگ ناشی از بیماری های قلبی، ابتلا به فشار خون بالا، دیابت نوع 2، ابتلا به سرطان کولون، سرطان سینه و کاهش افسردگی و اضطراب، کنترل وزن بدن، ساخت و حفظ استخوان ها، عضلات و مفاصل سالم، بستری شدن کمتر در بیمارستان و کاهش نیاز به ویزیت پزشک و دارو میشود(11). مطالعهی احمد نیا و همکاران نشان داد 2/19 درصد از دانشجویان پرستاری و مامایی فعالیت فیزیکی مطلوب داشتند که نوع فعالیت فیزیکی در اکثر آنان پیاده روی بود(14). مطالعهی رجالی و همکاران نیز نشان داد که 6/48 درصد از دانشجویان رشته های پزشکی و بهداشت از نظر فعالیت جسمانی متوسط، فعال و 4/51 در صد غیرفعال بودند. همچنین از نظر فعالیت جسمانی شدید 6/32 درصد فعال و 4/76 درصد غیر فعال بودند(15). محمدی زیدی و همکاران فعالیت جسمانی دانشجویان علوم پزشکی شرکت کننده در پژوهش خود را ناکافی گزارش دادند(16). سطوح فعالیت فیزیکی در فاصله نوجوانی تا بزرگسالی به شدت افت پیدا میکند، بنابراین توجه ویژه به وضعیت تحرک در جوانان اهمیت ویژه ای دارد(17).
تغذیه سالم نیز جزئی از رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت میباشد و به عنوان یکی از جنبه های سبک زندگی سالم مورد تأکید قرار گرفته است. دوران دانشجویی از جمله دوره هایی است که عادات و رفتارهای فردی در آن دستخوش تغییرات میشوند(18). دانشجویان معمولاً عادات غذایی نادرست دارند(19). الگوی غذایی نادرست در سال های جوانی یکی از عوامل زمینه ساز برای شروع بیماری های مزمن دوران میانسالی میباشد و موجب افزایش تدریجی وزن جوانان میگردد که پیامد آن چاقی و اضافه وزن در دوران میانسالی میباشد(20). چاقی با بیماری های مزمن مرتبط است(21). این بیماری ها به علت بالا بودن هزینه های بهداشتی، بار اقتصادی سنگینی بر کشورها وارد میسازند(18). بررسی رژیم غذایی دانشجویان و عادات غذایی آنان برای سلامتی زمان تحصیل و پس از آن اهمیت فراوانی دارد. بنابراین ضروری است که کلیه گروه های سنی بویژه دانشجویان برای پیشگیری از بیماری های مزمن در سال های بعد، از نظر برنامه غذایی مورد توجه قرار گیرند. بررسی رژیم غذایی دانشجویان دانشگاه های مختلف در ایران عادات نامناسب غذایی دانشجویان را نشان میدهد(22). که بیانگر مشکل جدی در قشر دانشجویی است.
مطالعهی عابدی و همکاران نشان داد که 3/29 درصد دانشجویان دختر دانشگاه علوم پزشکی مازندران دارای اضافه وزن و 9/6 درصد چاق بودند(23). مطالعهی قلی پور و تبریزی نیز نشان داد که 29/19 درصد دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف دارای اضافه وزن و چاقی بودند(24). فیضی و همکاران ، میزان شیوع چاقی را در دانشجویان دختر علوم پزشکی اردبیل را 14 درصد گزارش نمودند(25). مطالعهی سیرا و پاولاک[10] نیز نشان دادند که 2/15 درصد دانشجویان، لاغر، 3/21 درصد دارای اضافه وزن و 8/10 درصد چاق بودند(26).مطالعهی احمد نیا و همکاران نشان داد که 8/56 درصد از دانشجویان پرستاری و مامایی در زمینه تغذیه دارای سبک زندگی نامطلوب بودند(14). مطالعهی سالم و همکاران هم نشان داد که 7/10 درصد از دانشجویان علوم پزشکی اضافه وزن، 4/1 درصد چاقی و 13 درصد کم وزنی و سوء تغذیه داشتند(27). مطالعه طلایی و همکاران نیز نشان داد که 15 درصد دانشجویان رشته پزشکی دارای اضافه وزن و 4 درصد دارای چاقی درجه یک بودند(20). ایرازوستا و همکاران[11] نشان دادند که 3/19 درصد از دانشجویان، اضافه وزن داشتند و 4 درصد چاق بودند(28). مطالعه کورداکیس و همکاران[12] نیز نشان داد که 5/40 درصد از دانشجویان پزشکی دارای اضافه وزن و 4/7 درصد چاق بودند(21).
استرس نیز یکی از علل عمده بسیاری از اختلالات روانی، بیماری های قلبی، سرطان، ناراحتی های گوارشی و پوستی، به شمار میآید(29). که میتواند منجر به بروز بیماری های جسمی و روانی (اضطراب و افسردگی)، اختلال در عملکرد و قدرت سازگاری و در نهایت پایین آمدن کیفیت زندگی دانشجویان گردد(30). همچنین میتواند تأثیر منفی بر یادگیری، رفتارهای خود مراقبتی و بهداشت روان این افراد داشته باشد. از این رو، کاهش دادن استرس و آموزش مهارت های سازگاری باید در اولویت باشد(31). دانشجویان سطح متوسطی از مدیریت استرس را داشتند. 6/51 درصد دانشجویان از افسردگی، 5/39 درصد از اضطراب و 7/71 درصد از استرس رنج میبرند. و 52 درصد از دانشجویان دارای استرس غیرطبیعی بودند(30, 32, 33). در دوران دانشجویی، مشکلات مربوط به مرحله انتقال از نوجوانی به جوانی، آشنا نبودن با محیط دانشگاه، دوری و جدایی از خانواده، عدم علاقه به رشتهی تحصیلی، ناسازگاری با سایر افراد در محیط زندگی، کافی نبودن امکانات رفاهی و اقتصادی و مشکلاتی نظیر این ها از جمله شرایطی هستند که میتوانند سبب ایجاد استرس و به خطر افتادن سلامت روانی دانشجویان گردند(34). لذا توجه به آن و پیامدهایش و نیز اتخاذ راهکارهای مناسب برای رهایی از آن از اهمیت خاصی برخوردار است.
رشد معنوی یکی دیگر از ابعاد ارتقاء سلامت میباشد که بر توسعه منابع درونی تمرکز دارد و از طریق خود شکوفایی محقق میگردد(35). مطالعات نشان دادند که بالاترین نمره سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت به حیطه رشد معنوی مربوط بوده است(2, 10, 36).
روابط بین فردی نیز یکی از ابعاد اصلی برنامه ی مهارت های زندگی سازمان بهداشت جهانی میباشد که به منظور پیشگیری و افزایش بهداشت روانی افراد جامعه تدوین شده است(37). مطالعهی وی و همکاران[13] نشان داد که دانشجویان در حیطه ی روابط بین فردی از مهارت و توانایی بیشتری برخوردار بودند(4).
مطالعه سازمان جهانی بهداشت بر رفتارهای سلامتی 35 کشور جهان نشان داد که نزدیک به 60 درصد کیفیت زندگی و سلامتی افراد به سبک زندگی و رفتار شخصی آن ها بستگی دارد(38). ٥٣ درصد از علل مرگ مربوط به سبک زندگی و رفتارهای غیربهداشتی هستند(39).
رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت از بروز بیماری ها کاسته و سبب کاهش میزان مرگ و میر میشود(38). از این رو، حرف بهداشتی که پیش از آن بر درمان بیماری تمرکز میکردند، اکنون توجه خود را بر پیشگیری و تأمین سلامت از طریق بهبود سبک زندگی و حذف عواملی که به نوعی تأثیر منفی بر سطح سلامت انسان دارد، معطوف کرده اند(2).
از آنجایی که، نوجوانان و جوانان از گروه های در معرض خطر جامعه به شمار میروند و رفتارهای پرخطر با شکل گیری عادت ها اغلب در این دوره سنی شروع شده و تداوم مییابد. رفتارهای درست آن ها قابل تقویت و رفتارهای نادرست شان قابل پیشگیری است(40). بسیاری از جوانان در معرض طیف وسیعی از عادت های ناسالم مانند تغذیه نامناسب، بی تحرکی، استراحت ناکافی و رفتارهای پرخطر مثل استعمال ذخانیات و سوء مصرف مواد قرار دارند که به پیامد های نامطلوب بهداشتی منجر میشود(41). دانشجویان در یک دوره انتقالی پویا از رشد و تکامل قرار دارند که پلی بین دوره نوجوانی و دوره جوانی است(42). این دوره زمان مناسبی برای ایجاد رفتارهای سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامتی میباشد(3). و با تغییرات بسیار سریعی در جسم، روان و ارتباطات اجتماعی آنان همراه است(41). میل به انجام رفتارهای خطرزا مانند سیگار کشیدن، بی تحرکی، وعده های غذایی نامنظم و عدم مسئولیت پذیری سلامتی، در جمعیت دانشجویی بیشتر مشاهده میشود(42). در این دوره از تکامل جسمی، روانی و جنسی، جوانان به تدریج مسئولیت سلامتی خودشان را بر عهده میگیرند. رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت و بهزیستی روانی اجتماعی شان نه تنها بر وضعیت سلامتی فعلی، بلکه بر پیامدهای بهداشتی در درازمدت هم تأثیر دارد. بسیاری از عواملی که در رفتارهای مخاطره آمیز بزرگسالان دخالت دارند را میتوان در مراحل اولیه پیشگیری نمود. بنابراین ارتقاء رفتارهای بهداشتی جوانان ضروری به نظر میرسد(41).
مطالعهی فرمانبر نشان داد که رفتارهای بهداشتی دانشجویان پرستاری نامطلوب بود(43). شبان و همکاران، رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت دانشجویان سال چهارم دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه تهران را مطلوب گزارش کردند(40). در مطالعهی وانگ[14] سطح پایینی از سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامتی دانشجویان رشته های گروه پزشکی و غیر پزشکی گزارش شد(38). در مطالعهی مطلق و همکاران دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی یزد سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامتی مطلوبی داشتند(36). مطالعه پکر و همکاران[15] سطح متوسطی از سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامتی دانشجویان دندانپزشکی را گزارش کرد(10). مطالعه ی سنجام و سینگ[16] نشان داد که دانشجویان از رفتارهای ارتقاء دهنده سلامتی خوبی برخوردار بودند(44). حسینی و همکاران ، رضایی آدریانی سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت دانشجویان را نامطلوب برشمردند(8, 45). مطالعه شبان و همکاران نشان داد که نمره کسب شده در رفتارهای ارتقای سلامت در هر دو گروه دانشجویان پزشکی و غیر پزشکی در یک سطح بود(40). مطالعه شریور و اسکات- استیلز[17] نشان داد که دانشجویان پرستاری در مقایسه با دانشجویان غیر پرستاری در رفتارهای بهداشتی، نمره بیشتری کسب کردند(45). مطالعه ماهری و همکاران نیز نشان داد که وضعیت سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت در خوابگاه های دانشگاه علوم پزشکی تهران در سطح متوسطی قرار داشت(46). مطالعه بابانژاد و همکاران نشان داد که سطح سبک زندگی بیش از نیمی از دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی ایلام در سطح متوسط و کمتر از ده درصد در سطح ضعیف قرار داشت(47). مطالعه بابانژاد و همکاران نشان داد که سبک زندگی اکثر دانشجویان رشته بهداشت دانشگاه شهید بهشتی تهران در سطح متوسطی بود(48).
امروزه جوانان و دانشجویان به دلیل نقش مهمی که در اداره آینده کشور به عهده دارند، یکی از قشرهای مهم جامعه به حساب میآیند. اهمیت این نقش در این است که دانشجویان نه تنها بخش اصلی متخصصان زمینه های گوناگون علمی، فنی و هنری هر کشوری را تشکیل میدهند، بلکه این گروه، مدیران اصلی در اداره آینده کشور و رهبر سایر اقشار جامعه در هدایت به سمت کمال و اهداف کشور میباشند(49). بنا به گفته معاون ساماندهی امور جوانان کشور، جمعیت جوان کشور بر اساس سرشماری سال 1390، بالغ بر 23 میلیون نفر (35 درصد) عنوان شد(50). از سوی دیگر بخشی از دانشجویان در آینده، عهده دار آموزش و پرورش نسل های بعد از خود خواهند بود و از این طریق به طور غیر مستقیم در کمال نسل های بعدی جامعه نیز دخالت دارند(30). دانشجویان بخش بزرگی از جمعیت جوان کشور را تشکیل میدهند. و بر اساس گفتهی مشاور وزیر علوم، جمعیت دانشجویی کشور، 5/4 میلیون نفر است(51). شرایط سنی و موقعیت اجتماعی دانشجویان به عنوان قشر تحصیل کرده جامعه میتواند آن ها را به عنوان الگو برای سایرین قرار دهد. چرا که انتخاب هر نوع سبک زندگی به وسیله آن ها، نه تنها در زندگی شخصی خود آن ها اثرگذار است، بلکه بر رفتارها و سبک زندگی سایر اقشار نیز تأثیر میگذارد. و با توجه به این که دانشجویان در موقعیت های مختلف در تماس با خانواده، جامعه و مردم هستند، میتوانند بیاموزند و آموخته های خود را به دیگران منتقل کنند. محیط های آموزشی که بیشترین گروه هدف (نوجوانان و جوانان) را در خود جای داده است به عنوان مهمترین محل اجرای مداخلات ارتقای سلامت میباشند و از طرفی دانشگاه ها محل مناسبی برای سنجیدن اثر بخشی برنامه های آموزش سلامت محسوب شده و قبل از تشدید مشکلات سلامتی در گروه سنی نوجوانان و جوانان، ابزارهایی برای پیشگیری از آن ها میتوان یافت و به طور عملی و کاربردی سلامت این گروه را مدیریت نمود. بدون شک دانشجویان علوم پزشکی با همان میزان اطلاعات، آگاهی ها و مهارت هایی که در دوران دانشجویی و تحصیل کسب میکنند، واحد های مختلف بهداشت و درمان به عنوان پرسنل، حضور خواهند یافت و انتظار میرود این آموخته ها در رفتار و عملکرد آن ها تجلی پیدا کند.
در حالی که دانشجویان غیر علوم پزشکی، واحد های بهداشتی را در برنامه آموزشی خود نداشته و معمولاً مسایل مرتبط با سلامتی را از طریق مطالعات شخصی، رسانه های ارتباط جمعی یا غیره بدست میآورند، بنابراین ممکن است اشراف چندانی به مسایل بهداشتی و سبک صحیح زندگی پیدا نکنند. هر چند که تحقیقات نشان داده است که با وجود برخورداری دانشجویان علوم پزشکی از مبانی علمی و نظری کافی، در عمل از کارایی لازم برخوردار نبوده اند(52).
مطالعات گوناگون، تفاوت هایی را بین سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت در دانشجویان گروه پزشکی و غیر پزشکی نشان داده اند. شبان و همکاران (1386) در مطالعه خود بر روی دانشجویان سال چهارم دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه تهران نشان دادند که رفتارهای ارتقای سلامت هر دو گروه در یک سطح بوده و اختلاف آماری معنی داری بین دو گروه مشاهده نکردند(40). درحالیکه مطالعه کان و همکاران[18] (2008) بر روی دانشجویان پرستاری و غیر پرستاری نشان داد که دانشجویان پرستاری در مقایسه با دانشجویان غیر پرستاری از سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت بیشتری برخوردار بودند(3). مطالعه منصوریان و همکاران (1388) نشان داد که سبک زندگی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی بهتر از دانشجویان دانشگاه های غیر علوم پزشکی بود و در مجموع بیش از نیمی از دانشجویان دارای سبک زندگی ضعیف و متوسط بودند(53).
از طرفی برخورداری از سبک زندگی سالم و بهداشتی در بین دانشجویان میتواند بر سلامت فردی آن ها و افزایش احساس مسئولیت در مقابل مددجویان و در نتیجه ایفاء هر چه بیشتر رسالتی که در قبال جامعه به عهده دارند، نقش مهمی داشته باشد. لذا با توجه به هزینه های بالای مراقبت های درمانی و لزوم تغییر رویکرد درمانی به رویکرد پیشگیری از بیماری، به عنوان یک پرستار بهداشت جامعه انجام چنین پژوهشی را در استان گیلان ضروری دانسته تا از نتایج آن بتوان راهکارهای مناسبی را جهت افزایش سلامت و بهره وری و پیشگیری از رفتارهای غیر بهداشتی و ناسالم در جوانان طراحی نمود.
هدف کلی:
مقایسه سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت در دانشجویان رشته های علوم پزشکی و غیر پزشکی گیلان در سال 93-1392
اهداف ویژه طرح:
1- تعیین وضعیت سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت دانشجویان رشته های علوم پزشکی گیلان بر حسب مشخصات فردی و اجتماعی
1-1- تعیین وضعیت فعالیت جسمانی دانشجویان رشته های علوم پزشکی گیلان
2-1- تعیین وضعیت مسئولیت پذیری سلامتی دانشجویان رشته های علوم پزشکی گیلان
3-1- تعیین وضعیت عادات تغذیه ای دانشجویان رشته های علوم پزشکی گیلان
4-1- تعیین وضعیت رشد معنوی دانشجویان رشته های علوم پزشکی گیلان
5-1- تعیین وضعیت روابط بین فردی دانشجویان رشته های علوم پزشکی گیلان
6-1- تعیین وضعیت مدیریت استرس دانشجویان رشته های علوم پزشکی گیلان
2- تعیین وضعیت سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت دانشجویان رشته های غیر پزشکی گیلان بر حسب مشخصات فردی و اجتماعی
1-2- تعیین وضعیت فعالیت جسمانی دانشجویان رشته های غیر پزشکی گیلان
2-2- تعیین وضعیت مسئولیت پذیری سلامتی دانشجویان رشته های غیر پزشکی گیلان
3-2- تعیین وضعیت عادات تغذیه ای دانشجویان رشته های غیر پزشکی گیلان
4-2- تعیین وضعیت رشد معنوی دانشجویان رشته های غیر پزشکی گیلان
5-2- تعیین وضعیت روابط بین فردی دانشجویان رشته های غیر پزشکی گیلان
6-2- تعیین وضعیت مدیریت استرس دانشجویان رشته های غیر پزشکی گیلان
3- مقایسه سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت در دانشجویان رشته های علوم پزشکی و غیر پزشکی گیلان با کنترل مشخصات فردی و اجتماعی
سؤالات و فرضیه های پژوهش:
سؤال 1- وضعیت سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت دانشجویان رشته های علوم پزشکی گیلان بر حسب مشخصات فردی و اجتماعی چگونه است؟
1-1- وضعیت فعالیت جسمانی دانشجویان رشته های علوم پزشکی گیلان چگونه است؟
2-1- وضعیت مسئولیت پذیری سلامتی دانشجویان رشته های علوم پزشکی گیلان چگونه است؟
3-1- وضعیت عادات تغذیه ای دانشجویان رشته های علوم پزشکی گیلان چگونه است؟
4-1- وضعیت رشد معنوی دانشجویان رشته های علوم پزشکی گیلان چگونه است؟
5-1- وضعیت روابط بین فردی دانشجویان رشته های علوم پزشکی گیلان چگونه است؟
6-1- وضعیت مدیریت استرس دانشجویان رشته های علوم پزشکی گیلان چگونه است؟
سؤال 2- وضعیت سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت دانشجویان رشته های غیر پزشکی گیلان بر حسب مشخصات فردی و اجتماعی چگونه است؟
1-2- وضعیت فعالیت جسمانی دانشجویان رشته های غیر پزشکی گیلان چگونه است؟
2-2- وضعیت مسئولیت پذیری سلامتی دانشجویان رشته های غیر پزشکی گیلان چگونه است؟
3-2- وضعیت عادات تغذیه ای دانشجویان رشته های غیر پزشکی گیلان چگونه است؟
4-2- وضعیت رشد معنوی دانشجویان رشته های غیر پزشکی گیلان چگونه است؟
5-2- وضعیت روابط بین فردی دانشجویان رشته های غیر پزشکی گیلان چگونه است؟
6-2- وضعیت مدیریت استرس دانشجویان رشته های غیر پزشکی گیلان چگونه است؟
فرضیه پژوهش: سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت در دانشجویان رشته های پزشکی و غیر پزشکی گیلان یکسان نیست.
تعاریف واژگان
سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت
تعریف نظری: الگویی چند بعدی از فعالیت های خودجوش و نیز درک این موضوع که این رفتارها در جهت حفظ یا ارتقاء سلامت و تکامل فرد هستند، می باشد(7). و ابعاد مسئولیت پذیری سلامتی، فعالیت جسمانی، عادات تغذیه ای، مدیریت استرس، رشد معنوی و روابط بین فردی را شامل میشود(8).
تعریف عملی: منظور از سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت، تمام مواردی است که در تعریف نظری آمده و توسط پرسشنامه نیمرخ 2 سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت[19] که شامل 52 عبارت میباشد سنجیده میشود. این پرسشنامه دارای شش حیطه مسئولیت پذیری سلامتی (9 سؤال)، فعالیت جسمانی (8 سؤال)، عادات تغذیه ای (9 سؤال)، مدیریت استرس (8 سؤال)، رشد معنوی (9 سؤال) و روابط بین فردی (9 سؤال) میباشد. این رفتارها از طریق مقیاس چهار گزینه ای لیکرت (1=هرگز، 2=گاهی اوقات، 3=اغلب و 4=همیشه) نمره دهی میشود. محدوده نمرات بین 208-52 میباشد که بر مبنای میانگین و انحراف معیار به بررسی و مقایسه پرداخته است. نمره بالاتر از نمره میانگین ابزار (نمره 130)، نمره مطلوب و پایین تر از نمره میانگین (نمره 130)، نمره نامطلوب در نظر گرفته شده است.
مسئولیت پذیری سلامتی
تعریف نظری: تبعیت از سبک زندگی سالم به طوری که شخص مسئولیت سلامتی خود را فعالانه بر عهده گرفته و شامل رفتارهایی مانند توجه به وضعیت سلامتی خود، جستجوی توصیه ها و مراقبت های تخصصی پزشکی و جستجو در مورد موضوعات سلامتی میباشد(54).
تعریف عملی: منظور از مسئولیت پذیری سلامتی تمام مواردی است که در تعریف نظری آمده و و توسط سؤالات 3، 9، 15، 21، 27، 33، 39، 45، 51 پرسشنامه نیمرخ 2 سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت سنجیده میشود. محدوده نمرات بین36-9 میباشد. نمره بیشتر از 5/22 به عنوان رفتار مطلوب و نمره کمتر از 5/22 به عنوان رفتار نامطلوب در نظر گرفته میشود. که بر مبنای میانگین و انحراف معیار به بررسی و مقایسه پرداخته است.
فعالیت جسمانی
تعریف نظری:فعالیت جسمانی به معنی انجام حرکات بدنی است که از طریق فعالیت ماهیچه ها بوجود آمده و در نتیجه این حرکات، انرژی مصرف می شود. انجمن قلب آمریکا و سازمان بهداشت جهانی، 30 دقیقه فعالیت جسمانی با شدت متوسط، 5 روز در هفته یا 20 دقیقه، 3 روز در هفته با شدت شدید را برای همه پیشنهاد کرده است(55).
تعریف عملی: منظور از فعالیت جسمانی تمام مواردی است که در تعریف نظری آمده و توسط سؤالات 4، 10، 16، 22، 28، 34، 40، 46 پرسشنامه نیمرخ 2 سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت سنجیده میشود. محدوده نمرات بین32-8 میباشد. نمره بیشتر از 20 به عنوان رفتار مطلوب و نمره کمتر از 20 به عنوان رفتار نامطلوب در نظر گرفته میشود. که بر مبنای میانگین و انحراف معیار به بررسی و مقایسه پرداخته است.
عادات تغذیه ای
تعریف نظری:عادات روزمره صرف غذا و رفتارهای طبخ مواد غذایی که در اکثر وعده های غذایی مطرح می باشد به عنوان عادات تغذیه ای محسوب می گردد(56).
تعریف عملی: منظور از عادات تغذیه ای تمام مواردی است که در تعریف نظری آمده و توسط سؤالات 2، 8، 14، 20، 26، 32، 38، 44، 50 پرسشنامه نیمرخ 2 سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت سنجیده میشود. محدوده نمرات بین 36-9 میباشد. نمره بیشتر از 5/22 به عنوان رفتار مطلوب و نمره کمتر از 5/22به عنوان رفتار نامطلوب در نظر گرفته میشود. که بر مبنای میانگین و انحراف معیار به بررسی و مقایسه پرداخته است.
مدیریت استرس
تعریف نظری: مدیریت استرس توانایی افراد برای کاهش استرس و سازگاری مناسب با موقعیت های استرس آور تلقی میشود(57).
تعریف عملی: منظور از مدیریت استرس تمام مواردی است که در تعریف نظری آمده و توسط سؤالات 5، 11، 17، 23، 29، 35، 41، 47 پرسشنامه نیمرخ 2 سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت سنجیده میشود. محدوده نمرات بین32-8 میباشد. نمره بیشتر از 20 به عنوان رفتار مطلوب و نمره کمتر از 20 به عنوان رفتار نامطلوب در نظر گرفته میشود. که بر مبنای میانگین و انحراف معیار به بررسی و مقایسه پرداخته است.
رشد معنوی
تعریف نظری: رشد معنوی بر تکامل و تعالی روحیات و احساسات درونی افراد در طول زندگی شان اشاره دارد که شامل تعالی نفس، کامیابی و تکامل روح می باشد. تعالی نفس افراد را قادر می سازد که با درون خویش رابطه‌ی محکم تری برقرار کنند و از این طریق به آرامش درونی دست یابند. کامیاب شدن، احساس توانایی برقراری ارتباط غیرمادی با جهان هستی اطلاق می شود که در آن فرد، احساس هماهنگی با نظم حاکم بر کل هستی را به دست می آورد و تکامل روح به حداکثر رسیدن احساس مفید بودن می باشد که فرد با جستجوی هدف خود در زندگی، کلیه فعالیت های روزانه خود را برای دستیابی به این هدف برنامه ریزی می کند(58).
تعریف عملی: منظور از رشد معنوی تمام مواردی است که در تعریف نظری آمده و توسط سؤالات 6، 12، 18،24، 30، 36، 42، 48، 52 پرسشنامه نیمرخ 2 سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت سنجیده میشود. محدوده نمرات بین36-9 میباشد و نمره بیشتر از 5/22 به عنوان رفتار مطلوب و نمره کمتر از 5/22به عنوان رفتار نامطلوب در نظر گرفته میشود. که بر مبنای میانگین و انحراف معیار به بررسی و مقایسه پرداخته است.
روابط بین فردی
تعریف نظری: فرآیندی است که از طریق آن، اطلاعات و احساسات خود را از طریق پیام های کلامی و غیر کلامی با دیگران در میان می گذاریم و این توانایی موجب رابطه گرم و صمیمی با دیگران می شود(58).
تعریف عملی: منظور از ارتباط بین فردی تمام مواردی است که در تعریف نظری آمده و توسط سؤالات 1، 7، 13، 19، 25، 31، 37، 43، 49 پرسشنامه نیمرخ 2 سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت سنجیده میشود. محدوده نمرات بین36-9 میباشد. نمره بیشتر از 5/22 به عنوان رفتار مطلوب و نمره کمتر از 5/22به عنوان رفتار نامطلوب در نظر گرفته میشود. که بر مبنای میانگین و انحراف معیار به بررسی و مقایسه پرداخته است.
پیش فرض های پژوهش:
- سبک زندگی از عوامل تعیین کننده مهم در سلامت و بیماری فرد به شمار می رود(4).
- رفتارهایارتقاء دهندهسلامتشامل حیطه های مسئولیت پذیری سلامتی، فعالیت جسمانی، عادات تغذیه ای، مدیریت استرس، روابط بین فردی و رشد معنوی می باشد(59).
- فعالیت جسمانی منظم در پیشگیری و کنترل بیماری ها و ارتقاء سلامت افراد و گروه ها نقش اساسی ایفا می کند(11).
- آموزش مهارت های مدیریتاسترس موجب افزایش سلامت روان افراد می شود(57).
- روابط بین فردی و رابطه اجتماعی مناسب به بهزیستی روانشناختی می انجامد(37).
- دوره دانشجویی زمان مناسبی برای ایجاد رفتارهای سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامتی می باشد(3).
- برخورداری از یک سبک زندگی سالم و بهداشتی در بین دانشجویان می تواند بر سلامت فردی آن ها و افزایش احساس مسئولیت در مقابل مددجویان و در نتیجه ایفاء هر چه بیشتر رسالتی که در قبال جامعه به عهده دارند، نقش مهمی داشته باشد.
- مطالعات، نتایج متفاوتی را در مورد سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت دانشجویان گزارش نمودند.
محدودیت ها:
وضعیت جسمی و روحی واحد های مورد پژوهش در زمان تکمیل پرسشنامه ممکن است بر نحوه پاسخگویی به سؤالات تأثیر بگذارد و خارج از اختیار پژوهشگر است.
|
فصل دوم |
چارچوب پژوهش:
چارچوب این پژوهش، پنداشتی است و بر اساس مفاهیم اصلی سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت استوار می باشد که در راستای آن تعاریف سلامت، ارتقاء سلامت، انواع مدل های ارتقاء سلامت، سبک زندگی، سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت، ابعاد سبک زندگی ارتقاء دهنده سلامت شامل مسئولیت پذیری سلامتی، فعالیت جسمانی، عادات تغذیه ای، مدیریت استرس، روابط بین فردی و رشد معنوی مورد بحث قرار می گیرد.
سلامتی مفهومی است که به سختی می توان آن را در قالب لغات بیان نمود چرا که یکی از شهودی ترین مفاهیم قابل درک توسط افراد به حساب می آید(60). سلامتی مضمونی مشترک در بسیاری از کشورها است(61). و هر جامعه ای به عنوان بخشی از فرهنگ خود، مفهوم خاصی از سلامتی دارد(62). در ضمن، سلامتی یک روند پویا است و با گذشت زمان مفهوم آن تغییر خواهد کرد(63). چون سلامتی نزد هر شخص بطور انفرادی تعریف می شود و تحت تأثیر عوامل متعددی می باشد. بین تعاریفی که هنوز استفاده می شوند، احتمالاً فقدان بیماری (بیمار نبودن) یکی از قدیمی ترین تعاریف است(64).
پذیرفته شده ترین تعریف از سلامتی در سال 1947 توسط سازمان جهانی بهداشت ارائه گردید و عبارت است از: سلامتی یک حالت رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی و نه صرفاً عدم وجود بیماری یا ناتوانی می باشد(61). چندین سال پس از تعریف سازمان جهانی بهداشت، هانلون[20] (1974)، سلامتی را اینگونه تعریف می کند: حالت عملی که دستیابی به سایر اهداف و فعالیت ها را ممکن می سازد. راحتی، رفاه و تمایز میان سلامت جسمانی و روانی در طبقات اجتماعی، فرهنگ ها و گروه های مذهبی متفاوت است. و اخیراً سازمان جهانی بهداشت، چنین بیان نموده است که سلامتی، منبعی برای زندگی روزمره و نه هدف زندگی به حساب می آید. به بیان دیگر، سلامتی خوب، نباید به عنوان هدف زندگی مطرح گردد، بلکه به بیشتر وسیله ای است که فرد بواسطه آن به اهدافش در زندگی دست می یابد(60).
در مورد سلامتی تعاریف مختلفی ارائه شده است که به شرح آن می پردازیم:
مفهوم زیست پزشکی: سلامت به طور سنتی به عنوان فقدان بیماری در نظر گرفته شده است. این مفهوم زیست پزشکی، اساس نظریه میکروبی بیماری ها بود.
مفهوم بوم شناختی: این مفهوم سلامت را به عنوان تعادل بین انسان و محیط در نظر می گیرد.
مفهوم روانشناختی: سلامت نه تنها پدیده زیست پزشکی است بلکه تحت تأثیر عوامل اجتماعی، فرهنگی، روانشناختی، اقتصادی و سیاسی هم می باشد.
مفهوم جامع: ترکیبی از همه مفاهیم نام برده است. این نظریه با نظریه باستانی که بیان می کند سلامت، نشانه ای از فکر سالم و عالی در بدن انسان، خانواده سالم و محیط سالم است، مرتبط است(65).
در اغلب تعاریفی که از سلامتی گردیده، بر چند بعدی بودن آن تأکید شده است. ابعاد مختلف سلامتی شامل بعد جسمانی، روانی، اجتماعی، احساسی ، عقلانی، روحی می باشد.
در بعد جسمانی، اندام های مختلف فرد از قبیل دستگاه گوارش، تنفس و قلب و عروق سالم بوده، فرد توان انجام فعالیت های روزانه را داشته و در مجموع عادات مثبت بهداشتی داشته باشد.
در بعد روانی، سلامت روانی تنها نداشتن بیماری روانی نیست بلکه توان واکنش در برابر انواع گوناگون تجربه های زندگی به صورت قابل انعطاف است(61).
در بعد اجتماعی، انسان قادر باشد به نحو مؤثر با جامعه ای که خود نیز عضو آن است ارتباط برقرار نموده روابط خود را با نزدیکان توسعه داده و توان تحمل نظرات دیگران را داشته و به آن ها احترام بگذارد(66).
در بعد احساسی، فرد توان مقابله با فشار و تنش های وارده را داشته و احساسات خود را به شیوه های درست و منطقی بروز دهد. علاوه بر آن فرد باید توانایی شناخت و پذیرش احساسات خود را دارا بوده و محدودیت های خود را بپذیرد(66).
در بعد عقلانی، شخص قادر به یادگیری بوده و از اطلاعاتی که دارد به نحو مؤثر در جهت تکامل فردی، خانوادگی و مراقبت از خود استفاده نماید و در عین حال آموخته های خود را به منظور مقابله با مشکلات جدید بکار گیرد(66).
و در بعد روحی، فرد دارای اعتقاداتی (در زمینه های مادی، علمی، مذهبی،...) باشد و این اعتقادات تمامیت وی را به عنوان یک موجود زنده واحد حفظ کرده و به زندگی وی معنا و مفهوم دهد. این جنبه از سلامتی، اخلاقیات و ارزش های مورد پذیرش فرد را در بر می گیرد(66).
برای سلامتی، ابعاد دیگری از جمله بعد فلسفی، فرهنگی، اقتصادی اجتماعی، زیست محیطی، تغذیه ای، درمانی و بعد پیشگیری نیز پیشنهاد شده است(61).
هر یک از ابعاد ذکر شده تا اندازه ای با سایر جوانب سلامتی همپوشانی داشته و اجزاء هر کدام از آن ها مستقیماً سایر ابعاد سلامتی را نیز تحت تأثیر قرار می دهند(66).
بر اساس دیدگاه های مختلف، در ارتباط با سلامتی و بهداشت، چهار الگو را می توان بیان کرد:
الگوی ایده آل[21]: در این الگو سلامتی به وضع ایده آلی اطلاق می شود که در آن فرد به خودیابی و حد کمال رسیده و توانایی خود را از قوه به فعل در می آورد و رفتارهای بهداشتی مناسبی دارد(66).
الگوی سازگاری[22]: به وضعیتی اتلاق می شود که انسان بطور مؤثر قادر به کنش با محیط فیزیکی و اجتماعی خود است و می تواند با محیط در حال تغییر خود، تطبیق یافته و از لحاظ بهداشتی در حد سازگاری با محیط باشد(66).
الگوی ایفای نقش[23]: سلامتی عبارت است از میزان توانایی فرد در ایفای نقش خود بطور مؤثر، توانایی فرد در انجام وظایف خود و در واقع رعایت رفتارهای بهداشتی است(66).
الگوی بالینی[24]: سلامتی را مترادف با فقدان علایم و نشانه های بیماری می داند(66).
الگوهای سلامتی، طیفی از دیدگاه های مختلف را درباره سلامتی تشکیل می دهد که سطحی ترین آن، الگوی بالینی و جامع ترین آن الگوی ایده آل است(66).
با توجه به دامنه گسترده تعاریف مربوط به سلامتی، تعیین کننده های سلامتی نیز بسیار وسیع و متنوع خواهد بود که در اینجا به مهمترین آن ها اشاره خواهد شد.
وراثت و عوامل فردی(بیولوژی انسانی): بسیاری از بیماری ها تحت تأثیر خصوصیات ژنتیکی هستند. اگر چه در مورد بیماری هایی که ظاهراً جنبه ژنتیکی ندارند نیز ممکن است خصوصیات ژنتیکی فرد، زمینه مساعد کننده ای برای بیماری فراهم کند. عوامل فردی نظیر سن و جنس نیز نقش مهمی در سلامت افراد جامعه خواهند داشت. به طوریکه بیشتر حالات مربوط به سلامتی و بیماری با سن مرتبط است. نوع بیماری ها، شدت بیماری و مرگ و میر ناشی از آن در سنین مختلف متفاوت است. از طرف دیگر به دلیل تفاوت های آناتومیک، فیزیولوژیک و اجتماعی زن و مرد، نوع و شدت فراوانی بیماری در دو جنس متفاوت است(67).
محیط: محیط شامل محیط فیزیکی، زیست شناختی، روانی اجتماعی و اقتصادی است. محیط نقش بسیار مهمی در وضعیت سلامتی و بیماری خواهد داشت. زیرا از یک طرف به عنوان یک عامل جداگانه بر سلامت افراد اثر میگذارد و از طرف دیگر روی خصوصیات فردی نظیر خصوصیات رفتاری و وضعیت ایمنی تأثیر دارد(67).
سبک زندگی: ترکیبی است از الگوهای رفتاری و عادات فردی در سراسر زندگی که در طی فرآیند اجتماعی شدن بوجود آمده است. نظیر عادات غذایی، تحرک و عدم تحرک، نوع تفریحات و سرگرمی ها، نحوه ارتباط با سایر افراد جامعه و ... که میتواند در سلامت افراد مؤثر باشد. برخی از شیوه های زندگی در ارتباط با محیط زندگی انسان شکل میگیرد(67).
وسعت و کیفیت ارائه خدمات: سیاست های بهداشتی جامعه و نحوه ارائه خدمات نیز در سلامت افراد جامعه نقش اساسی دارد. اقدامات پیشگیری از طریق افزایش پوشش واکسیناسیون، بهسازی محیط، تأمین آب آشامیدنی سالم، مراقبت از گروه های آسیب پذیر جامعه مثل مادران و کودکان و نظایر آن و نیز توزیع عادلانه خدمات، نقش عمده ای در سلامت کلی جامعه خواهد داشت. توانمند ساختن مردم برای ارتقای سلامت، یکی از وظایف عمده مسئولین بهداشتی کشور است(67).
عوامل متعدد دیگری نظیر سطح سواد، وضعیت کشاورزی و تغذیه، سیستم ارتباطات و وسایل ارتباط جمعی، وضعیت جاده ها و شرایط اقتصادی و اجتماعی در سلامت افراد جامعه نقش دارند. وضعیت سلامت به عوامل اثر گذار بر آن شامل عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، محیط فیزیکی و عوامل ژنتیکی بستگی دارد(67).
در سال های اخیر، فلسفه ی تازه ای از سلامتی شکل گرفته که آن را می توان به این شرح بیان کرد:
سلامتی، حق اساسی انسان ها است.
سلامتی، یک موضوع بین بخشی است.
سلامتی، بخش تلفیق یافته ی توسعه و پیشرفت است.
سلامتی، در مرکز مفهوم کیفیت زندگی قرار دارد.
سلامتی، جزء مسئولیت های فردی، کشوری و بین المللی است.
سلامتی و حفظ سلامت، یک سرمایه گذاری عمده اجتماعی است.
سلامتی، یک هدف اجتماعی جهانی است(68).
در طی سال ها ثابت شده است که بهره گیری از مفهوم سلامت، بسیار سودمند بوده و بیشترین تأثیر را در توجه به مفهوم ارتقاء سلامت و پیشگیری از بیماری ها دارد. واژه رویکرد ارتقاء سلامت اولین بار در سال 1986 در کنفرانس اوتاوا[25] کانادا مطرح گردید. ارتقاء سلامت عرصه ای نسبتاً جدید به شمار میرود، بنابراین تعاریف آن نیز متنوع است. اُدانل[26] ، ارتقاء سلامت را به صورت " علم و هنر کمک به افراد در جهت تغییر سبک زندگی شان به سمت حالتی از سلامت مطلوب " تعریف کرده است. کروتر و دیور[27]، ارتقاء سلامت را فرآیند حمایت از سلامت به منظور افزایش این احتمال که حمایت شخصی، خصوصی و همگانی از کارهای مثبت در جهت سلامتی، به یک هنجار اجتماعی تبدیل گردد، تعریف نموده اند(60).
[1]Lifestyle
[2]Health Responsibility
[3]Physical Activity
[4]Nutrition
[5]Stress Management
[6]Spiritual Growth
[7]Interpersonal Relations
[8]Peker, et al
[9]Wei, et al
[10]Sira & Pawlak
[11]Irazusta, et al
[12]Chourdakis, et al
[13]Wei, et al
[14]Wang
[15]Peker, et al
[16]Senjam and Singh
[17]Shriver and Scott-Stiles
[18]Can, et al
[19]Health Promoting Lifestyle Profile 2
[20]Hanlon
[21]Eudemonistic
[22]Adaptive Model
[23]Role Performance Model
[24]Clinical Model
[25]Ottawa Conference
[26]O’Donell
[27]Kreuter and Dever
بازتاب مفاهیم آیات قرآنی در مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری
فهرست مطالب
صفحه عنوان
فصل اول- کلیات
1-5 پیشینه تحقیق 8
1-6 اهداف تحقیق. 8
1-7 فرضیه های تحقیق 8
1-8 جامعه آماری تحقیق 8
1-9 حدود قلمرو تحقیق 9
1-10 روش تحقیق 9
فصل دوم- مبانی نظری تحقیق
2-2 تأثیر قرآن بر فرهنگ بشری. 11
2-3 بهره های زبان و ادبیات فارسی از قرآن. 12
2- 4 زمینه ها و پیشینه ی اثرپذیری شاعران ونویسندگان از قرآن 12
2-5 شیوه ها و گونه های اثرپذیری از قرآن. 13
فصل سوم- مروری بر زندگی و آثار خواجه عبدالله انصاری
3-1 نگاهی اجمالی به اوضاع سیاسی و فرهنگی هرات.. 16
3-2 جایگاه خواجه عبدالله انصاری در ادب فارسی. 18
3-2-2 تبارنامه، نام و القاب خواجه عبدالله.. 19
3-2-3 دوران کودکی خواجه عبدالله21
3-2-4 دوران نوجوانی خواجه عبدالله22
3-2-5 دوره جوانی و به سوی کمال. 23
3-2-7 سال های موفّقیّت و پیشرفت.. 25
3-2-9 واپسین سال های زندگی خواجه26
3-3 آثار و تألیفات خواجه عبدالله.. 27
3-4 مشرب فکری خواجه عبدالله.. 29
3-5 مذهب دینی و تعصّب خواجه عبدالله.. 30
3-9 استادان خواجه عبدالله.. 34
3-11 تفسیر پژوهی خواجه عبدالله. 38
3-12 شعر و ادب خواجه عبدالله.. 40
فصل چهارم- بازتاب مفاهیم وآیات قرآن در مناجات نامه
4-1مقدمه43
4-2 بازتاب مفاهیم آیات قرآنی در مناجات های خواجه عبدالله.. 44
فصل پنجم- نتیجه گیری و پیشنهادها
5-1 نتیجه گیری. 130
منابع و مآخذ132
چکیده انگلیسی. 135
قرآن کریم در طول تاریخ موثق ترین سخن اعتقادی برای مسلمانان بوده است. از این جهت مفسّرین و محدّثین در حفظ و تداوم میراث آن کوشیده اند. شعرا و نویسندگان نیز به دلیل استوار ساختن و فصاحت کلام خویش از آن بهره جسته اند . پژوهش حاضر تلاشی است که به بررسی سبکی مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری – پیر هرات – و استخراج آیاتی از قرآن می پردازد که خواجه عبدالله در مناجات هایش به طور مستقیم وغیر مستقیم به کار برده است تا روح عرفانی رازها و زیبایی های این اثر بیشتر هویدا شود . در آغاز ، در باب بستری که چنین آثاری در آن پدید آمده سخن می رود . زندگی، احوال و آثار خواجه عبدالله انصاری ، مشرب فکری اش و اوضاع سیاسی و اجتماعی هرات مورد بحث قرار می گیرد .و سخن تا بدانجا پیش می رود که مناجات نامه خواجه عبدالله مانند سایر آثارش مشحون از مضامین عرفانی و مفاهیم قرآنی است که با نظمی ملیح و نثری فصیح در هم آمیخته است و آهنگ خوش کلام و معانی بلند عرفانی را در قالب نثری مسجّع بیان داشته و حقّ قلم را در ارایه ی یک نیایش زیبا ادا نموده است ، این امر باعث پیدایی و نگارش آثاری چون گلستان سعدی و بهارستان جامی گردیده است .
در پایان نامه ی حاضر با استناد به قرآن و روش کتابخانه ای انجام شده بیش از صد مناجات خواجه که متأثر ازآیات قرآنی بوده مورد بررسی قرار گرفته و یافته های آن به صورت توصیفی ارائه گردیده است .
کلیدواژه ها : قرآن ،مفاهیم قرآنی،خواجه عبدالله انصاری، مناجات نامه
فصل اول
کلیات
1-1 مقدّمه
قرن چهار و نیمه ی اول قرن پنجم از مهم ترین دوره ی ادوار تمدّن اسلامی قابل توجّه و مطالعه است . این عصر که باید آن را عصر طلایی تمدّن اسلامی ایران دانست دوره ی استحصال ایرانیان از کوشش های متمادی خود در دو قرن گذشته برای بازیافتن استقلال کامل و بهر ه برداری از کوشش های علمی و ادبی برای داشتن علما و ادبای درجه اول و دوره ی شگفتی نظم و نثر فارسی است. در اواخر این دوره ی درخشان علم و ادب و آزادی افکار بود که مقدمات غلبه ی حکومت های غیر ایرانی نژاد فراهم آمد و دوران جدیدی در کشور ما که به دوره ی غلبه ی سیاسی دینی معروف ست ، آغاز شد . در همین دوران دنباله تعلیمات تصوّف اسلامی که در آغاز امر نوعی از زهد و پشمینه پوشی و ترک دنیاوی بود و سپس به صورت مکتبی است نحوه ی تفکر در شناخت حقایق عالم وجود و شهود عینی هستی مطلق در آمد ، ادامه داشت و مردان بزرگی از میان صوفیان در خراسان و دیگر نواحی ایران برخواستند. خواجه عبدالله انصاری یکی از بزرگ مردانی بود که در این دوران توانست با بهره گیری از عرفان اسلامی که دقیقاً مبتنی بر آیات و روایات دینی بود در ادبیات و نثرهایش بهره بجوید و با خلق آثار پر مضامین عرفانی سهمی چشم گیر در زبان ادبیات فارسی داشته باشد . پژوهشی حاضر تلاشی است ناچیز برای استخراج آیاتی از قرآن مجید که پیر روشن ضمیر ما در کتاب مناجاتنامه خود به صورت غیر مستقیم به کار برده است تا روح عرفانی ، رازها و زیبایی های این اثر بیشتر هویدا گردد و در 5 فصل تدوین شده است . در فصل اول به کلیلت تحقیق اشاره شده و در آن با طرح سئوالاتی هدف اصلی تحقیق بیان و در بخش فرضیه های تحقیق به سئوالات پاسخ داده شده است . بخش دوم شامل مبانی نظری تحقیق است و در بخش سوم به دوران زندگی ، آثار و تالیفات مشرب فکری ، دینی ، استادان و سفرهای خواجه عبدالله انصاری پرداخته شده است . بخش چهارم که اصلی ترین قسمت پژوهش می باشد حاوی مطالبی در خصوص بازتاب مفاهیم آیات قرآنی در کتاب مناجات نامه است و بخش پنجم شامل نتیجه گیری پژوهش انجام شده می باشد . متن مورد استفاده در پژوهش بر اساس کتاب دو جلدی مجموعه رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری دکتر محمد سرور مولایی می باشد و شماره های ارجاع داده شده بر اساس همین نسخه ارائه گردیده است . شایان ذکر است معانی آیات بر اساس کتاب تفسیر عرفانی قرآن مجید خواجه عبدالله انصاری به کوشش حبیب الله آموزگار صورت پذیرفته است .
این عارف وارسته و آزاده از چهره های درخشان سازنده هویّت و معنویت زبان دینی و پارسی به شمار است . از نمونه های اندیشه ساز که هماره ی تاریخ در کنار سازندگان هویّت فرهنگی که زبان پارسی را به اوج اعلای خود رسانده اند ، خواهد درخشید . او از سرمایه های تاریخ اندیشه ایرانی است . از بزرگترین دلسوزان و آموزگاران نیک نهاد ، پاکی درون و برون ، انسان دوستی و آزادگی و شرافت و کرامت انسانی است . هر بند از سخنان او – هر چند کوتاه و موجز و مختصر – دفتری از اندیشه و تفکّر به روی انسان می گشاید . از نمونه های خلّاقیّت های هنری ، ادبی ، دینی و آیینی در زبان پارسی و تاریخ تصوّف و عرفان ایرانی – اسلامی است . مقام او در عرفان و تصوّف ، مقامی والا و قابل اعتناست. او از تأثیرگذاران تجربه های عرفانی و سنّت های ادبی ، عرفانی ، هنری و فرهنگ پارسی – اسلامی است . او از میراث داران سده های عرفانی پیشین است که به صورت زهد ، عشق و ملامت تبلیغ می شده است . پرتو معنویّت او تا بدان حد است که برخی سخنان او ورد زبان ها و زینت بخش سخنان سخنوران و دعای مستمندان است . گفتار او آرام بخش روان و روشنی ضمیر و تسلّای خاطر علاقه مندان است . آموزه های عرفانی او همواره بر آزادگی ، انسان دوستی ، خوش بینی و پاکی روح و روان آدمی بوده است.
پژوهش حاضر تلاشی است ناچیز، برای استخراج آیاتی از قرآن مجید که پیر روشن ضمیر در کتاب مناجات نامه خود به صورت مستقیم یا به صورت غیر مستقیم به کار برده است تا روح عرفانی ، رازها و زیبایی های این اثر بیشتر هویدا گردد و در 5 فصل تدوین شده است .
در فصل نخست به کلیات تحقیق اشاره شده و در آن با طرح سوالاتی هدف اصلی تحقیق بیان و در بخش فرضیه های تحقیق به سوالات پاسخ داده شده است.
فصل دوم که شامل مبانی نظری تحقیق است به تعاریف و توضیحاتی از لابلای آثار ادبی و عرفانی اشاره شده است.
در فصل سوم به سیر زندگی و آشنایی با آثار و احوال و تحوّلات حاکم بر زمان و مکان و فضای زندگی نابغه ی زبان پارسی و عرفان ایرانی و اسلامی سفر ها، پیران خواجه، مشرب فکری، استادانی که در ترقّی روحی و اخلاقی و سیر و سلوک عرفانی بدو یاری رسانده اند، پرداخته شده است. آثار و تألیفات بسیاری که خود تألیف نموده ، یا شاگردانش از منبرهایی که رفته جمع آوری کرده و یادداشت برداشته اند.
در فصل چهارم ، که اصلی ترین قسمت پژوهش به شمار می رود ، کوشش شده است تا به مطالبی در خصوص بازتاب مفاهیم آیات قرآنی و جلوه های عرفانی در جای جای کتاب مناجات نامه و تأثیرهای خواجه از اسماء وصفات الهی، مفاهیم و مضامین عرفانی و اخلاقی اشاراتی شود .
در فصل پنجم که شامل نتیجه گیری پژوهش انجام شده می باشد، متن مورد استفاده در پژوهش ،بر اساس کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری ،تصحیح از شهاب الدّین خرّمشاهی وکتاب دو جلدی مجموعه ی رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری ، تحقیق ، تصحیح و تعلیقات دکتر محمّد سرور مولایی می باشد . شماره های ارجاع داده شده بر اساس همین نسخه هاارائه گردیده است .
شایان ذکر است که معانی آیات بر اساس کتاب تفسیر عرفانی قرآن مجید خواجه عبدالله انصاری به کوشش حبیب الله آموزگار صورت پذیرفته است .
1-2 بیان مسأله
اثر هر نویسنده باز تاب اندیشه های اوست که ریشه در فرهنگ و تمدن و مشرب فکری او دارد . گذشت روزگار و بالندگی زبان و ادبیات فارسی و پیوند آن با اسلام و کتاب آسمانی قرآن ، موجبات ظهور نویسندگانی فراهم گردید که درونمایه ی آثارشان معارف الهی و مفاهیم قرآنی بوده است : « حضور معانی و آیات قرآنی که به صورت پنهانی و آشکار در صنایع ادبی پس از اسلام می تواند مبیّن این امر باشد که الفت و قرابت قرآن و ادبیات سر منشاً مضامینی بوده است که جهت بخش بسیاری از سبک های دوره ای گردیده است » . ( حلبی : 1389 ، 13 – 12 ) زیرا استفاده از آیات مفاهیم قرآنی علاوه براینکه بر جزالت و فصاحت کلام می افزاید ، آرایش لفظی و معنوی را نیز به دنبال دارد . بنابراین شعرا و نویسندگان به شیوه های مختلفی از آیات و مفاهیم قرآنی تاثیر پذیرفته اند . خواجه عبدالله انصاری از اکابر دوران فقهای زمان و مفسران بزرگ قرآن در قرن پنجم هجری دارای آثار متعددی از جمله صد میدان، انوار التحقیق منازل السائرین و..... می باشد . کتاب بی مثال مناجات نامه ی اوعرصه ی جولان مفاهیم بلند قرآنی است که جمله ای از این کتاب دلنشین و کلام آتشین می تواند در اعماق وجود انسان نفوذ کند و او را از ورطه ی نابودی بیرون کشد . لذا با توجه به این که کتاب مناجات نامه مملو و مشهون از مفاهیم قرآنی است که به صورت آشکارا و پنهان در کلام خواجه به کار رفته است . مطالعه زیبا شناسی قرآن می تواند نشان دهنده زیبایی اثر مناجات نامه باشد . اینک به نمونه ای از تاثیرپذیری گزارشی و الهامی از قرآن در مناجات نامه این پیر روشن ضمیر می پردازیم:
الف ) «خداوندا ! یادت چون کنم ، که خود در یادی و رهی را از فراموشی فریادی ، یادی و یادگاری و در یافتن خود یاری »
که برگرفته آیه ی152 سوره ی مبارکه ی بقره به شیوه الهامی است : «فاذکُرونی اذکرکُم وَاشکروا لی و لاتکفُرُوِن».
ترجمه:« پس مرا یاد کنید تا من شما را یاد کنم و مرا سپاس دارید و در من ناسپاس نباشید و کفران نعمت نکنید . »
خواجه هرات در تفسیر آن می افزاید :
« این است یاد دوست مهربان ، آسایش دل و غذای جان ، یاد او گوی است و انسش چوگان ، گل او سوز و شناسایی بوستان ، این نه یاد زبان است که تو دانی ، که آن در درون جان است ... »
ب ) « الهی ! تو دوستان را به خصمان می نمایی ، درویشان را به غم و اندوهان می دهی ، بیمار کنی و خود درمان کنی . از خاک ، آدم کنی و با وی چندان احساس کنی ، سعادتش بر سر دیوان کنی و به فردوس او را مهمان کنی »
بر گرفته از آیه ی شریفه ی26 از سوره ی مبارکه ی الحجر به شیوه گزارشی است:« وَلقد خلقنا الانسان من صلصال من حماء مسنونِ »
ترجمه : « ما انسان را از سفال خام و گل خشک و سیاه ( = گل لجن بویناک ) آفریدیم . »
در تفسیر آن خواجه ی هرات می افزاید :
« خداوند آدم را از پنج چیز آفرید : از گل و آب و آتش و روشنایی و باد . و حکمت آن در این است که خداوند همهی خلق را از یک جنسی آفرید : فرشتگان را از نور ، جن را از نار ، و مرغان را از باد و آب ، حشرات را از خاک آفرید ؛ و خلق دریا را از آب و هریک را از جنسی مفرد ؛ و جدا خلق کرد و آدم را از همه ی این اجناس آفرید و او را تکریم و تشریف داد تا به همه ی مخلوق خداوند و فضیلت و برتری داشته باشد ؛ و همه را مسخّر او گردانید ، تا او بر همه مسلّط باشد و ... »
1-3 پرسش های اساسی تحقیق
پرسش هایی که برای ما مطرح است و بر آن شده ایم تا در این پژوهش به آن ها پاسخ دهیم عبارتند از :
1- بازتاب جلوه های مفاهیم قرآنی در مناجات نامه به چه شیوه هایی است ؟
2 – بهره مندی خواجه عبدالله انصاری از مفاهیم آیات قرآنی با مشرب عرفانی او چه تناسبی دارد ؟
3- استفاده ی خواجه عبدالله انصاری از آیات قرآنی در مناجات نامه چه تأثیری در سخن او داشته است؟
1- سبک و نثر خواجه عبدالله انصاری چه تأثیری بر آثار بعد از او گذاشته است ؟
1-4 اهمّیّت و ضرورت تحقیق
با توجه به جایگاه قرآن و روایات اسلامی در ادبیات فارسی و بهره مندی شعرا و نویسندگان از آن به جهت القاء پیام وهدف خود به مخاطب و تاثیر مضاعف آن ، مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری یکی ازمهم ترین آثاری است که می تواند با استفاده از این شیوه گشاینده ی ابواب حکمت الهی بر روی مخاطبین و علاقه مندان باشد . لذا با توجه به گستره ی کار برد آیات در مفاهیم گوناگون ادبی بررسی و تحقیق در این مورد ضروری به نظر می رسد .
1-5 پیشینه ی تحقیق
در باب سبک و اندیشه ی خواجه عبدالله و آثار آن کتاب و پایان نامه هایی وجود دارد امّا اثری که به بررسی مفاهیم آیات قرآنی در مناجات نامه ی خواجه عبدالله پرداخته باشد ، تا کنون مشاهده نگردیده است.
1-6 اهداف تحقیق
هدف از این پژوهش بررسی و کشف آیاتی از قرآن است باز تاب آن در مناجات نامه قابل مشاهده می باشد تا دوستداران ادب فارسی با مشرب فکری و میزان بهره مندی خواجه عبدالله از قرآن شوند و زمینه ی دستیابی به مفاهیم پر رمز و راز مناجات نامه برایشان فراهم گردد تا زوایایی پنهان از مناجات نامه بر روی ادب دوستان گشوده شود .
1-7 فرضیّه های تحقیق
بازتاب مفاهیم آیات قرآنی در مناجات نامه ی خواجه عبدالله بیشتر به شیوه ی تأثیر پذیری گزارشی و الهامی است .
آیات و مفاهیم قرآنی که بیشتر با مشرب عرفانی او مطابقت داشته ، در کلامش هویدا است .
استفاده از مفاهیم آیات قرآنی در مناجات نامه بر تأثیر سخن او در مخاطب صد چندان افزوده است.
سبکو نثر مناجات نامه در خلق آثاری چون گلستان سعدی و بهارستان جامی تأثیر بسزایی داشته است .
1-8 جامعه ی آماری تحقیق
در این پایان نامه ، کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری که از روی یکی از نسخه های معتبر چاپ شده،به عنوان جامعه ی آماری استفاده شده است و دیگر منابع مورد پژوهش در کتاب نامه ی پایان نامه ذکر شده است .
1-9 حدود قلمرو تحقیق
در این پایان نامه ، اثر مناجات نامه خواجه عبدالله مورد بررسی قرار گرفته است و برای استناد بیشتر این پایان نامه ، دیگر آثار خواجه به ویژه تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید به طور جدی بررسی و از مطالب آن استفاده شده است .
تاثیر مصرف سه نوع مکمل کربو هیدراتی بر ضربان قلب پایان فعالیت و بازگشت آن بعد از تمرین و زمان رسیدن به واماندگی
فهرست مطالب
چکیده.... 1
فصل اول :
طرح پژوهش
فصل دوم :
مبانی نظری وپیشینه پژوهش
2-1-1-1 اهمیت غذا از نظر تامین کالری10
2-1-1-2 نحوه استفاده بدن از غذا10
2-1-1-3 ترکیب و هضم و جذب مواد غذایی11
2-1-1-4 هورمون کنترل کننده عمل هضم11
2-1-2-2راهنماییهای تغذیه‌ای قبل از مسابقه17
2-1-4 اثر تغذیه بر ذخیره گلیکوژن عضله19
2-1-4-1 افزایش ذخیره گلیکوژن20
2-1-4-2بارگیری گلیکوژن - نشاسته‌ی حیوانی20
2-1-6 پیشرفت در آموزش‌های تغذیه‌ای24
2-1-7 ضرورت نوشیدن مایعات هنگام ورزش25
2-1-7-1 زمان بندی مصرف مایعات25
2-1-7-2 ترکیب مطلوب یک نوشیدنی ورزشی26
2-1-9-1 کربوهیدرات مورد نیاز32
2-1-9-2 فرایند هضم کربوهیدراتها33
2-1-9-3 جذب و انتقال کربوهیدراتها33
2-1-9-4 متابولیسم کربوهیدرات34
2-1-9-6 اختلالات متابولیک حاصل از مصرف کربوهیدراتها35
2-1-9-7 فرایند کربوهیدراتها در ورزش37
2-1-9 -8 تاثیر مصرف کربوهیدرات بر فعالیت بدنی38
2-1-9-11 تاثیر زمان مصرف کربوهیدرات بر فعالیت بدنی38
2-1-9- 12 تاثیر میزان مصرف کربوهیدرات بر فعالیت بدنی39
2-1-9-13 ضرورت مصرف کربوهیدرات قبل از فعالیت بدنی39
2-1-9-14 اهمیت نوع کربوهیدرات40
2-1-11 کلیاتی در مورد فراهم آوری، جذب و مصرف گلوکز42
2-1-12 دی ساکاریدها (قندهای دو گانه )43
2-1-13 پلی ساکاریدها (قندهای چندگانه یا مرکب)45
2-1-16 منابع انرژی برای تمرین48
2-1-17 منابع سوختی در خلال ورزش48
2-1-18 مصرف مکمل کربوهیدرات در خلال ورزش50
2-1-19 تنظیم سوخت و ساز کربوهیدراتها در خلال ورزش51
2-1-19-2 انتقال گلوکز عضله اسلکتی52
2-1-19-3 انتقال گلوکز وابسته به انسولین53
2-1-20 اثر مصرف کربوهیدراتها در حین ورزش بر سلول‌های ایمنی54
2-1-21 تمرینات ورزشی و حساسیت به انسولین56
2-1-22 عملکرد قبلی عروقی و سازگاری با فعالیت ورزشی57
2-1-23 اجزای گوناگون دستگاه قلبی عروقی58
2-1- 24 ارتباط کربوهیدرات با عضله قلب61
2-1- 25 سازگاری‌های کوتاه مدت با فعالیت ورزشی61
2-1-26 تغییرات در عملکرد قلبی هنگام فعالیت ورزشی62
2-1-27 حجم ضربه‌ای و برون ده قلبی62
فصل سوم :
روش شناسی پژوهش
3-5 روش تجزیه و تحلیل داده‌ها72
فصل چهارم :
یافته‌های پژوهش
فصل پنجم :
بحث ونتیجه گیری
فهرست جداول
جدول 1-2- ورزشهایی که از نظر کمبود تغذیه‌ای دارای خطر بالایی هستند17
جدول 2-2- غذاهای کربوهیدرات دار36
جدول 3-2- مقایسه درصد شیرینی کربوهیدراتها45
جدول 4-2- اعمال اصلی اجزای سلولی و مایعی خون59
جدول 1-4- توزیع فراوانی و درصد پراکندگی ورزشکاران به لحاظ سنی75
جدول 2-4- توزیع فراوانی و درصد پراکندگی ورزشکاران به لحاظ قد76
جدول 3-4-توزیع فراوانی و درصد پراکندگی ورزشکاران به لحاظ وزن77
جدول 4-4-توزیع فراوانی و درصد پراکندگی ورزشکاران به لحاظ BMI78
جدول 5-4-توزیع فراوانی و درصد پراکندگی ورزشکاران به لحاظ چربی79
جدول 12-4-مقایسه میانگین و انحراف معیار زمان رسیدن به واماندگی در بین گروههای مورد مطالعه86
جدول 14-4- بررسی تفاوت اثر گذاری مصرف گلوکز در آزمون واریانس همبسته90
جدول15-4- مقایسه دو به دو میانگین اثر مصرف گلوکز با استفاده از آزمون واریانس همبسته91
جدول 17-4- بررسی تفاوت اثر گذاری مصرف فروکتوز در آزمون واریانس همبسته93
جدول19-4- مقایسه دو به دو میانگین اثر مصرف فروکتوز با استفاده از آزمون واریانس همبسته94
جدول 21-4- بررسی تفاوت اثر گذاری مصرف ساکاروز در آزمون واریانس همبسته96
جدول23-4- مقایسه دو به دو میانگین اثر مصرف ساکاروز با استفاده از آزمون واریانس همبسته97
فهرست اشکال
هرست نمودار
نمودار 1-4- درصد پراکندگی ورزشکاران به لحاظ سنی75
نمودار 2-4- درصد پراکندگی ورزشکاران به لحاظ قد76
نمودار 3-4- درصد پراکندگی ورزشکاران به لحاظ وزن77
نمودار 4-4- درصد پراکندگی ورزشکاران به لحاظ BMI78
نمودار 5-4- درصد پراکندگی ورزشکاران به لحاظ چربی79
نمودار 6-4- مقایسه میانگین تعدادضربان قلب درحین استراحت در بین گروههای مورد مطالعه80
نمودار 7-4- مقایسه میانگین ضربان قلب بعد از 10 دقیقه گرم کردن در بین گروههای مورد مطالعه81
نمودار 8-4- مقایسه میانگین ضربان قلب بلافاصله بعد از اجرای پروتکل در بین گروههای مورد مطالعه82
نمودار 9-4- مقایسه میانگین ضربان قلب یک دقیقه بعد از اجرای پروتکل در بین گروههای مورد مطالعه83
نمودار 10-4- مقایسه میانگین ضربان قلب 5 دقیقه بعد از اجرای پروتکل در بین گروههای مورد مطالعه84
نمودار 11-4- مقایسه میانگین ضربان قلب 30 دقیقه بعد از اجرای پروتکل در بین گروههای مورد
مطالعه85
نمودار 12-4- مقایسه میانگین در زمان رسیدن به واماندگی در بین گروههای مورد مطالعه86
چکیده
امروزه اثر تغذیه به لحاظ علمی و تجربی بر روند رو به رشد ورزشکاران در حین تمرینات ورزشی و مسابقات بر همگان اثبات گردیده است. اما دسته بندی مواد مغذی و اینکه چه میزان و در چه زمانی از آن استفاده نمایند، همواره مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. یکی از دسته‌های غذایی که به جهت ورزشکاران همواره توصیه می گردد، کربوهیدراتها[1] می باشند زیرا این درشت مغذی‌ها با اثر گذاری بر عضله‌های ورزشکاران، در صورت مصرف صحیح به لحاظ زمانی و میزان آن، توانایی آن را دارند که موجبات واماندگی دیررس را برای عضله ورزشکاران فراهم نموده و به عبارتی زمان رسیدن به خستگی را افزایش دهند. پژوهش حاضر که به روش توصیفی – نیمه تجربی ارائه گردیده، به هدف بررسی این موضوع که مصرف کربوهیدراتها (ساکاروز ، فروکتوز و گلوکز[2]) بر ضربان قلب در پایان فعالیت، بازگشت آن بعد از تمرین و زمان رسیدن به واماندگی را با استفاده از مطالعه کتابخانهای و مطالعه میدانی بر روی ده نفر از ورزشکاران رشته تکواندو مورد بحث و بررسی قرار دهد. و به این لحاظ تمامی آزمودنی‌ها در 5 مرحله کنترل، دارونما، ساکاروز، فروکتوز و گلوکز مورد مطالعه قرار گرفته که نتایج تحلیل واریانس همبسته بیانگر آن است که مصرف هر سه کربوهیدارت مورد مطالعه، تفاوت معنی داری بر روی نمونه‌های انتخابی در مقابل زمانی که هیچ گونه مصرف کربوهیدرات نداشته اند، نشان داده است. به عبارت دیگر مصرف کربوهیدارت در طولانی شدن زمان رسیدن به واماندگی نسبت به مرحله کنترل اثر مثبتی داشته، و موجبات افزایش توانایی ورزشکاران را فراهم نموده است.
کلید واژه : کربوهیدارت ، گلوکز ، ساکاروز ، فروکتوز
مقدمه
تغذیه یک بخش بسیار جالب، مفید و مهم در زندگی امروزه شمرده شده و اهداف آن گسترده و وسعت و پیچیدگی آن بسیار زیاد است. با وجود مطالعات و تحقیقات فراوان در علم تغذیه، موارد مبهم و بحث انگیز بسیاری هنوز در این علم به جا مانده است. امروزه افراد بسیاری به فعالیتهای حرکتی و ورزشی روزانه می‌پردازند. که اطلاعات کافی در مورد نحوه و نوع استفاده از مواد غذایی مختلف در رژیم غذایی روزانه خود را ندارند. همچنین بسیاری از مشکلات و بیماری‌های افراد وابسته به رژیم غذایی نامناسب آنها است. بنابراین شناخت انواع مواد غذایی انرژی زا و غیر انرژی زا و نحوه تقسیم بندی آنها مورد توجه است. در این بین ورزشکاران که نسبت به افراد عادی، از تحرک و فعالیت بیشتری برخوردارند، با شناخت دقیق از مواد غذایی میتوانند به نتایج بهتری دست یابند. در این میان کربوهیدراتها به عنوان درشت مغذی‌ها از جمله موادی هستند که میتوانند ورزشکاران را از یک منبع ذخیره گلیکوژن بی نیاز سازند. در این بین اثر کربوهیدراتها بر افزایش استقامتی عضلات ورزشکاران، امری بسیار مهم محسوب میگردد که با مصرف درست و صحیح آنها که معمولا در برخی مواد غذایی مثل شکر، نشاسته، ذرت، کشمش و امثالهم به وفور یافت میشود، نسبت به تاخیر در زمان خستگی موجبات افزایش زمان تمرین خود را فراهم نمایند. بر این اساس ورزشکاران در کنار برنامه‌های ارائه شده برای آمادگی، میتوانند با آشنایی و افزایش اطلاعات خویش در حوزه کربوهیدراتها، و بکارگیری تغذیه مناسب و بهینه، تامین انرژی و سوخت کافی در جلسات تمرین و مسابقات را برای خود فراهم نمایند. در تحقیق حاضر اهتمام محقق بر آن است که نگاهی ویژه بر کربوهیدراتها در سه دسته گلوکز، فروکتوز و ساکاروز را داشته و اثرات آنها را بر تمرین ورزشکاران چه به لحاظ تئوری و چه از دیدگاه علمی و میدانی مورد بحث و بررسی قرار دهد.
1-1 بیان مسئله
تحقیقات نشان داده‌اند که تخلیه ذخایر گلیکوژن عضله سبب محدودیت مدت زمان اجرای عملکرد ورزشی می شود و خستگی در ورزشکاران بر اجرای عملکرد تاثیر منفی دارد و کربوهیدرات در به تاخیر انداختن خستگی مفید است.در ادبیات علمی موجود در مورد فواید نوشیدنی‌ها و مکمل‌های ورزشی بر بهبود عملکرد استقامتی توافق نظر زیادی وجود دارد، که بیشتر تحقیقات، فواید ترکیبات مختلف موجود در نوشابه‌های ورزشی و مکمل‌ها را در بهبود عملکرد استقامتی گزارش کرده اند.و خاطرنشان کردهاند که حداکثر فواید از نوشیدنی‌های محتوی قند 8-6 در صد بدست میآید. و این غلظت به جای فروکتوز، باید متشکل از گلوکز، ساکاروز و یا پلیمرها‌ی گلوکز باشد. این ترکیبات (پلیمرها‌ی گلوکز) سریعتر از فروکتوز جذب شده و سبب بهبودی بیشتر عملکرد میشوند.(ابیرلی[3]،2011)
در تحقیقی(بیات و همکاران،1384) تاثیر مصرف مکمل‌های کولین، عصاره گیاه سیج، اسیدهای آمینه شاخه دار و گلوکز بر عملکرد عضلانی و برخی از مکانیسم‌ها و محل‌های احتمالی ایجاد و بروز خستگی محیطی مورد بررسی قرار گرفت. آزمودنی‌ها برنامه ورزشی خاص فوتبال یا دوهای رفت و برگشت شدید متناوب تا خستگی را انجام دادند. طی سه مرحله قبل از مصرف مکمل‌ها، نیمه اجرای برنامه ورزشی و بلافاصله بعد از اتمام برنامه ورزشی 3 بار از سیاهرگ بازویی آزمودنی‌ها هر بار 5 سی سی نمونه خونی گرفته شد. در همان فاصله‌های زمانی، آزمودنی‌ها تستی را که میزان احساس خستگی و توانمندی را اندازه گیری می کند، انجام دادند و زمان فعالیت تا بروز خستگی و میزان درک فشار کار نیز در مرحله آخر برنامه ورزشی اندازه گیری شد. یافته‌های تحقیق حاضر نشان می دهد مصرف مکمل‌های کولین و عصاره گیاه موجب افزایش سطح کولین و استیل کولین و فعالیت نورون‌های کولینرژیک و در نتیجه حفظ توان انفجاری بی هوازی، کاهش میزان احساس واماندگی، افزایش میزان احساس توانمندی، افزایش زمان فعالیت بدنی تا بروز خستگی و کاهش درک فشار کار بازیکنان فوتبال مرد بزرگسال می شود.
بنابراین با استفاده از این تحقیقات، اثرات ارگوژنیکی سه نوع مکمل کربوهیدراتی بر ضربان قلب پایان فعالیت و بازگشت آن بعد از تمرین، وزمان رسیدن به واماندگی مورد بررسی قرار میگیرد و با شفاف سازی صحت و یا کذب اثرات ادعا شده و اینکه چه نوع مکمل کربوهیدراتی میتواند موثر واقع شود تا زمینه‌های مناسب جهت تجویز و یا رد استفاده از این نوشیدنی‌ها و شاید سایر نوشیدنی‌هایی که حاوی ترکیبات یکسانی با آنها هستند، در ورزشکاران رده‌های مختلف ملی، استانی و باشگاهی فراهم میگردد.
1-2 ضرورت و اهمیت پژوهش
انجام فعالیتهای ورزشی برخلاف دوران گذشته، صرفا به برخی اعمال و رفتارهای ورزشکاران در حین تمرین و مسابقه خاتمه نمی یابد، بلکه امروزه ورزش با قبول قالب علمی برای خود در کنار تجربه، سعی در گسترش و تکمیل حلقه‌های تشکیل دهنده خود می باشد. در این میان علم تغذیه نیز به کمک ورزش شتافته و با توسعه شاخه‌های خود، به عنوان یکی از عوامل مهم موفقیت ورزشکاران، چه در شرایط تمرین و چه در شرایط مسابقه میباشد. در این میان کربوهیدراتها به عنوان یکی از منابع غنی ایجاد انرژی برای ورزشکاران محسوب میگردد زیرا این مواد به جهت اثرگذاری بر روی عضلات ورزشکاران، موجب می‌گردند تا عضله‌ها دیرتر خسته شده و میزان فعالیت ورزشی افزایش یابد. از سویی دیگر معمولا ورزشکاران و به شکل موردی آن، ورزشکاران ایرانی، آن میزانی که از رشته‌های ورزشی مورد علاقه خود اطلاع دارند، در خصوص علم تغذیه و علی الخصوص کربوهیدراتها چندان اطلاع مهمی نداشته و شاید حوزه اطلاع آنان در حد مصرف نوشیدنی‌های انرژی زا و برخی مواد قندی محدود گردد. اما در عالم واقع، جایگاه کربوهیدراتها و فراوانی آنان در برخی مواد غذایی و همچنین میزان و نحوه اثربخشی آنان بر روی عضله‌ها و همچنین زمان مصرف، از جمله مواردی است که شاید کمتر ورزشکاری در مورد آن به میزان رشته ورزشی خود آگاهی داشته باشد. لذا اهمیت استفاده صحیح و به موقع از کربوهیدراتها از جمله عواملی است که موجب گردید پژوهش حاضر موضوع کربوهیدراتها را مورد بحث و بررسی قرار دهد. از سویی دیگر، از آنجایی که ورزش کشور به جهت کسب افتخارات در رشته‌های گوناگون در میادین جهانی اعم از المپیک و... و سوق یافتن برنامه ریزی‌های ورزشی به سوی قهرمان پروری، لزوم افزایش و ارتقاء ورزشکاران در خصوص شناخت دقیق از کربوهیدراتها و نحوه مصرف و میزان بازدهی آنان، از ضروریات پژوهش حاضر میباشد، اهتمام محقق بر آن است که با دیدگاهی علمی به موضوع پرداخته و دغدغه‌های علمی در این خصوص تا حد امکان مرتفع گردد.
1-3 اهداف پژوهش
الف).هدف کلی
تعیین اثر سه نوع مکمل کربوهیدراتی بر ضربان قلب پایان فعالیت، بازگشت آن بعد از تمرین و زمان رسیدن به واماندگی
ب).اهداف اختصاصی
1- تعیین اثر مصرف گلوکز 8 درصد بر ضربان قلب پایان فعالیت و بازگشت آن بعد از تمرین و زمان رسیدن به واماندگی.
2- تعیین اثر مصرف فروکتوز 8 درصد بر ضربان قلب پایان فعالیت و بازگشت آن بعد از تمرین و زمان رسیدن به واماندگی.
3- تعیین اثر مصرف ساکاروز 8 درصد بر ضربان قلب پایان فعالیت و بازگشت آن بعد از تمرین و زمان رسیدن به واماندگی.
1-4 سؤالات پژوهش
سوال اصلی
آیا سه نوع مکمل کربوهیدراتی (گلوکز ، فروکتوز ، ساکاروز )بر ضربان قلب پایان فعالیت، بازگشت آن بعد از تمرین و زمان رسیدن به واماندگی در ورزشکاران رشته تکواندو اثر گذار است؟
سوال فرعی
آیا مصرف گلوکز 8 درصد بر ضربان قلب پایان فعالیت و بازگشت آن بعد از تمرین و زمان رسیدن به واماندگی در ورزشکاران رشته تکواندو اثر گذار است. ؟
آیا مصرف فروکتوز 8 درصد بر ضربان قلب پایان فعالیت و بازگشت آن بعد از تمرین و زمان رسیدن به واماندگی در ورزشکاران رشته تکواند اثر گذار است. ؟
آیا مصرف ساکاروز 8 درصد بر ضربان قلب پایان فعالیت و بازگشت آن بعد از تمرین و زمان رسیدن به واماندگی در ورزشکاران رشته تکواندو اثر گذار است.؟
1-5 فرضیه‌ها
1- مصرف گلوکز بر ضربان قلب پایان فعالیت و بازگشت آن بعد از تمرین و زمان رسیدن به واماندگی تاثیر معنی داری دارد.
2- مصرف فروکتوز بر ضربان قلب پایان فعالیت و بازگشت آن بعد از تمرین و زمان رسیدن به واماندگی تاثیر معنی داری دارد.
3- مصرف ساکاروز بر ضربان قلب پایان فعالیت و بازگشت آن بعد از تمرین و زمان رسیدن به واماندگی تاثیر معنی داری دارد.
1-6 مفاهیم و واژهها
کربوهیدارت‌ها: کربوهیدراتها از اولین مواد غذایی هستند که ساختمان شیمیایی آنها مشخص شد. این ماده غذایی در تغذیه انسان ارزش بسیار بالایی دارد و از کربن، هیدروژن و اکسیژن تشکیل شده است. نسبت هیدروژن به اکسیژن در تمام کربوهیدراتها 2 به 1 است.
مونوساکاریدها:ساده ترین واحد ساختمانی کربوهیدراتها، مونوساکارید است که عبارتند از: گلوکز ، فروکتوز و گالاکتوز.
گلوکز: یا دکستروز تنها کربوهیدارتی است که در گردش خون عمومی بدن یعنی پلاسما و گلبولهای قرمز خون وجود دارد و به آن اصطلاحا قند خون می نامند.
فروکتوز: شیرین ترین قند ساده محسوب میشود و در میوه جات و عسل به وفور یافت میشود.
ساکاروز: ساکاروز یا قند معمولی در اغلب غذاها به خصوص چغندر قند، عسل و ارزن موجود است. در اثر عمل هیدرولیز به گلوکز و فروکتوز تبدیل میشود و در دسته دی ساکاریدها قرار دارد.
سازماندهی پژوهش
پژوهش حاضر در پنج فصل تنظیم گردیده است که هدف اصلی آن بررسی اثر کربوهیدراتها بر تمرینات ورزشی ورزشکاران رشته تکواندو میباشد. در فصل اول به کلیات تحقیق پرداخته شده است در فصل دوم به ادبیات نظری پژوهش پرداخته شده است و ضمن بررسی نقش تغذیه در ورزش، به اثر کربوهیدراتها بر روند حرکتی و ورزشی ورزشکاران پرداخته شده است و در فصل سوم روش تحقیق مورد بررسی قرار گرفته و در فصل چهارم یافته‌های میدانی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و فصل پنجم نیز به بحث و نتیجه گیری اختصاص یافته است.
مقدمه
تغذیه در ورزش، در دیر زمان صرفا به عنوان یک عامل به جهت قوی نمودن ورزشکاران محسوب میگردد ولی با پیشرفت علوم تغذیه و علوم ورزشی، رابطه بین موفقیت ورزشکاران و نوع تغذیه آنان به صورت علمی اثبات گردید. و این سرآغاز حرکتی علمی در راستای شناخت بیشتر از این رابطه میباشد. لذا با دسته بندی نمودن تغذیه ورزشکاران به دسته‌های چربیها، لپیدها و کربوهیدرات، گامی بزرگ در راستای موفقیت ورزشکاران برداشته شد. لذا از آنجایی که بررسی یک موضوع علمی، بدون در نظر گرفتن مباحث نظری آن، امری مشکل به نظر میرسد، لذا بر این اساس در فصل حاضر تمام تلاش بر آن استوار گردیده است که تا با بررسی مسائلی از قبیل اهمیت غذا و کالری، جایگاه تغذیه در حین و بعد ورزش و بررسی علمی کربوهیدرات، موضوع تحقیق مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.
2-1 مبانی نظری
-1-1تغذیه
در دنیای امروز مسئله تغذیه و رابطه آن با سلامتی و بهداشت بدن اهمیت اساسی یافته است. زیرا پایه و بنیان یک زندگی موفق و سرشار از تلاش و سازندگی را تشکیل میدهد. بشر در طول تاریخ همیشه توجه زیادی به پرورش قوای جسمانی داشته و به آمادگی جسمانی جدا از تغذیه مطلوب نگاه نمی‌کرد.
حقایق تاریخی نشان میدهد که در گذشته بشر برای کسب غذا و مقابله با دشمنان، مجبور بود که از نظر جسمانی قوی باشد و غالباً آمادگی بدنی خود را در مراسم عبادی، جشن‌ها و رقص‌ها حفظ می‌کرد. در مورد غذای مطلوب و آمادگی جسمانی عقاید خرافی زیادی وجود داشت. در یونان باستان ورزشکاران، معروف به نمایندگان سلامتی و قدرت بودند. بنابراین توجه به آمادگی جسمانی اهمیت ویژهای داشت. و به عنوان وسیله‌ای جهت درمان ناتوانی و امراض مورد توجه قرار گرفت. در محل‌هایی به نام ژینمازیوم[4] به تمرینات مختلف مشغول می‌شدند و از طریق پرداختن به ژیمیناستیک و توجه به غذا، جهت رسیدن به سلامتی خود اهمیت ویژهای می‌دادند. (براری،1389)
در طول پنجاه سال اخیر بشر پی برد که سوء تغذیه، علت بسیاری از بیماری‌ها و همچنین تغذیه مناسب منجر به پیشرفت در فعالیتهای ورزشی و افزایش عملکرد ورزشی میشود. تغذیه مناسب مصرف ویتامین‌های مختلف، مواد پروتئینی و دوپینگی توسط ورزشکاران نشان دهنده اعتقاد آنان به اثرات تغذیه در آمادگی جسمانی است.
به بیان دیگر رژیم غذایی را میتوان به عنوان عامل مساعد کننده و تمرین‌های ورزشی را به عنوان عامل تسریع کننده به حساب آورد. بنابراین رعایت مجموعه عوامل فوق جهت کسب آمادگی جسمانی لازم و ضروری میباشد. بزرگ ترین ثروت جهان، بدون تندرستی بی ارزش است. کلیه فعالیتهای انسان در طول حیات مستلزم صرف انرژی است. و بدون صرف انرژی عضلات قادر به انقباض نیستند. پیشرفت و شناخت انسان راجع به تغذیه و ایجاد انرژی و تلاش جهت بالابردن توان جسمی و کسب امادگی جسمانی به آنجا رسید که به موادی که امروزه دوپینگ نامیده میشود پناه آورده اند.
تغذیه عبارت است از مجموع اعمالی که موجود زنده میتواند بوسیله آن فعل و انفعالات و احتیاجات حیاتی خود را برآورده سازد. بعبارت دیگر تغذیه عبارتست از یک سلسله اعمالی که به جذب مواد و ازدیاد توده جسم زنده منتهی میشود. علم تغذیه عبارتست از رساندن مواد غذایی به بدن به مقادیر متناسب و انتخاب انواع غذاها به نحوی که احتیاجات روزانه انسان به مواد مغذی برآورده شود. به عبارت دیگر علم تغذیه در زمینه چگونگی عمل مواد مغذی و ارتباط آنها با یکدیگر و تناسب مقادیر آنها در سلامتی و بیماری بحث و گفتگو میکند. تغذیه مشتمل بر اعمالی است که موجود زنده بوسیله آن مواد غذایی را میخورد؛ هضم میکند؛ جذب می‌نماید؛ انتقال میدهد؛ استفاده میکند و دفع می‌نماید. بعلاوه تغذیه با عوامل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و روانی تهیه غذا و غذا خوردن سروکار دارد. مواد پس از جذب شدن تحت تغییرات مختلفی قرار میگیرند که به مجموع آنها سوخت و ساز یا متابولیسم می‌گویند. قسمتی از متابولیسم که سبب رشد و ترمیم بافتها میشود فرایندهای آنابولیک یا آنابولیسم نامیده میشود. در بخش دیگر سوخت و ساز معمولا مواد غذایی جهت کسب انرژی شکسته میشوند و این عمل را کاتابولیسم می‌نامند.
کاتابولیسم به دو شکل بروز میکند:
1-کاتابولیسم خارجی که عبارتست از تجزیه مواد غذایی بلافاصله پس از جذب آنها به داخل بدن.
2-کاتابولیسم داخلی که عبارت است تجزیه موادی که قبلا در عمل آنابولیسم به بافتهای بدن تبدیل شده اند. (بمبئی چی ،1387)
2-1-1-1 اهمیت غذا از نظر تامین کالری
جهت تامین اعمال حیاتی بدن مانند تنفس، گردش خون و حرکات عضلانی و انجام کار و فعالیتهای روزانه، انسان نیاز به انرژی دارد. کالری واحد انرژی محسوب میگردد، و به آن دسته از عوامل مغذی که قادر به تولید انرژی باشند نیز عوامل مغذی کالری زا گفته میشود. این عوامل عبارتند از کربوهیدراتها، چربیها و پروتئین‌ها. انرژی مورد نیاز سلول زنده از اکسیداسیون عوامل مغذی کالری زا حاصل میشود. از اکسیداسیون هر گرم کربوهیدرات و پروتئین حدود 4 کیلو کالری و هرگرم چربی 9 کیلو کالری انرژی حاصل میشود.
مواد غذایی برحسب تامین انرژی به دو دسته تقسیم میشوند: مواد غذایی انرژی زا و یا مواد آلی که عبارتند از کربوهیدراتها، چربیها و پروتئین‌ها و مواد غذایی غیر انرژی زا که وجودشان برای بدن ضروری است عبارتند از ویتامین‌ها، مواد معدنی و آب. که البته از آنجایی که موضوع پژوهش در خصوص کربوهیدراتها میباشد به جهت جلوگیری از اطاله کلام، صرفا به مبحث کربوهیدراتها خواهیم پرداخت. البته قبل از ورود به بحث اصلی، یادآوری برخی نکات ضروری به نظر میرسد. (مرگان، 1384)
2-1-1-2 نحوه استفاده بدن از غذا
غذا برای انسان اعمال بسیاری انجام میدهد، در موقع غذا خوردن بدون توجه به خاصیت و اهمیت تغذیه‌ای آنها با توجه به عواملی مثل سیر شدن و ارزش روانی آنها، نوع و مقدار و زمان مصرف غذاها را تعیین می‌نماییم. اعمال اصلی مواد غذایی عبارتند از : 1- تولید انرژی 2- رشد و ترمیم بافتها 3- تنظیم اعمال بدن.
مواد غذایی در بدن به لحاظ تقسیم بندی وظایف به شرح زیر عمل می‌نمایند:
1-منبع انرژی : مواد غذایی که در تامین انرژی در بدن نقش دارند عبارتند از کربوهیدارت‌ها، لیپیدها، پروتئین‌ها، ،ویتامین‌ها و مواد معدنی.
2-رشد و ترمیم بافتها.
3-تنظیم فرایندها. (بمبئی چی ،1387)
2-1-1-3 ترکیب و هضم و جذب مواد غذایی
به طور کلی انسان به انواع مواد غذایی احتیاج دارد و مطالعه ترکیبات متنوع غذاها به خوبی نشان میدهد که میان غذا و احتیاجات مداوم بدن انسان تناسب کامل وجود دارد.
باکتری‌ها در روده، مواد غذایی هضم نشده باقیمانده را که تنها حدود پنج درصد مواد غذایی مفید دارد تخمیر میکند. باکتری‌های موجود در روده، مقدار کمی ویتامین‌های K و بیوتن می‌سازد که در مرحله بعد جذب خون میشود. تخمیر باکتریایی روزانه حدود 500 میلی لیتر گاز تولید میکند. این گاز شامل: هیدروژن، نیتروژن، متان، سولفید هیدروژن و دی اکسید کربن است. میزان کم این گازها تاثیرات جسمانی خاصی بر بدن ندارند اما گازهای اضافی میتواند باعث دردهای شدید شکمی شود که اغلب در اثر مصرف مقدار زیاد حبوبات با محصولات لبنی به وجود میآیند. چنین غذاهایی به شکل قندهای هضم، به مقدار بیشتر از حد طبیعی گازهای روده‌ای ایجاد میکند. کیموس تنها ترشح مهم روده بزرگ است. که از دیواره روده‌ای محافظت کرده و به حفظ حالت مدفوع نیز کمک میکند. (برونر،1383)
2-1-1-4 هورمون کنترل کننده عمل هضم
چهار هورمونی که عمل هضم را تنظیم میکند عبارتند از: گاسترین، سکرتین، کوله سیستوکینین و پپتید مهار کننده گاستریک، بقیه جنبه‌های مهم عملکرد روده – معده‌ای را کنترل میکنند. این ترکیبات مختلف از سلول‌ها با پایانه‌های عصبی در کل مجرای معده – روده‌ای پخش میشوند و تاثیر خود را بر سلول‌های نزدیک می‌گذارند.
هیدرولیز نشاسته وقتی شروع میشود که غذا وارد دهان میشود. غدد بزاقی که در زیر فک قرار گرفته اند دائما مواد کیموس نرم کننده‌ای ترشح میکند که با ذرات غذا در حین جویدن ترکیب میشود. آنزیم الفا – آمیلاز بزاقی یا پتیالین به نشاسته حمله کرده و آن را به مولکول‌های گلوکزی با اتصال کوچکتر و دی ساکارید ساده تر که آنزیم مالتوز را تشکیل میدهد، می‌شکند. وقتی مخلوط غذا – بزاق وارد معده بسیار اسیدی شد، نشاسته اضافی شکسته میشود. اما این عمل خیلی زود پایان مییابد. زیرا آمیلاز بزاق در PH پایین مایع معده بی اثر میشود. (براری ،1387)
غذای وارد شده به محیط قلیایی، در بخش دوازدهه و روده کوچک به آمیلاز لوزالمعده برخورد میکند آنزیمی قوی که از پانکراس آزاد شده است. این آنزیم در اتصال به آنزیم‌های دیگر، هیدرولیز نشاسته را به رشته‌های انشعابی کوچکتر مولکول‌های گلوکز تبدیل میکند. عمل آنزیم بر سطح سلول‌های مربوط به لبه تماس لومن روده ای، مرحله پایانی هضم کربوهیدرات را کامل میکند تا آن را به شکل مونوساکارید ساده دربیاورد. برای مثال، آنزیم مالتاز را به جای گلوکز می‌شکند. ساکاراز، ساکاروز، را به قندهای ساده گلوکز و فروکتوز تجزیه میکند. لاکتاز، لاکتوز را به گلوکز می‌شکند. انتقال فعال در پرزها و میکروپرزهای روده ای، مونو ساکاریدها را جذب میکند. جذب گلوکز و گالاکتوز به وسیله فرایند انتقال فعال وابسته به سدیم صورت میگیرد. اختلاف الکتروشیمایی که با انتقال سدیم ایجاد شده جذب این مونوساکاریدها را افزایش میدهد. (براری،1387)
اگر آنزیم‌های روده‌ای و پرزهای آنها مبتلا به بیماری شوند، شاید چند هفته طول بکشد تا عملکرد طبیعی خود را شروع کنند. برای مثال وقتی مقدار آنزیم هضم کننده تغییر کند؛ کربوهیدراتها نمی توانند کاملا شکسته شوند. یک فرد در حال بهبود بیماری اسهال تحمل به لاکتوز موقتی را تجربه میکند و بایستی از مصرف فراورده‌های لبنی که حاوی لاکتوز هستند منع شود. میزان غلظت لاکتوز مناسب که در حال تشکیل مجدد است به شخص این امکان را میدهد تا بدون هیچ مشکل و عوارضی دوباره از این قند استفاده کند. حدود 70 درصد از جمعیت جهان از مقدار کاهش یافته لاکتاز روده‌ای رنج میبرند که به هضم قندهای موجود در شیر کمک میکند.
سلول‌های اپی تلیال روده کوچک، مونوساکاریدها را به داخل جریان خون تخلیه میکند و به کمک مویرگها به سیاهرگ کبدی که مستقیما به کبد ریخته میشود، انتقال مییابد. کبد بخش بزرگی از گلوکز و معمولا کل گالاکتوز و فروکتوز را جذب میکند بافتهای احشایی جانبی تحت تاثیر انسولین، گلوکز باقیمانده را جذب میکنند. (محمدی‌ها،1374)
انتقال جریان خون از مجرای معدی – روده‌ای از طریق مسیر باب کبدی صورت میگیرد. جریان خون انشعابی از روده کوچک مستقیما از قلب عبور نمی کنند. در عوض گردش خون روده‌ای تا کبد جریان مییابد. و قبل از آنکه وارد جریان خون اصلی شوند، تغییراتی بر مواد غذایی ایجاد میکند. جریان خون باب کبدی نیز خون را از پروتئین‌های موجود در معده و پانکراس به سمت خود می‌کشد.
کولون، خط پایان کربوهیدراتها از جمله مواد فیبری میباشد. بیشتر هضم و جذب آب در این نقطه انجام میگیرد. سپس حرکت‌های کرمی شکل محتویات نیمه جامد باقیمانده (مدفوع) را به طرف مقعد می‌کشاند تا مدفوع از مقعد خارج شود. مصرف فیبر غذایی بسیار زیاد میتواند باعث شود مدفوع کاملا نرم شود. به طوریکه استفاده از فیبر غذایی نامناسب مدفوع را فشرده تر میکند. فشار زیاد حین تخلیه مدفوع از مقعد میتواند به بافتهای نرم آسیب برساند و سپس پارگی رگ‌های خونی در ناحیه مقعد شود. که به آن بواسیر یا همروئید گفته میشود. که در اثر اتساع واریسی شبکه سیاهرگی بواسیری بالایی یا پایینی به وجود می‌اید و ممکن است خونریزی و هموروئیدی نیاز به جراحی داشته باشد. افزایش مواد غذایی فیبری غالبا سبب کاهش یبوست و علائم هموروئیدی میشود. (محمدی‌ها،1374)
2-1-2 جایگاه تغذیه در ورزش
یکی از مهم ترین جنبه‌های تغذیه‌ای در ارتباط با ورزشکاران، که از اولین مسابقات یونان باستان به آن توجه شده است، نیاز فزاینده به انرژی است. ورزشکاران درگیر در فعالیتهای سنگین بدنی در مقایسه با افراد کم تحرک یا غیر فعال، به مواد غذایی بیشتری نیاز دارند. هزینه انرژی یک مرد یا زن بزرگسال کم تحرک، روزانه در حدود 1800 تا 2800 کالری است. فعالیت بدنی از طریق تمرین یا مسابقه، هزینه انرژی روزانه را از 500 تا بیش از 1000 کیلو کالری در ساعت بسته به آمادگی جسمانی، مدت، نوع و شدت ورزش، افزایش میدهد. به همین دلیل، ورزشکاران برای تامین انرژی لازم، باید از طریق افزایش مصرف مواد غذایی بر اساس سطح هزینه انرژی روزانه، نسبت به انرژی مصرفی خود سازگاری پیدا کنند. افزایش مصرف مواد غذایی باید از نظر درشت مغذی‌ها (کربوهیدارت‌ها، چربی و پروتئین ) و ریز مغذی‌ها (ویتامین‌ها، مواد معدنی و عناصر کمیاب) از سطح متعادلی برخوردار باشد. با این حال این کار همیشه سازنده نیست. ویژگی تعداد زیادی از رویدادهای ورزشی شدت بسیار بالای آنها میباشد. در نتیجه، هزینه انرژی در طول یک دوره کوتاه ممکن است بی نهایت بالا باشد. برای مثال هزینه انرژی دوی ماراتن در حدود 2500 تا 3000 کیلوکالری است.(نیوشلمن[5]،1983).
با توجه به زمان مورد نیاز برای اتمام دوی ماراتن، چنین فعالیتی میتواند در ورزشکاران آماتور یا غیر حرفه‌ای حدود 750 کیلوکالری در ساعت، و در ورزشکاران حرفه‌ای که تقریبا 2 تا 5/2 ساعت می‌دوند، معادل 1500 کیلوکالری در ساعت هزینه انرژی ایجاد کند. یک مسابقه دوچرخه سواری حرفه‌ای مانند تور فرانسه حدود 6500 کیلو کالری در روز هزینه انرژی دارد. این رقم هنگام رکاب زدن در کوهستان تا حدود 90000 کیلو کالری در روز افزایش خواهد یافت. (براری،1389)
به دلیل اینکه درزمان فعالیتهای بدنی شدید، فرایندهای هضم و جذب مختل میشوند، جبران چنین هزینه انرژی بالایی از طریق خوردن مواد غذایی معمولی برای ورزشکاران درگیر در این رقابتها مشکلاتی را در پی خواهد داشت. این مشکلات به روزهای مسابقه محدود نمی شوند بلکه در خلال روزهای تمرین شدید نیز هزینه انرژی بالاست. در چنین شرایطی ورزشکاران تمایل زیادی به خوردن غذاهای بین وعده‌ای دارند که غالبا از وعده‌های غذایی کوچک و سرشار از انرژی تشکیل شده اند. اما از نظر پروتئین و ریزمغذی‌ها دارای سطح پایینی میباشند. بنابراین در بیشتر موارد رژیم غذایی نامتعادل میشود. مواد غذایی و نوشیدنی‌ها که به آسانی قابل هضم اند و به سرعت جذب میشوند، شاید بتوانند این مشکل را حل کنند.( برونس،1388 ).
هنگام فعالیتهای ورزشی استقامتی، بدن از ذخایر انرژی (چربی ذخیره شده در بافت چربی و کربوهیدرات‌های ذخیره شده به شکل گلیکوژن در کبد و عضله) نیز استفاده میکند. علاوه بر این به به دلیل استرسهای متابولیکی و مکانیکی مقادیر اندکی پروتئین (در کبد، مسیرهای روده ای- معده‌ای و عضله ) تجزیه خواهد شد. که قاعدتا این گونه از دست رفتن مواد از بدن باید از طریق جایگزین کردن مواد مغذی لازم جبران شوند. هم زمان گرما تولید خواهد شد که به میزان زیادی از طریق ترشح و تبخیر عرق دفع خواهد شد. در نتیجه مایعات و الکترولیت‌ها از دست خواهند رفت.
تعریق زیاد بدن و در نتیجه کم آبی شدید، موجب اختلال گردش خون و انتقال گرما میگردد. که نهایتا به درماندگی گرمایی منجر میشود و ممکن است برای سلامتی بدن مضر باشد. عدم جایگزین کافی کربوهیدراتها ممکن است به هیپوگلیسمی، خستگی مرکزی ، و درماندگی منجر شود. البته دریافت ناکافی پروتئین باعث از دست رفتن پروتئین، به ویژه پروتئین عضله شده متعاقبا باعث تعادل منفی نیتروژن و کاهش عملکرد میشود. (برونس ،1388)
این نتایج نشان میدهد که نیاز به مواد غذایی و مایعات، باید بر اساس سطح فعالیت بدنی و فعالیت ورزشی تامین شوند. نوع، شدت و مدت فعالیت ورزشی تعیین خواهد کرد که کدام شاخص تغذیه‌ای و کدام نوع رژیم غذایی به ویژه در مرحله آماده سازی رقابت و بازسازی میتواند مورد استفاده قرار گیرد.
مشکلات مرتبط با افزایش نیاز به مواد غذایی و نوشیدنی‌ها، و میزان غذای لازم برای تامین این نیاز، نه تنها برای ورزشکاران حرفه ای، بلکه برای افراد عادی نیز یک نگرانی به حساب میآید. این موضوع در فعالیت با شدت‌های مطلق یکسان، به ویژه برای گروه دوم (افراد عادی) اهمیت دارد. چرا که آنها در معرض استرس و تعریق بیشتری قرار دارند، از کربوهیدرات (CHO) به عنوان سوخت عضلانی بیشتر استفاده میکنند. پروتئین بیشتری تجزیه و مصرف میکنند و آهسته تر به حالت اولیه برمی گردند. افراد بسیار ورزیده در مقایسه با افراد عادی، مقرون به صرفه تر فعالیت میکنند و انرژی کمتری برای به دست آوردن یک برون ده کاری معین صرف میکنند. بنابراین فردی که تلاش میکند بهترین حالت خود را به دست آورد و در بالاترین سطح ظرفیت عملکردی خود که حداکثر نیاز متابولیکی را ایجاد میکند فعالیت نماید، باید نیاز به انرژی را با ظرفیت موجود به بهترین نحو برآورده سازد. چنین حالتی هم برای ورزشکاران المپیکی و هم ورزشکاران تفریحی که تمام تلاش خود را برای انجام دوی ماراتن به کار میبرند، صدق میکند. ورزشکاران بسیار ورزیده ظرفیت متابولیکی توسعه یافته تر و بر اساس آن قابلیت بهتری برای سریع تر دویدن دارند و زودتر به حالت اولیه بر می‌گردند. با این حال، ورزشکار حرفه‌ای نیز هنگام فعالیت ورزشی با سرعت (ظرفیت) بیشینه، در زمان مشخصی دچارتحلیل انرژی، کم آبی و خستگی میشود. در نتیجه، از نقطه نظر کیفی، راهنماییهای تمرین و فعالیت ورزشی از جمله شاخص‌های تغذیه ای، برای ورزشکاران حرفه‌ای و غیر حرفه‌ای یکسان است. مواد غذایی که باید به فاصله کوتاهی قبل و هنگام فعالیت ورزشی، یا در استراحت‌های کوتاه بین دوره‌های فعالیت استفاده شوند، باید با شرایط ویژه هضم و گوارش سازگار باشند و این موضوع به ماهیت و شرایط ورزش بستگی دارد. برای مثال، نیازهای تغذیه‌ای برای ورزشکارانی که در دوچرخه سواری، دویدن یا شنا رقابت میکنند، کاملا متفاوت است.
گروهی از ورزشکاران در برخی از رشته‌های ورزشی رقابت میکنند که برای اجرای بهتر یا رقابت در یک گروه وزنی معین، داشتن وزن کم ضروری است. این ورزشکاران از یک سو مداوم و به شدت تمرین میکنند و انرژی زیادی صرف میکنند و از سوی دیگر، باید مراقب مصرف مواد غذایی پر انرژی باشند تا وزن بدن خود را در سطح پایین حفظ کنند. در چنین شرایطی، با مصرف پایین انرژی ممکن است مواد غذایی ضروری همچون پروتئین، آهن، کلسیم، روی، منیزیم و ویتامین‌ها کمتر تامین شود و نیاز به مصرف نسبتا زیاد کربوهیدارت برای حفظ تعادل کربوهیدرات مصرف شده در کار عضلانی نیز ممکن است مختل شود. از آنجا که ورزشکاران جوان هستند و در دوره رشد و تکامل قرار دارند، این نکات باید مورد توجه خاص قرار گیرد. (موری وهمکاران ،1989)
با توجه به نوع ورزش و تمرین، می‌توانیم ورزشکارانی را که در معرض خطر کمبود مصرف مواد غذایی قرار دارند، دسته بندی کنیم این ورزشکاران و ورزشکارانی که تمرین‌های سنگین را با برنامه‌های کاهش وزن ترکیب میکنند، باید به منظور بهره مندی از راهبردهای تغذیه‌ای برای بهینه کردن تغذیه، حتما مشاوره شوند. (جدول 1-2) امکان مصرف مواد غذایی به استانداردهای موجود، توصیه‌های علمی و مقررات قانونی بستگی دارد. افرادی که توجه ویژه به آمادگی جسمانی و تندرستی دارند، باید زیر نظر متخصصان حرفه ورزش و تندرستی از نقش تغذیه در نوع ورزش خود آگاه شوند.
به ویژه در رشته‌های استقامتی، ورزشکاران باید بتوانند از مواد غذایی مختلفی که در دسترس آنها قرار گرفته، مناسب ترین را انتخاب کنند. در آموزش‌های تغذیه‌ای ورزشکاران، مربیان آنها باید این جنبه را مورد توجه قرار دهند. برخلاف این موضوع که آگاهی درباره اهمیت تغذیه، روند رو به رشدی دارد و مقالات متعددی در این زمینه به طور منظم در مجلات ورزشی منتشر میشود، مطالعات نشان داده است آگاهی ورزشکاران درباره استفاده درست از مواد غذایی اندک است.(برونس،1388)
در مورد آن دسته از مواد غدایی که نیازهای ویژهای را در شرایط خاص برآورده میکند، مانند فراورده‌های غذایی رژیمی برای افراد بیمار یا دیگر افراد دارای شرایط فیزیولوژیکی خاص، قوانین مجاز غذایی وجود دارد. ولی در مورد فراورده‌های غذایی ورزشی و مکمل‌های ورزشی هنوز چنین قوانین وجود ندارد.
هدف مقررات درباره فراورده‌های غذایی، ایجاد شرایط قابل پذیرش از نظر علمی است تا اطمینان حاصل شود آن فراورده‌های غذایی دارای استاندارد کیفی قابل قبول است. از طرفی نیز ادعاهایی که در مورد این محصول (فواید آنها ) اظهار شده باید مبنای علمی داشته باشد از نظر عموم معتبر و قابل پذیرش باشد. این موضوع باید در مورد فراورده‌های غذایی که به عنوان فراورده‌های غذای ورزشی معرفی میشوند نیز به کار میرود. یکی از مشکلات اساسی در این میان این است که توصیه‌های متداول مصرف مواد غذایی نسبت به سن، جنس و فعالیت روزانه برای افراد متفاوت است. و ممکن است برای ورزشکاران یا در مورد تعداد زیادی از مواد مغذی مناسب نباشد. (برونس،1388)
2-sucrose , fructose , glucose
[3]-Aeberli 2011
[4]-jinmazium
[5]-Newshelman
آموزش و نهادهای آموزشی دختران در دوره قاجار 93
چکیده
آموزش و نهادهای آموزشی دختران در دوره قاجار
تا قبل از انقلاب مشروطه تعلیم و تربیت دختران عموما به شکل مکتبخانهای بود و این مکتبخانهها تحت نظارت دولت نبوده و برنامهی ویژهای برای آنها در نظر گرفته نشده بود. در کنار آموزش مکتبخانهای زمینهی آموزش به سبک جدید نیز از اوایل دورهی قاجار فراهم شده بود، که این امر نتیجه ارتباط با کشورهای اروپایی، تأسیس مدارس خارجی و انتشار روزنامه و .... بوده است. پس از انقلاب مشروطه با تأسیس مدارس به سبک جدید، مدارس دخترانه نیز به دو صورت ملی و دولتی در آمد که برنامهی آموزشی این مدارس با توجه به ملی یا دولتی بودنشان متفاوت بوده است. این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانهای و آرشیوی صورت گرفته است، به بررسی آموزش و نهادهای آموزشی دختران در دورهی قاجار به عنوان بخش مهم و موثر جامعهی ایران به لحاظ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی پرداخته است. تحولات آموزشی، فرهنگی، اجتماعی از سلطنت فتحعلیشاه تا سلطنت مظفرالدین شاه و عوامل موثر بر نظام آموزشی ایران به عنوان مدخلی برای ورود به بحث آموزش و نهادهای آموزشی دختران آمده است.
کلید واژهها: قاجار، نهادهای آموزشی، دختران، مدارس ملی، مدارس دولتی.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل دوم:تحولات آموزشی، فرهنگی و اجتماعیاز سلطنت فتح علیشاه تا پایان سلطنت مظفرالدین شاه
2-1- تحولات آموزشی، فرهنگی و اجتماعی در دوره ی فتح علیشاه13
2-2 – تحولات آموزشی، فرهنگی و اجتماعی در دوره ی محمدشاه20
عنوان صفحه
2-3-تحولات آموزشی،فرهنگی و اجتماعی در دوره ی ناصری25
2-4-تحولات آموزشی ، فرهنگی و اجتماعی در دوره ی مظفری 32
2-5-آموزش و تعلیم و تربیت دختران37
فصل سوم:عوامل موثر بر تحول نظام آموزشی در ایران
3-1- آشنایی با فرهنگ و تمدن و نهادهای آموزشی اروپاییان46
3-1-2- آقا احمد بهبهانی (کرمانشاهی )48
3-1-3- ابوالحسن خان شیرازی (1190-1262ق)49
3-2- فعالیت میسیونرهای مذهبی و گسترش مدارس جدید55
عنوان صفحه
3-2-2-1- دوره ی محمد شاه (1264-1250ق)58
3-2-2-2- دوره ی ناصرالدین شاه (1313-1264ق)60
3-2-2-3- دوره ی بعد از ناصرالدین شاه تا جنگ جهانی اول (1333-1313ق)61
3-2-5- انجمن میسیونری کلیسای انگلستان66
3-4- حامیان آغازین تحصیلات جدید دختران79
3-4-1- میرزا حسین خان سپهسالار(1260-1207ق)79
3-4-2- میرزا فتحعلی آخوندزاده( 1295-1227ق)80
3-4-3- میرزا ملکم خان (1326-1249ق)83
3-4-4- حاج میرزا حسن رشدیه(1363-1267ق)84
3-4-5-میرزا آقا خان کرمانی: (1314-1270ق)86
3-4-6- حاج میزرا یحیی دولت آبادی (1359-1279 ق)87
عنوان صفحه
فصل چهارم:انقلاب مشروطه و پیدایش مدارس جدید دخترانه
4-1- تأثیرات انقلاب مشروطه درشیوه دانش اندوزی دختران90
4-1-1-مقایسه ی شیوه ی دانش اندوزی دختران در قبل از مشروطه و بعد از مشروطه95
4-2- کوشش های اولیه برای ایجاد مدارس دخترانه به سبک جدید95
4-3- نقش احزاب و جریان های سیاسی درتوسعه و تضییق مدارس دخترانه99
4-3-1- حزب دموکرات ایران (عامیون)100
4-3-2- حزب اجتماعیون اعتدالیون100
4-3-3- حزب جمعیت ترقی خواهان ایران101
4-3-5- حزب سوسیال دموکراسی ایران102
4-3-7- حزب جمعیت ایران جوان103
4-5- پراکنش جغرافیایی مدارس دخترانه109
4-5-1-مدارس دخترانه ی تبریز109
4-5-2-مدارس دخترانه ی مراغه وتوابع112
4-5-3-مدارس دخترانه ی ارومیه113
4-5-5-مدارس دخترانه ی اردبیل114
4-5-6-مدارس دخترانه ی میانه114
4-5-7- مدارس دخترانه ی رشت و توابع115
4-5-8- مدارس دخترانه ی اصفهان117
عنوان صفحه
4-5-10-مدارس دخترانه ی مشهد121
4-5-11-مدارس دخترانه ی بیرجندو توابع122
4-5-12-مدرسه دخترانه ی شاهرود123
4-5-13-مدرسه دخترانه ی ساری123
4-5-14-مدارس دخترانه ی بابل123
4-5-15-مدارس دخترانه ی اراک123
4-5-16-مدرسه ی دخترانه ی قم124
4-5-17-مدارس دخترانهی قزوین124
4-5-18-مدارس دخترانه ی همدان و توابع125
4-5-19-مدارس دخترانه ی زنجان126
4-5-20- مدارس دخترانه ی کرمانشاه126
4-5-21-مدارس دخترانه ی کردستان (سنندج)127
4-5-22-مدارس دخترانه ی فارس و بوشهر128
4-5-24-مدارس دخترانه ی کرمان132
4-6- تأثیرات سیاسی – اجتماعی و فرهنگی مدارس دخترانه در امور جامعه134
4-6-1-1-تشکل ها و انجمن های زنان136
4-6-1-3-مبارزه با التیماتوم روسیه140
4-6-1-4-تحریم کالاهای خارجی142
4-6-2-1-وارد شدن زنان به عرصه کار143
4-6-2-2- شرکت زنان در تاسیس بانک144
عنوان صفحه
4-6-3-1-ورود زنان به صحنه ی تئاتر147
4-6-3-2-ورود زنان به عرصه ی روزنامه نگاری148
پیوست دو: متون درسی مدارس متوسطه دختران در دوره ی قاجار166
پیوست سه: اسامی مدارس، تعدا شاگردان و مواد درسی مدارس دخترانه تهران در دوره قاجار........................... 199
چکیده و صفحه عنوان به انگلیسی
فصل اول
مقدمه
-1- کلیات
جامعه ایران در عصر قاجار وارد مرحلهی جدیدی از تغییر و تحول ساختار سیاسی - اجتماعی گردید که با دوران قبل از آن تفاوت چشمگیری داشت. از جمله در زمینهی حضور زنان در عرصهی اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، این تحول قابل ذکر است. تا قبل از انقلاب مشروطه اصولا مراکز یا سازمانی که از سوی دولت یا افراد در خصوص آموزش و تعلیم و تربیت دختران ایجاد شده باشند، وجود نداشت. مراکز آموزشی در چهارچوب مکتبخانهها و تدریس خصوصی در منازل محدود میشد و محتوای آموزشی آنها نیز دگرگون نشده بود، اما در اواسط این دوره به خصوص در آستانهی انقلاب مشروطه اولین سنگ بنای آموزش به سبک جدید گذاشته شد. در جامعهی بسته و مردسالار ایران دورهی قاجار اگرچه آموزش فقط سهم مردان بوده است، اما زنان با توجه به فرصتهای محدودی که در این زمان برای آنها فراهم شده بود با اقدامات مناسب و با حضور مستقیم و غیر مستقیم در زمینهی احقاق حقوق خود تلاشهایی را آغاز کردند. در این دوره زنان ایرانی پیش از آنکه منتظر حمایت دولت و حمایتهای قانونی باشند به سازماندهی خود پرداختند و به شیوههای خلاق دست به تأسیس و ادارهی مدارس جدید دخترانه زدند و حتی در راه تأسیس مدارس دخترانه، آنها با مخالفتهایی جدی از سوی جناح سنتی جامعه مواجه شدند.
نخستین تلاشهای زنان برای تأسیس مدارس ملی دخترانه از سوی خانم طوبی رشدیه و بیبیخانم وزیراف صورت گرفت، اما مدارس آنها با مخالفت دولت بسته شد. به این ترتیب تا آغاز انقلاب مشروطه هیچ مدرسهی دخترانهای اجازهی تأسیس نیافت. با تغییر شرایط کشور چون فروکش کردن استبداد، احساس ضرورت ایجاد تحول در جامعه، پیدایش روزنامهها، و از همه مهمتر انقلاب مشروطه، تحول جدیدی در زمینه تأسیس مدارس ملی به وجود آمد. در پی گشایش مجلس اول گروهی از مشروطهخواهان از تأسیس مدارس دخترانه حمایت کردند. و همچنین زنان کوشش و جدیت بیشتری برای تأسیس مدارس دخترانه به عمل آوردند. در اواخر سال 1325ق پس از یک دوره فعالیتهای گسترده از سوی زنان، شرایط برای تأسیس مدارس دخترانه مهیا شد. با تصویب متمم قانون اساسی، اصل 18 و 19 آن به تحصیل اجباری بدون ذکر جنسیت پرداخته بود. در این شرایط زنان توانستند با استناد به این اصول حمایت نمایندگان مجلس را برای تأسیس مدارس دخترانه کسب کنند. در سال 1326ق خانم طوبیآزموده مدرسهی" ناموس" را تأسیس کرد. گشایش مدارس ملی دخترانه در سالهای بعد همچنان ادامه یافت. مدارسی چون عفاف، تربیت، حجاب، شمس المدارس در سال 1327ق توسط زنان تأسیس شد.
با پایان یافتن استبداد صغیر و استقرار مجدد نظام پارلمانی، زنان توانستند با آزادی عمل بیشتری مدارس دخترانه را تأسیس کنند. در این دوره بیشتر، احزاب سیاسی بر لزوم تأسیس مدارس دخترانه تأکید میکردند و خواستار سوادآموزی دختران و زنان ایران بودند. با توجه به اینکه در آبان 1329ق قانون معارف به تصویب دولت رسید و وزارت فرهنگ عملا ایجاد شد، اما باز هم روند تأسیس مدارس ملی دخترانه توسط زنان ادامه پیدا کرد. در این سال مدارسی چون صدوقی، الحسان، عفتیه، ترقیبنات، تربیت بنات تأسیس شد. در سال 1337ق تحول عظیمی در زمینه تأسیس مدارس دخترانه به وجود آمد. به همت وزیر معارف، احمدخان نصیرالدوله بدر، دوباب مدرسه ابتدایی دولتی رایگان برای دختران تأسیس شد و مقررگردید در هر ناحیهی شهر یک مدرسه دولتی رایگان تأسیس شود. و همچنین در اواخر سال 1337ق مرکزی به نام دارالمعلمات برای ادامهی تحصیل دختران ایجاد شد. با توجه به این کوششها و فعالیتها، شرایط برای گسترش مدارس دخترانه در سایر مناطق کشور فراهم شد و به تدریج در سایر شهرستانهای بزرگ کشور تأسیس مدارس دخترانه گسترش پیدا کرد.