تأثیر شش هفته اجرای HIIT بر مقادیر پلاسمایی مولکول چسبان سلولی (ICAM-1) و مولکول چسبان عروقی(VCAM-1) در مردان جوان غیرفعال

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده.................................................. 10

فصل اول:طرح پژوهش

1-1-مقدمه............................................... 3

1-2- بیان مسئله......................................... 7

1-3- اهمیت و ضرورت پژوهش................................ 11

1-4- اهداف پژوهش........................................ 13

1-4-1-هدف کلی........................................... 10

1-4-2-اهداف اختصاصی..................................... 10

1-5 - فرضیه های پژوهش................................... 10

1-5-1- پیش فرض پژوهش.................................... 14

1-6 - قلمرو و محدودیتهای پژوهش.......................... 14

1-6-1- محدودیت‌های پژوهش................................. 14

1-6-2-قلمرو پژوهش....................................... 10

1-7- تعاریف واژه ها..................................... 15

فصل دوممبانی نظری و پیشینه‌ی پژوهش

2-1- مقدمه.............................................. 19

2-2- مبانی نظری پژوهش................................... 19

2-2-1- مولکولهای چسبان سلولی............................ 19

2-2-2-طبقه بندی مولکولهای چسبان سلولی................... 22

2-2-2-1-اینتگرینها....................................... 22

2-2-2-2-سلکتینها......................................... 23

2-2-2-3-موسینها.......................................... 23

2-2-2-4-کدرینها.......................................... 23

2-2-2-5-مولکولهای خانواده بزرگ ایمونوگلوبولینها.......... 24

2-2-3- مولکولهای چسبان ، میانجیهای التهابی و فرآیند دیاپدز.... 30

2-2-4-نقش میانجیهای التهابی در بروز مولکولهای چسبان32

2-2-5-شاخصهای التهابی و آترواسکلروز..................... 10

2-2-7-مکانیزم التهابی ضایعات دیابتی، چاقی و تاثیر آن بر آترواسکلروز39

2-3- منابع شاخصها و میانجیهای التهابی(سایتوکینها)....... 41

2-4-کنترل پاسخ التهابی.................................. 10

2-5- برخی عوامل اثرگذار بر شاخصهای التهابی.............. 10

2-5-1-چاقی.............................................. 10

2-5-2-سیگارکشیدن........................................ 10

2-5-3-الکل.............................................. 10

2-5-4-فعالیت بدنی....................................... 10

2-6- تمرینات تناوبی با شدت بالا (HIIT).................... 10

2-6-1-انواع HIIT......................................... 10

2-6-1-1-HIIT با وهله های فعالیت کوتاه مدت................ 10

2-6-1-2-HIIT با وهله های فعالیت بلند مدت................. 10

2-7-پیشینه پژوهش........................................ 10

2-7-1-فعالیت بدنی و فاکتورهای التهابی................... 10

2-7-1-1-فعالیت استقامتی و فاکتورهای التهابی.............. 10

2-7-1-2-فعالیت مقاومتی و فاکتورهای التهابی............... 10

2-7-1-3-فعالیت ورزشی بر فاکتورهای التهابی در حیوانات..... 10

2-7-2-HIIT و کاهش چربی................................... 10

2-7-3-HIIT و آمادگی هوازی................................ 58

2-7-4-HIIT و آمادگی بیهوازی.............................. 59

2-8-خلاصه................................................ 62

فصل سومروش‌شناسی پژوهش

3-1- مقدمه.............................................. 65

3-2-روش پژوهش........................................... 65

3-3- جامعه و نمونه آماری................................ 10

3-4-متغیرهای تحقیق...................................... 10

3-4-1-متغیرهای مستقل.................................... 10

3-4-2-متغیرهای وابسته................................... 10

3-5-وسایل و ابزار اندازه‌گیری............................ 10

3-6-وسایل آزمایشگاهی.................................... 10

3-7- روشهای جمع آوری اطلاعات............................. 10

3-7-1-مطالعه مقدماتی.................................... 10

3-7-2-نحوة اندازه گیری قد............................... 10

3-7-3-نحوة اندازه گیری وزن.............................. 10

3-7-4-نحوه اندازه گیری ترکیب بدنی....................... 10

3-7-5-نحوة اندازه گیری حداکثر اکسیژن مصرفی VO2max....... 69

3-8- پروتکل تمرینی (HIIT)................................ 10

3-9- خونگیری و تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی................. 10

3-10- روشهای آماری پژوهش................................ 10

فصل چهارمتجزیه و تحلیل یافته‌‌های پژوهش

4-1- مقدمه.............................................. 10

4-2- بررسی توصیفی یافته های پژوهش....................... 10

4-2-1-ویژگیهای فردی آزمودنیها........................... 10

4-2-2- مقدار ICAM-1(پیکو گرم بر میلی لیتر)............... 10

4-2-3- مقدار VCAM-1 (پیکو گرم بر میلی لیتر)............. 77

4-3- آزمون فرضیه‌های پژوهش............................... 10

4-3-1-فرضیه اول......................................... 10

4-3-2-فرضیه دو م........................................ 79

فصل پنجم:بحث و نتیجه‌گیری

5-1-مقدمه............................................... 10

5-2-خلاصه پژوهش.......................................... 10

5-3-بحث و بررسی......................................... 83

5-3-1-بحث و بررسی تاثیر تمرینات تناوبی با شدت بالا (HIIT) بر غلظت پلاسمایی مولکولهای چسبان سلولی................................... 85

5-3-2-بحث و بررسی تاثیر تمرینات تناوبی با شدت بالا (HIIT) بر غلظت پلاسمایی مولکولهای چسبان عروقی................................... 10

5-3-3- تاثیر تمرینات تناوبی با شدت بالا(HIIT) بر سایر متغییر ها. 89

5-3-3-1-حداکثر اکسیژن مصرفی.............................. 89

5-3-3-2-وزن، درصد چربی، شاخص توده بدنی و نسبت دور کمر به باسن. 90

5-4- نتیجه گیری نهایی از پژوهش.......................... 92

5-5- پیشنهادات کاربردی برخاسته از پژوهش................. 93

5-6- پیشنهادهایی برای پژوهشهای بیشتر................... 10

منـابع

منابع فارسی............................................. 95

منابع انگلیسی........................................... 97

پیوست‌ها

6-1- پرسشنامه سلامت عمومی و تاریخچه پزشکی............... 115

6-2-پرسشنامه آمادگی برای شروع فعالیت بدنی (سنین 79 -15 سال).... 10

6-3-پرسشنامه بین المللی سنجش میزان فعالیت بدنی......... 10

6-4- فرم رضایت نامه..................................... 127

 فهرست جدول ها

 جدول 2-1- تأثیر HIIT بر چربی زیرپوستی و شکمی، توده بدنی، دور کمر و VO2max......................................................10

جدول 3‑1- شیب و سرعت در آزمون بیشینه بروس...................................................................................................................10

جدول 3‑2- نتایج آزمون کلموگروف اسمیرنوف.........................................................................................................................73

جدول4 -1- متغیرهای آنتروپومتریکی، VO2max، و تغییرات حجم پلاسمای آزمودنیها........................................................10

جدول 4-2- میانگین غلظت ICAM-1 (پیکوگرم گرم بر میلی لیتر) در دو مرحلة نمونه گیری............................................ 10

جدول 4-3- میانگین غلظت VCAM-1 (پیکوگرم بر میلی لیتر) در دو مرحلة نمونه گیری................................................. 10

جدول 4-4- نتاج آزمون آماری t مستقل جهت بررسی تفاوت بین گروهی مقادیر ICAM-1............................................ 79

جدول 4-5- نتاج آزمون آماری t مستقل جهت بررسی تفاوت بین گروهی مقادیر VCAM-1............................................10

 فهرست شکلها

شکل ‏1‑1- مولکول ICAM-1................................... 10

شکل 1‑2- مولکول VCAM-1................................. 10

شکل ‏1‑ 2- مولکولهای ICAM-1 و VCAM-1 بر سطح آندوتلیوم.... 10

شکل 2‑2- ساختار مولکولی ICAM-1 و VCAM-1..... 10

شکل 2-3- فرآیند دیاپدز لنفوسیتها توسط برخی مولکولهای چسبان.... 10

شکل 2-4 - مراحل تشکیل پلاک آترواسکلروزی در عروق.......... 10

شکل 3-1- آزمودنی‌های گروه تجربی در یک مسافت 20 متری...... 10

شکل 4-1- تغییرات ICAM-1 پلاسما در دو مرحلة نمونه گیری در دو گروه مورد مطالعه.................................................. 10

شکل 4-2- تغییرات VCAM-1 پلاسما در دو مرحلة نمونه گیری در دو گروه مورد مطالعه.................................................. 10

 چکیده

هدف از پژوهش حاضر، تعیین تأثیر شش هفته تمرین تناوبی با شدت بالا (HIIT) بر مقادیر پلاسمایی مولکول چسبان سلولی (ICAM-1) و عروقی (VCAM-1) در مردان جوان غیرفعال بود. به این منظور، 24 مرد جوان غیرفعال به­صورت داوطلبانه در این پژوهش شرکت کردند و به­طور تصادفی به دو گروه تجربی (12n=، سن:41/1±33/24 سال، قد:91/4±22/176 سانتی­متر، وزن:59/6±27/72 کیلوگرم) و کنترل (12n=، سن:01/2±27/23 سال، قد:88/6±22/180 سانتی­متر، وزن:23/7±27/76 کیلوگرم) تقسیم شدند. گروه تجربی به مدت شش هفته و سه جلسه در هفته پروتکل تمرینیHIIT را انجام دادند که هر جلسه شامل چهار تا شش تکرار دویدن با حداکثر سرعت در یک ناحیه 20 متری با 30 ثانیه بازیافت بود. نمونه­های خونی یک روز قبل و بعد از اجرای پروتکل تمرینی، به­صورت ناشتا برای انجام تجزیه و تحلیل­های آزمایشگاهی جمع­آوری شد. تجزیه و تحلیل داده­ها با استفاده از آزمون­ آماری t مستقل انجام شد. نتایج نشان داد؛ شش هفته اجرای HIIT موجب کاهش معنادار 13/27 درصدی ICAM-1 پلاسما شد(027/0=P)، از طرف دیگر یافته‌ها نشان داد، به دنبال شش هفته اجرای HIIT، مقادیر VCAM-1 در گروه تجربی نسبت به گروه کنترل کاهش 15/7 درصدی داشت ولی از لحاظ آماری معنادار نبود (32/0=P). همچنین، نتایج پژوهش حاضر، افزایش معنادار 8 درصدی VO2max و کاهش معنادار 68/15 درصدی چربی بدن را در گروه تجربی نسبت به گروه کنترل نشان داد. با توجه به نتایج پژوهش حاضر می­توان گفت؛ اجرای HIIT علاوه بر کاهش مؤثر چربی بدن و افزایش آمادگی هوازی، منجر به بهبود مقادیر مولکول­های چسبان عروقی و سلولی شد. در نتیجه، HIIT از نظر تأثیر زمانی یک عامل کارآمد برای پیش­گیری و بهبود عوامل خطرزای بیماری­های مزمن از جمله بیماری­های قلبی ـ عروقی در جوانان غیرفعال است.

کلمات کلیدی: تمرینات تناوبی با شدت بالا،مردان جوان غیر فعال، ICAM-1 و VCAM-1

 فصل اول

طرح پژوهش

1-1- مقدمه

سال‌هاست که الگوی ابتلا به بیماری‌ها و مرگ و میر بر اثر آن در سطح دنیا از بیماری های عفونی همچون سل، به بیماری‌های غیر واگیر مانند بیماری‌های قلبی- عروقی[1] (CVD)، سرطان، بیماری های مزمن ریوی- تنفسی و دیابت تغییر پیدا کرده است(خالصی، 1386).

بیماری­های قلبی عروقی گوناگونی وجود دارند که مهمترین آنها آترواسکلروز^[2] می باشد. آترواسکلروز بیماری قلبی پیشرونده­ای است که از دوران کودکی آغاز می شود و تظاهرات بالینی خود را به طور عمده در بزرگسالان، از میانسالی به بعد آشکار می کند. این بیماری شایع­ترین بیماری قلبی است که با تجمع غیر طبیعی لیپید، مواد چربی در جدار رگ مشخص می شود و باعث انسداد، تنگی رگ و کاهش جریان خون به عضله میوکارد می گردد. این تجمع مواد را آتروما یا پلاک می گویند. پیشرفت آترواسکلروز را می توان متوقف کرد یا در بعضی موارد نیز آن را برگشت داد. آترواسکلروز عامل اصلی مرگ و میر در دنیای کنونی به شمار می‌رود(روبرگزو رابرت،1384 ؛ عالی زاده و همکاران،1383). بنابراین، پیش بینی بیماری عروق کرونر قلب(CHD)^[3] در درمان و پیشگیری از پیشرفت بیماری اهمیت فراوانی دارد(تارک و لائوغلین[4] ،2004).

عوامل خطرزای متعددی منجر به توسعه بیماری­های قلبی ـ عروقی می­شوند که شامل رژیم غذایی نامناسب، عدم فعالیت بدنی، آمادگی هوازی پایین، چاقی و اضافه­وزن، فشار خون بالا ، و نیمرخ چربی غیر طبیعی است (ریدکر و همکاران[5] ،2001).

از دیرباز، نیمرخ­های چربی(پروفایل لیپید) به عنوان شاخص بیماری­های قلبی عروقی محسوب شده اند. هر چند، افزایش LDL-C^[6] و کاهش HDL-C^[7] شاخص­های اصلی و عامل خطر بیماری­های عروقی می باشند، گزارش­ها نشان می­دهند بعضی از افراد با HDL-C وLDL-C طبیعی به بیماری­های قلبی­­ عروقی مبتلا بوده اند. ریدکر و همکاران(2002) با مطالعه روی 27939 زن سالم با میانگین سنی 54 سال که به مدت 8 سال با نظارت کامل به طول انجامید، گزارش کردند تقریبا نیمی از کل حوادث قلبی عروقی این مدت در زنانی رخ داده است که مقادیر LDL-C آنها کمتر از 130 میلی گرم در دسی لیتر بوده است. این موضوع نشان می دهد برای شناسایی افراد در معرض خطر، به شاخص­های دیگری نیز باید توجه کرد(ریدکر ،2001).

در سال­های اخیر ارتباط میان التهاب و آترواسکلروزیس طی تحقیقات بسیاری اعلام شده است، بر اساس اغلب گزارشات گسترش بیماری­های قلبی عروقی زمینه­ای التهابی دارد و التهاب عمومی، نقش محوری در توسعه و پیشرفت آترواسکلروز ایفا می کند(بائرواسنو[8]،2003؛بالک و ریدکر^[9]،2001). التهاب^[10]، پاسخی فیزیولوژیک به محرک های گوناگون مثل عفونت، جراحات بافتی و ترومای بدنی است. که با تجمع لکوسیتها در جایگاههای عفونت، اتساع عروقی و افزایش نفوذپذیری عروق همراه می باشد، این فرآیند با تغییر در میزان پروتئین­های پلاسما، مشخص می شود(وجگانی، 1383).

برخی شاخص­های التهابی که پیشگویی­کننده بیماری­های قلبی عروقی می باشد، عبارتند از:

فیبرینوژن^[11]، هاپتوگلوبین^[12]، سایتوکاینها^[13]، آمیلوئید A سرم^[14]، CRP^[15] و مولکولهای چسبان سلولی^[16] مثل ICAM-1^[17]، ^[18]VCAM-1، سلکتینها^[19] و اینتگرینها^[20]و... با وجود این، پژوهشگران زیادی ICAM-1 را به عنوان شاخص التهابی جدید پیشگویی کننده مستقل بیماریهای قلبی عروقی معرفی کرده اند (بالک و ریدکر2001 ؛ عالی زاده و همکاران1383).

از سویی دیگر افزایش مولکولهای چسبان سلولی در بیماران چاق یک نقش مهمی در پیشرفت اختلال آندوتلیالی یا آترواسکلروز بازی می کند. به طوری که باسانکا^[21] و همکاران (2009) پس از بررسی تاثیر چاقی و تفاوت مخازن چربی بر بروز ژنی بافت چربی و سطوح پروتئین مولکولهای چسبان سلولی مشاهده کردند، چاقی سطوح پروتئین ICAM-1 و VCAM-1 را افزایش می دهد و افزایش مولکولهای چسبان در چربی احشایی ممکن است رابطه جهت دار تازه ای بین چربی احشایی و افزایش خطر ضایعات قلبی عروقی ایجاد کند(بوسانسکا و همکاران[22]،2009).

[1]-Cardiovascular Disease

[2]-Atherosclerosis

[3]-Coronary Heart Diseas

4-Turke and laughlin

5-Ridker et al

[6]-Low density lipoprotein

[7]-High density lipoprotein

3-Bauerand snow

4-Blake and ridker

5-Inflammation

[11]-Fibrinogen

[12]-Haptoglobin

[13]-Cytokines

[14]-Serum Amyloid A

[15]-C-Reactive Protein

[16]-Cellular Adhesion Molecules

[17]-Inter-Cellular Adhesion Molecule 1

[18]-Vascular Cell Adhesion Molecule 1

[19]-Selectins

[20]-Integrins

[21]-Bosanska

[22]-Bosanska et ai

تاثیر پذیری تحولات ژئوپلیتیک ایران از استراتژی آمریکا در خاورمیانه

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده

مقدمه

فصل اول : کلیات تحقیق

1-1- بیان مساله

1-2- سوال تحقیق

1-3- رضیه های تحقیق

1-4- اهداف تحقیق

1-5- دلایل انتخاب موضوع تحقیق

1-6- روش تحقیق ومراحل انجام آن

1-7- ضرورت تحقیق

1-8-محدودیت های تحقیق

1-9- سوابق ادبیات تحقیق

1-10-محدوده مورد مطالعه

1-11- سازماندهی تحقیق

1-12-تعریف مفاهیم واصطلاحات

1-12-1- استراتژی

1-12-2- آمریکا

1-12-3-خاورمیانه

1-12-4- تحولات ژئوپلیتیک

1-12-5- ایران

فصل دوم : ادبیات نظری تحقیق

2-1- مفهوم خاورمیانه.......................................................................................................

2-1-1- سابقه وپیدایش....................................................................................................

2-1-2- تعاریف..............................................................................................................

2-2- محدوده جغرافیایی خاورمیانه....................................................................................

2-2-1- خاورمیانه کلاسیک و سنتی ، محدوده و کشورها....................................................

2-2-2- خاورمیانه مدرن ، محدوده و کشورها.....................................................................

2-2-3- خاورمیانه بزرگ ، محدوده و کشورها....................................................................

2-3- ویژگی های ژئوپلیتیک خاورمیانه...............................................................................

2-3-1- خاورمیانه ،قبل از جنگ سرد................................................................................

2-3-2- خاورمیانه ، دوره جنگ سرد.................................................................................

2-3-3- خاورمیانه بعد از جنگ سرد..................................................................................

2-4- تحولات ژئوپلیتیک خاورمیانه....................................................................................

2-4-1- فروپاشی عثمانی ................................................................................................

2-4-2- ورود استعمار ...................................................................................................

2-4-3- استقلال کشورها..................................................................................................

2-5- ساختار ژئوپلیتیکی خاورمیانه ..................................................................................

2-5-1- نفت و خاورمیانه ................................................................................................

2-5-2- اسلام و خاورمیانه .............................................................................................

2-5-3- عرب و خاورمیانه................................................................................................

2-5-4- جنگ و خاورمیانه .............................................................................................

2-6- چشم انداز ژئوپلیتیک خاور میانه...............................................................................

2-6-1- هژمونی ایالات متحده و خاورمیانه .....................................................................

2-6-2- بیداری اسلامی و خاور میانه ..............................................................................

2-6-3- چالش های منطقه ای ........................................................................................

2-6-4- بهار عربی و خاور میانه ....................................................................................

فصل سوم : تحلیل ژئوپلیتیکی منطقه مورد مطالعه

3-1- ویژگی های ژئوپلیتیک ایران ...................................................................................

3-1-1- ژئوپلیتیک خلیج فارس.........................................................................................

3-1-2- ژئوپلیتیک خزر....................................................................................................

3-1-2-1- مسیرهای انتقال انرژی حوزه خزر.....................................................................

3-1-2-2- چالش های ایران ...........................................................................................

3-1-3- ژئوپلیتیک انرژی ...............................................................................................

3-2- تحولات ژئوپلیتیک ایران...........................................................................................

3-2-1- موقعیت ژئوپلیتیک ایران قبل از انقلاب اسلامی......................................................

3-2-2- موقعیت ژئوپلیتیک ایران بعد از انقلاب اسلامی......................................................

3-2-2-1- ژئوپلیتیک جنگ سرد ...................................................................................

3-2-2-2- ژئوپلیتیک ایران پس از جنگ سرد ...............................................................

3-3- استراتژی امریکا در خاور میانه .................................................................................

3-3-1- استراتژی امریکا در دوره جنگ سرد......................................................................

3-3-2- استراتژی امریکا بعد از دوره جنگ سرد ..........................................................

3-4- عوامل تاثیر گذار ژئوپلیتیک خاور میانه بر استراتژی امریکا ..........................................

3-4-1- پیروزی انقلاب اسلامی........................................................................................

3-4-2- مساله اعراب و اسرائیل.......................................................................................

3-4-3- جنگ تحمیلی ایران و عراق.................................................................................

فصل چهارم : یافته های تحقیق

4-2- تحولات ژئوپلیتیک روابط امریکا و ایران...................................................................

4-2-1- انقلاب اسلامی....................................................................................................

4-2-2- مساله لبنان و فلسطین .........................................................................................

4-2-3- مساله 11 سپتامبر ..............................................................................................

4-2-4- مساله آمریکا در افغانستان ...................................................................................

4-2-5 – مساله سوریه و خاور میانه..................................................................................

4-3- مساله چشم انداز ژئوپلیتیک روابط ایران و آمریکا......................................................

4-3-1- آمریکا و پرونده هسته ای ایران ............................................................................

4-3-2- مواضع ایران و آمریکا بعد از انقلاب.....................................................................

4-3-1-1- دستیابی ایران به انرژی هسته ای ......................................................................

4-3-1-2- توسعه علمی – صنعتی ...............................................................................

4-3-1-3- خود اتکایی و عدم اعتماد به بیگانه...................................................................

4-3-1-4- مواضع ایالات متحده آمریکا ............................................................................

4-3-1-4-1- بزرگنمایی در هسته ای شدن ایران...............................................................

4-3-1-4-2- ممانعت از توسعه نفوذ ایران در خاور میانه...................................................

4-3-حضور امریکا در حوزه کاسپین...................................................................................

4-4- آثار تحریم های اقتصادی آمریکا بر ایران..................................................................

4-4-1- تاثیر تحریم های اقتصادی....................................................................................

4-4-2-تحریم های آمریکا علیه ایران.................................................................................

4-4-3- تاثیر تحریم بر ایران.............................................................................................

4-4- میزان تخصیص دارایی بر صادرات............................................................................

4-4-5- صندوق بین المللی پول- بانک جهانی...................................................................

4-4-6- ارزش و میزان کاهش تامین نالی بازرگانی.............................................................

4-4-7- عبور خط لوله از ایران و معاوضه نفت .................................................................

4-4-8- تاثیر پذیری امریکا از اقدامات تحریم علیه ایران.....................................................

4-5- جهان اسلام و ژئوپلیتیک شیعه.................................................................................

فصل پنجم : ارزیابی فرضیه ها و نتیجه گیری

مقدمه................................................................................................................................

فرضیه نخست...................................................................................................................

مساله 11 سپتانبر...............................................................................................................

حضور امریکا در افغانستان..................................................................................................

مساله سوریه و خاور میانه...................................................................................................

مساله حضور امریکا در عراق..............................................................................................

فرضیه دوم........................................................................................................................

تاثیر تحریم های اقتصادی...................................................................................................

تحریم های آمریکا علیه ایران..............................................................................................

تاثیر تحریم ها بر ایران.......................................................................................................

صندوق بین الملل پول- بانک جهانی...................................................................................

عبور خط لوله از ایران و معاوضه نفت.................................................................................

منابع.................................................................................................................................

چکیده

در این پایان نامه تاثیر پذیری تحولات ژئوپلیتیک ایران از استراتژی آمریکا در خاورمیانه مورد مطالعه قرار گرفته است.

در این تحقیق که با رویکرد سیستمی مورد پژوهش قرار گرفته با توجه به ماهیت تحقیق ، از روش توصیفی – تحلیلی با استفاده از اصول علم جغرافیا و با تاکید بر شیوه اسنادی – کتابخانه ای استفاده شده است اهداف ذیل مد نظر است .

1- شناسایی استراتژی دولت آمریکا در منطقه خاورمیانه

2- ایجاد راهکارهای موثر در پیامد های استراتژی دولت آمریکا در خاور میانه

3- تلاش در جهت همگرایی با کشور های خاورمیانه در مقابله با استراتژی آمریکا در خاور میانه

برهمین اساس با این پرسش که پیامد های استراتژی آمریکا در خاورمیانه بر تحولات ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی ایران کدامند؟ فرضیه های تحقیق به شرح زیر مورد تحقیق قرار گرفت.

استراتژی دولت آمریکا مانعی برای همگرایی کشور های خاور میانه می باشد

راهبرد ملی ایران در راستای دیپلماسی اقتصادی می تواند مانع بزرگی برای استراتژی دولت آمریکا در خاور میانه باشد

واژه های کلیدی: استراتژی ، آمریکا ، خاور میانه ، تحولات ژئوپلیتیکی ، ایران

مقدمه

با پیروزی انقلاب اسلامی و در پیش گرفتن سیاست نه شرقی نه غربی، ایران از پیمان سنتو و اردوگاه غرب خارج ش و یکی از ارکان و پایه های مهم دکترین دو ستونی آمریکا در منطقه فرو ریخت ایرانی که یک روز به عنوان ژاندارم و حافظ منافع غرب در منطقه عمل می کرد به زعم آنان بعد از انقلاب اسلامی عامل تهدیدی جدی برای منافع آمریکا در منطقه استراتژیک خلیج فارس گردید . درواقع با خروج ایران از اردوگاه غرب آمریکا که خود را بازنده منطقه خلیج فارس یافت و از طرف دیگر با موج انقلاب اسلامی و نفوذ آن در میان ملت های مسلمان منطقه، کارتر(رئیس جمهور وقت امریکا) را به موضع گیری وا داشت. وی در سال ۱۹۵۰ در کنگره آمریکا اعلام می کند هر نوع تلاش خارجی به منظور تسلط بر خلیج فارس به عنوان تجاوز به منافع حیاتی آمریکا تلقی شده و چنین تجاوزی با شیوه ضروری حتی با نیروهای نظامی دفع خواهد شد. کارتر در اجرای تحقیق دکترین خود را به اقداماتی از جمله: استقرار نیروهای واکنش سریع در خلیج فارس، استقرار ناوگان نظامی در منطقه «دیه گورسیا» در اقیانوس هند، توافق های نظامی در عمان، کنیا و سومالی در اختیار قرار دادن هواپیماهای آواکس به عربستان سعودی و مجهز کردن این کشور به تسلیحات نظامی دست زد و عملاً از نیروی واکنش سریع در جریان حمله به طبس از آنها استفاده کرد. که خوشبختانه این حمله موفقیت آمیز نبود. این امر به پرستیژ ابر قدرتی آمریکا لطمه وارد ساخت و همین شکست باعث سقوط کارتر و دمکراتها به مدت ۱۲ سال از صحنه سیاست آمریکا شد. خلاصه اینکه آمریکا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با در پیش گرفتن سیاست «تشویق و تنبیه» با توجه به تجربیات تحولات گذشته ایران از جمله نهضت مشروطیت و ملی شدن صنعت نفت با کنار آمدن با لیبرال های دولت موقت جمهوری اسلامی را از مسیر اصلی خود منحرف سازد و منافع خود را از قبل دولت موقت در ایران و منطقه تداوم ببخشد. ولی بعد از تصرف سفارتخانه آمریکا به وسیله دانشجویان از طرف حضرت امام (ره) از آن به عنوان انقلاب دوم تلقی شد و با سقوط دولت موقت، آمریکا به استراتژی براندازی جمهوری اسلامی با قوه ی قهریه روی آورد. حمله به طبس، کودتای نوژه و چراغ سبز نشان دادن به صدام در راه انداری جنگ تحمیلی می توان در این راستا به حساب آورد. با کنار رفتن کارتر از صحنه سیاست آمریکا و روی کار آمدن ریگان برای موازنه قدرت سیاست حمایت از عراق به صورت آشکارتری دنبال شد. ریگان نام عراق را از لیست تروریست ها حذف کرد و ممنوعیت کالاهای صادراتی آمریکا به عراق را لغو نمود.اشغال کویت از سوی صدام حسین، فرصت مناسبی در اختیار آمریکای بعد از جنگ سرد قرار داد تا به بهانه امنیت در خلیج فارس حضور نظامی خود را در منطقه تثبیت کند. در دوره جنگ سرد مسئله نفت و رویارویی با قدرتهای منطقه ای که احساسات خصمانه نسبت به سلطه طلبی آمریکا داشتند در کانون توجه سیاست آمریکا در خاورمیانه قرار گرفت که استراتژی مهار دوگانه کلینتون را می توان در این راستا به حساب آورد. در خردادماه ۷۲ مارتین ایندایک که مدتی مشاور مطبوعاتی اسحاق شامیر بود پس از چندی به آمریکا مهاجرت کرد و به استخدام«ایپاک» گروه های صهیونیستی در آمد. با الهام از استراتژی«سد نفوذ» در برابر شوروی سیاست مهار دوگانه ایران و عراق را اعلام کرد .در این راستا کلینتون دستور العملی در ۱۵ مارس۱۹۹۵ میلادی مبنی بر تحریم ایران صادر کرد که به موجب آن تجارت با ایران و سرمایه گذاری در این کشور از جمله منابع نفت ایران در خارج به وسیله شرکت های آمریکایی و شرکت های وابسته به آنها را ممنوع کرد و این در حالی بود که ایران در همان سال با شرکت نفتی کونکو آمریکا در مورد توسعه میدان های نفت و گاز جزیره سیری به توافق رسیده بود که به جای آن شرکت توتال فرانسوی قرار گرفت و آمریکا شکست بزرگی را تجربه کرد. کلینتون امیدوار بود با تحریم، ایران را با مشکلات اقتصادی روبرو ساخته و نارضایتی مردمی را افزایش داد تا رهبران ایران برای تخفیف فشارهای داخلی و وادار به دادن امتیازات با آمریکا شوند. آمریکا برای تحقق بخشیدن به اهداف خود دست به تلاشهای دیپلماتیک وسیع زد و با سفرهای مکرر وزیر امور خارجه و خود شخص کلینتون به کشورهای اروپایی سعی کرد این کشورها را برای اتخاذ تدابیری مشابه علیه ایران تشویق کند. که از همان ابتدا از سوی اکثر کشورهای جهان با مخالفت روبرو شد. بوش با استفاده ابزاری از وقایع ۱۱ سپتامبر با بر افراشتن پرچم مبارزه با تروریسم با نادیده گرفتن سازمان ملل متحد با شعار «هر که با ما نیست بر علیه ماست» به دنبال اهداف پدرش تحقق نظم نوین جهانی و الگوی تک قطبی و کنترل شریان اقتصادی کشورهای صنعتی- نفتی بود و با محور شرارت خواندن جمهوری اسلامی ایران استراتژی «فشار از برون و انفجار از درون» روی آورد. که با حضور نظامی در کشورهای همسایه ایران و در داخل نیز با بحران های کاذب می تواند حرکتی را ایجاد کند وقتی از این ترفند طرفی نسبت به سیاست فشار به سازمان های بین المللی روی آورد که علیرغم اعلام سازمان بین المللی انرژی اتمی مبنی بر عدم انحراف هسته ای ایران، پرونده به شورای امنیت موکول شد و سه قطعنامه بر علیه جمهوری اسلامی ایران صادر شد.باراک حسین اوباما سیاهپوست کنیایی الاصل ۴۶ ساله در ۴ نوامبر ۲۰۰۸ یکی از سناتورهای مخالف سیاست های جنگ طلبانه ی بوش بر رقیب جمهوری خواه خود مک کین پیروز شد. در حقیقت قبل از اینکه از دمکرات ها شکست بخورد به سیاست های بوش باخته بود. زیرا افکار عمومی امریکا با راهپیمایی های متعدد اعتراضات خود به سیاست های جنگ طلبانه بوش نشان داده بودند بنابراین پیروزی اوباما بیشتر مرهون سیاست های غلط جمهوری خواهان و نومحافظه کاران می توان به حساب آورد. پیش از این اگر بوش پسر بر این عقیده بود که تعلیق فعالیت های هسته ای عدم حمایت ایران از گروههای مقاومت یا به رغم آنها گروهک های تروریستی در منطقه و عدم موضع گیری خصمانه علیه رژیم صهیونیستی شرط مذاکره با ایران خواهد بود. اوباما با این تفاوت دیدگاه وارد کاخ سفید شد که مذاکرات با ایران را آغاز می کند برای رسیدن به سه اصل تعلیق فعالیت های هسته ای عدم حمایت ایران از گروه های مقاومت و عدم موضع گیری خصمانه علیه رژیم صهیونیستی.آنچه واضح و روشن است اینکه تفاوتی در سیاست های آمریکا نسبت به دوران بوش ایجاد نشده است و حتی اوباما از زبانی تند تر از بوش استفاده کرده آنچنان که ایران را تهدید به حمله اتمی نموده در حالی که بوش بیش از این چنین زبان تهدیدی را علیه ایران بکار نبرده بود.

کارشناسان سیاسی در این زمینه معتقدند در این میان تنها هنر اوباما استفاده از زبان نرم تر در ابتدای ورود به کاخ سفید بوده است هر چند تنها پس از گذشت مدتی اوباما چهره واقعی خود را به جهانیان نشان داد اما در این دیدگاه نه تنها اوباما که هیچ یک از روسای جمهور ایالات متحده در سیاست ها یاین کشور دخالتی ندارند و تنها مجریان سیاست بوده اند.بر این اساس لابی های صهیونیستی که تاثیر بسزایی در سیاست های اتخاذی آمریکا در ارتباط با کشورها به خصوص جمهوری اسلامی دارد تاکنون تغییر چندانی در سیاست های آمریکا نسبت به ایران دیده نمی شود.

با توجه به استراتژی های مختلف روسای جمهور امریکا درخاور میانه ودرقبال ایران این سوال مطرح می شود که پیامد های استراتژی آمریکا در خاورمیانه بر تحولات ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی ایران کدامند؟

فصل اول

کلیات تحقیق

1-1 بیان مسئله

منظور آمریکا از دموکراسی در خاور میانه آن چیزی نیست که مردم منطقه به دنبال آن باشند بلکه منظور دموکراسی های مسئول است که مورد تایید آمریکا باشند .

آمریکا استراتژی خود را در منطقه که بیشتر بر پایه نظام های سنتی و پادشاهی و غیر انتخابی عربی بود تغییر داده و بر آن است در رویکرد جدید خود بتواند همچنان هژمونی خود را در خاور میانه اعمال کند .استراتژی آمریکا در خلیج فارس و خاور میانه هر چند دهه یکبار دچار تغییرات بنیادی ، اما تا حدودی نا محسوس می شود . این کشور بر آن بوده تا به توصیه اندیشکده ها و محافل سیاسی و قدرت خود که همیشه تحولات را زودتر پیش بینی می کنند سیاست خارجی خود را در خاور میانه تدوین کند .

1-2- سؤال تحقیق

پیامدهای استراتژی آمریکا در خاورمیانه بر تحولات ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی ایران کدام اند ؟

1-3- فرضیه های تحقیق

1- استراتژی دولت آمریکا مانعی برای همگرایی کشورهای خاور میانه می باشد.

2- راهبرد ملی ایران در راستای دیپلماسی اقتصادی می تواند مانع بزرگی برای استراتژی دولت آمریکا در خاور میانه باشد .

1-4- اهداف تحقیق

1- شناسایی استراتژی دولت آمریکا در منطقه خاور میانه

2- ایجاد راهکارهای موثر در پیامدهای استراتژی دولت آمریکا در خاور میانه

3- تلاش در جهت ایجاد همگرایی با کشورهای خاور میانه در مقابله با استراتژی آمریکا در خاور میانه

1-5- دلایل انتخاب موضوع تحقیق

1- قرار گرفتن ایران بین دو منطقه ی مهم انرژی جهان (کاسپین و خلیج فارس) و شرایط ویژه ای که آمریکا از این حیث بر کشور وارد میسازد.

2- حضور قدرت های فرا منطقه ای چون ایالات متحده امریکا و هم پیمانانش جهت تسلط در دو حوزه کاسپین و خلیج فارس.

1-6- روش تحقیق و مراحل انجام آن

روش تحقیق در این پایان نامه، توصیفی تحلیلی می باشد که داده های مورد نیاز از طریق استفاده از اصول علم جغرافیا و با تاکید بر شیوه اسنادی و مطالعه کتابخانه ای و مراجعه به پژوهش های انجام گرفته و بررسی اسناد، مجلات، مقالات، کتاب ها و سایت های علمی گرد آوری می شود.

1-7- ضرورت تحقیق

ایران یکی از بزرگترین کشورهای نفت و گاز جهان است. از سویی به عنوان یکی از کشورهای خاور میانه، درصدد ارتباط با سایرکشورها و افزایش تعاملات سیاسی و اقتصادی بوده است. با توجه به اشتراک اکثر کشورهای خاور میانه در زمینه تولید انرژی، ایران می تواند از این عامل به منظور افزایش روابط، استفاده بهینه نموده و جایگاه خود را در منطقه بیش از پیش تثبیت نماید. نتایج این بررسی می تواند در زمینه ارائه راهبردهای مفید واستراتژیک در جهت ارتقای جایگاه ایران در منطقه ی خاور میانه و اعمال استراتژی آمریکا در منطقه حائز اهمیت باشد .

1-8- محدودیت های انجام تحقیق

از محدودیت های تحقیق مورد نظر می توان به ملاحظات سیاسی و امنیتی وعدم وجود آمار دقیق و همه جانبه در خصوص کشورهای منطقه اشاره کرد و عدم دسترسی کامل به اطلاعات و اخبار اقتصادی و منابع یاد شده خاورمیانه و ارتباط ایران با این کشورها و هم چنین قدرت های فرا منطقه ای چون آمریکا با محدودیت همراه بوده است که در انجام مطالعات، دشواری هایی را ایجاد کرده است.

1-9- سوابق ادبیات تحقیق

طرح های تحقیقاتی ، کتب و مقالات بسیاری توسط پژوهشگران و نویسندگان در رابطه با مسائل استراتژی و خاور میانه به رشته تحریر در آمده است . از جمله به منابعی چون :

1- استراتژی آمرکیا در خاور میانه روزنامه جمهوری اسلامی ایران (اردیبهشت 88)مقاله

2- آمریکا تغییر استراتژی در خاور میانه حسین امیری(اردیبهشت 91)مقاله

3- رویکرد سیاسی امنیتی آمریکا در خاور میانه دکتر محمود واعظری(آذر88)مقاله

4- استراتژی آمریکا در خاور میانه وزارت امور خارجه (دی87) مقاله

5- استراتژی های جددی آمرکا برای خاور میانه دکتر سجادپور (اردیبهشت 91) مقاله

6- تغییر استراتژی آمریکا در خاورمیانه ویژه نامه ندای انقلاب (اردیبهشت 91)مقاله

7- آمریکا - خاورمیانه: اهداف و چالش‌ها (اسفند92(حسین دهشیار) مقاله

8- سیاست خاورمیانه‏ای دولت آمریکا را لابی‏های صهیونیستی تعیین می‏کنند (اردیبهشت 92) مقاله

9- اوضاع امنیتی خاورمیانه پس از بیداری اسلامی؛ آمریکا برنده یا بازنده؟ «نوام چامسکی» (اسفند92) مقاله

1-10- محدوده مورد مطالعه

محدوده مورد مطالعه منطقه خاور میانه ؛ ایران و 17 کشور می شود و مقطع زمانی برای تحقیق حاضر رویدادهای اخیر، بیشتر در20 سال اخیر تا سال 2014 در نظر گرفته شده است..

1-11- سازمان دهی تحقیق

تحقیق حاضر در پنج فصل تهیه شده است که شامل: فصل اول؛ کلیات تحقیق، فصل دوم؛ مبانی نظری، تاریخچه و نظریات پایه ، فصل سوم؛ به تحلیل ژئوپلیتیک منطقه مورد مطالعه پرداخته می شود ، فصل چهارم؛ یافته های تحقیق و فصل پنجم؛ ، ارزیابی فرضیات ونتیجه گیری و پیشنهادات می باشد.

1-12- تعریف مفاهیم و اصطلاحات

از مهم ترین واژه ها و اصطلاحات به کار رفته در این تحقیق که به تشریح آن ها پرداخته می شود عبارتند از: استراتژی، آمریکا، خاور میانه، تحولات ژئوپلیتیکی، ایران

1-12-1- استراتژی

راهبرد یا استراتژی مفهومی است که از عرصه نظامی نشأت گرفته و بعداً در سایر عرصه‌ها از جمله اقتصاد، تجارت و به ویژه عرصه سیاست و مملکت داری از کاربرد زیادی برخوردار شده است. ریشه واژه «استراتژی» واژه یونانی «استراتژیا» به معنای «فرماندهی و رهبری» است. اکنون معنای ساده استراتژی عبارت است از یک طرح عملیاتی به منظور هماهنگی و سازماندهی اقدامات برای دستیابی به هدف.(صلح جو ،1386،22)

ژئواستراتژی علم روابطی است که بین یک استراتژی و محیط جغرافیایی وجود دارد .عوامل اصلی در این رابطه انسان و طبیعت است . ژئواستراتژی دانش جدیدی است که بعد از جنگ جهانی دوم، نظامیان آن را مطرح کردند. در تعریف آن گفته اند: ژئواستراتژی علم کشف روابط بین عوامل جغرافیایی طبیعی و انسانی و روابط آن ها با استراتژی است. به عبارت دیگر، ژئواستراتژی علم مطالعه زیر بناهای جغرافیایی، شکل گیری و اجرای استراتژی است. ژئواستراتژی موضوعات را از بعد جهانی و بین المللی مورد تحلیل و بررسی قرار می دهد.(حافظ نیا،1385؛148-149)

1-12-2- آمریکا

تاریخ آمریکا بعنوان یک کشور به کمابیش چهارصد سال باز می‌گردد، کما اینکه روز استقلال رسمی آمریکا در سال ۱۷۷۶ بود. اما آمریکا بعنوان یک زیستگاه بشری قدمت بسیار بیشتری دارد. نخستین انسانهایی که به قاره آمریکا رسیدند، بخشی از موج مردمانی بودند که به آرامی از آفریقا گذر کرده به قاره‌های دیگر می پیوستند . روز استقلال ایالات متحدهآمریکا روز استقلال این کشور از پادشاهی بریتانیای بزرگدر روز ۴ژوئیه۱۷۷۶میلادیو یکی از تعطیلات رسمی در ایالات متحده آمریکااست.در آمریکا «روز استقلال» همراه است با آتش بازی، رژه، باربکیو، کارناوال، پیک نیک، کنسرت، بازیهای بیس بال، سخنرانی‌ها و جشن‌های سیاسی، و خیلی دیگر از برنامه‌ها مراسمی که برای بزرگداشت تاریخ و سنن در این کشور برپا می‌گردد. روزاستقلال روز ملی ایالت متحده است.(مقدادی،1391؛5)

نقشه (1-1):ایالت های آمریکا

منبع: ( www.shana.ir,2007)

1-12-3- خاورمیانه

واژه خاورمیانه از (1900) م عنوان شده است ، ولی این امکان وجود دارد که از اواسط قرن نوزدهم در اداره امور مربوط به هندوستان در وزارت خارجه بریتانیا نیز از این اصطلاح استفاده شده باشد. اصطلاح خاورمیانه را اول بار در (1902) م مورخ امریکایی دریادار آلفرد ماهان[1] بکار برده است و منظور وی تشریح منطقه ای اطراف خلیج فارس بود که چون از قاره اروپا به آن نگریسته می شدند خاور نزدیک به حساب می آمد و نه خاور دور. (درآیسدل وبلیک ، 1374 ،19) اصطلاح خاورمیانه شناسنده ی منطقه ای فرهنگی است ، در نتیجه مرز مشخصی برای آن وجود ندارد. به طور کلی کشورهای این منطقه عبارتنداز اردن ، امارات متحده عربی ، ایران ، بحرین ، ترکیه ، سوریه ، عراق ، عربستان سعودی ، عمان ، قطر ، کویت ، لبنان ، مصر ، یمن و فلسطین اشغالی که در برگیرنده کرانه باختری رود اردن و نوار غزه است ، در ناحیه قفقاز شامل گرجستان ، آذربایجان و ارمنستان می شود. کشورهای غربی این منطقه (الجزایر ، تونس ، لیبی و مراکش ) به دلیل وابستگی شدید تاریخی و فرهنگی بیشتر بخشی از خاورمیانه شمرده می شوند. سودان نیز یکی از این کشورها به شمار می آید. کشورهای افریقایی ، موریتانی و سومالی نیز پیوندهایی با خاورمیانه دارند. ترکیه و قبرس که از نظر جغرافیایی درون و یا نزدیک این منطقه هستند ، خود را بخشی از اروپا می دانند. ایران را مرز خاوری خاورمیانه می انگارند ، البته گاهی افغانستان را نیز از از کشورهای این تقسیم بندی به شمار می آورند. نفوذ ژئوپلیتیکی خاورمیانه و شمال افریقا در شرق تا افغانستان و پاکستان و اقیانوس هند و در مغرب تا صحرا و شاخ افریقا گسترش یافته است. (درآیسدل وبلیک ، 1374، 24)

1-12-4- تحولات ژئوپلیتیک

واژه ژئوپلیتیک ابتدا در سال (1889) م توسط یک دانشمند علوم سیاسی به نام رودلف کیلن سوئدی وضع شد و به بخشی از معلومات حاصله ناشی از ارتباط بین جغرافیا و سیاست اطلاق شد. موضوع ژئوپلیتیک را رفتار گروه های انسانی متشکل نسبت به یکدیگر بر پایه جغرافیا، قدرت و سیاست تشکیل می دهد. ژئوپلیتیک یا علم سیاست جغرافیایی، شاخه ای از مطالعات سیاسی است که از ترکیب جغرافیای سیاسی و علم سیاست به وجود آمده است. در این مطالعه اثر عوامل جغرافیایی مانند وضع جغرافیایی یک کشور یا فرآورده های طبیعی آن بر سیاست آن دولت یا ملت و این که اختراع ها و کشف ها چگونه ارزش عوامل جغرافیایی را دگرگون می کنند، بررسی می شود. (آشوری، 1386: 182) دکتر عزتی به نقل از پیتر تیلور می نویسد: ژئوپلیتیک عبارت است از مطالعه توزیع جغرافیایی قدرت بین کشورهای جهان به ویژه رقابت بین قدرت های بزرگ و اصلی. (عزتی، 1388: 140)منطقه خاورمیانه به دلیل قابلیت ها و توانمندی های ویژه در عرصه های مختلف اقتصادی، سیاسی،‌نظامی و فرهنگی –اجتماعی، همواره و به خصوص در طی دهه های اخیر اعتبار و نقش خود را به عنوان منطقه ای راهبردی در سیاست بین الملل حفظ کرده است.موقعیت و اهمیت ژئوپلیتیکی، ژئو استراتژیکی و ژئواکونومیکی این منطقه باعث شده که خاورمیانه همواره در پیش برد طرح های راهبردی غرب و به خصوص آمریکا جایگاه منحصر به فردی داشته باشد و قدرت های بزرگ همیشه منافع مهمی را برای خودشان در این منطقه از جهان متصور باشند. بروز تحولات سریع و غیر قابل انتظار در کشورهای اسلامی منطقه به ویژه کشورهایی همانند تونس، مصر، لیبی، یمن و...بار دیگر این منطقه را به مرکز سیاست های بین المللی و کانون رقابت های ژئوپلیتیکی بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای تبدیل کرد.(زرقانی،1390؛1))

1-12-5- ایران

ایران کشوری در جنوب غربی آسیا در منطقه خاورمیانه ودر جنوب حوزه دریای کاسپین نام رسمی آن جمهوری اسلامی ایران و پایتخت آن تهران است. مساحت این کشور 1648195 کیلومترمربع است و بر پایه آمار سال 1385 (هجری شمسی) حدود 70 میلیون و 472 هزار نفر جمعیت دارد. در شمال با ارمنستان، آذربایجان و ترکمنستان، از شرق با افغانستان و پاکستان، در غرب با ترکیه و عراق مرز زمینی و هم چنین دارای مرز دریایی در شمال با دریای کاسپین و در جنوب با خلیج فارس و دریای عمان است. (http://www.wikipedia.org)

نقشه (1-2):موقعیت ایران

منبع:

فصل دوم

مبانی نظری تحقیق

2- 1- مفهوم خاور میانه

درباره گستره و مرزهای جغرافیایی منطقه‌ای که بیش ازیکصده پیش با عنوان خاورمیانه از آن یاد می‌شود تعریف یگانه وفراگیری وجود ندارد اما از سوی دیگر تاریخ نگاران، روزنامه نگاران و اصحاب رسانه‌های همگانی، بر خلیج فارس و کشورهای پیرامون آن به عنوان مرکز خاورمیانه اتفاق نظر دارند. بنابراین تعریف‌هایی که از خاورمیانه بیان شده است از نظر گستره قلمرو تفاوت‌های زیادی دارند. (اطاعت،1375 ص60)

فرهنگ جغرافیایی جدید وبستر، خاورمیانه را این گونه تعریف کرده است:

«منطقه گسترده که در برگیرنده کشورهای جنوب آسیا و شمال آفریقا است که در گذشته شامل افغانستان، پاکستان، هندوستان و برمه نیز می شده است».

دایرةالمعارف جدید بریتانیکا، خاورمیانه را با تفصیل بیشتری تعریف می‌کند:

«خاورمیانه سرزمینی است که در اطراف سواحل جنوبی و شرقی دریای مدیترانه کشیده شده و از مراکش تا شبه جزیره عربستان و ایران و گاهی نیز تا فراتر از آن امتداد یافته است. بخش مرکزی این ناحیه کلی، پیش از این خاور نزدیک خوانده می‌شده است. نامی که پاره‌ای از جغرافیدانان و تاریخ نگاران جدید غربی به این منطقه داده اند که بیشتر تمایل داشتند شرق را به سه منطقه «خاور نزدیک» به نزدیک ترین منطقه به اروپا که از دریای مدیترانه تا خلیج فارس، «خاورمیانه» که از خلیج فارس تا جنوب شرق آسیا امتداد می‌یافت و «خاور دور» که به مناطق ساحلی اقیانوس آرام اطلاق می‌شد، تقسیم کنند.»(کمپ،1386؛55)

نقشه 2-1: خاور میانه منبع : فصلنامه راهبرد،1392؛17

2-1-1- سابقه و پیدایش

پایان عصر یخچالی و ناپدید شدن یخپهنه های عرضهای بالا،تغییراتی در آب و هوای سیارهء زمین بوجود آورد و به تدریج نواحی استپی را به نواحی صحرایی مبدل ساخت.انسان و حیوان در جستجوی پناهگاههای تازه و دره های مرطوب رودخانه ها براه افتادند.مهاجرت انسان از استپها به دره های رودهای پرآب،آغاز مرحلهء بهره مندی از زمین و شروع کار آبیاری زمینها و بالاخره تأمین منابع معیشت از اقتصاد کشاورزی بود.با تکوین و تکامل دو انقلاب بزرگ که هر دو در پهنهء خاور میانه شکل گرفت انسان بیش از پیش به زمین و محیط زیست خود وابسته و پیوسته شد:

1. انسان کشت زمین را آموخت و تأمین معیشت خود را از راههای کشاورزی بر شکار و کوچ نشینی ترجیح داد.
2. انسان زندگی در جامعه های بزرگ«یکجانشین»را برتر شمرد و تمرکز انسانها و افزایش عددی آنها در محل معین،نیاز آنان را به وجود دولتها و حکومتها برانگیخت و کم کم با افزایش قدرت یکجانشینان،امپراطوریهای بزرگ پا به عرصهء وجود نهادند که باغهای معلق بابل و اهرام مصر از یادگارهای این دوره است.(شکویی،1380 ؛56)

تحقیقات و اکتشافات سالهای اخیر نشان می دهد که اهلی کردن حیوانات و پرورش گیاهان،ابتدا در شیبهای ملایم کوههای اطراف جلگهء دجله و فرات صورت گرفته و پس از انقلاب و دگرگونی در نحوهء آبیاری،در مزارع گسترده در پای تپه ها نیز عملی شده است.در این دوره،مراحل تحول و تکامل تمدن به کندی پیش می رفت بطوری که تنها در 3500 سال قبل از میلاد زندگی شهری به مفهوم واقعی آن در بین النهرین ظاهر شد که شهرهای بزرگ،معابد عظیم،خط تصویری و تصویرنگاری از یادگارهای آن است.بدینسان اولین تمدنهای انسانی در سیارهء زمین در هلال خصیب[2]شکل گرفت و نخستین مرحلهء انقلاب کشاورزی و اولین روستاها و شهرهای قابل سکونت نیز در همین ناحیه موجودیت یافت جایی که امروزه قلب ناحیهء خاورمیانه را تشکیل می دهد:

1. مثل این است که خاورمیانه از بدو پیدایش تاریخ بشر،همواره ایفاگر نقشهای مهم در همهء اعصار و قرون بوده است تا آنجا که در دوره های مختلف زادگاه و گهوارهء شایسته ای جهت ادیان بزرگ نظیر آئین یهود،مسیح و اسلام بشمار رفته است ولی امروزه نقش حساس و پراهمیت آن را می توان شناخت
2. خاورمیانه به مثابهء یک پل بین سه قارهء آسیا،اروپا و افریقا عمل می کند.
3. خاورمیانه بین بخش غربی جهان کمونیسم و قارهء افریقا قرار گرفته است قاره ای که هم اکنون مسائل زیادی را می طلبد و برخوردهای ایده ئولوژیکی متعددی را نشان می دهد.از طرفی تسلط خاورمیانه بر سواحل شرقی و جنوبی دریای مدیترانه،به حساسیت استراتژیکی ناحیه می افزاید ونظارت دقیق و مداوم قدرتهای بزرگ کنونی راموجب میشود.( The Middle East.1967.14-15.)
4. بیش از یک قرن از افتتاح کانال سوئز می گذرد در طول این مدت،این راه همواره به عنوان یکی از پررفت وآمدترین راههای آبی جهان شناخته شده است.
5. بیش از 60%ذخایر نفتی جهان در زیر شنهای سوزان خاورمیانه نهفته است و امروزه این ناحیه در نیمکرهء شرقی به بالاترین رقم تولید در نفت دست یافته است متأسفانه هنوز هم فقر و بیماری در سیمای ناحیه،انعکاسی از اقتصاد و اجتماع بیمارگونهء آن و نمودار وابستگی به اقتصاد تک محصولی ناحیه است. (Desmond Stevart,1967:57)

2-1-2- تعاریف

احمد نقیب زاده استاد دانشگاه تهران، برای خاورمیانه این تعریف را برگزیده است:خاورمیانه تقریبا تمام کشورهای شرق حوزه مدیترانه مانند ترکیه، سوریه، لبنان، فلسطین، اسراییل، مصر و کشورهای شبه جزیره عربستان(عربستان، کویت، امارات متحده و عمان) به اضافه کشورهای ایران، افغانستان و حتی پاکستان و در قاره آفریقا کشورهای سودان و بخشی از لیبی را شامل می‌شود.(نقیب زاده1373؛156 )

عده ای نیز بعضی از کشورهای عرب (الجزایر ، تونس ، لیبی و مراکش)را به دلیل وابستگی شدید تاریخی و فرهنگی بخشی از خاورمیانه می‌شمارند. کشورهای آفریقایی موریتانی و سومالی نیز پیوندهایی با خاورمیانه دارند. ترکیه و قبرس که از نظر جغرافیایی درون و یا نزدیک این منطقه هستند، خود را بخشی از اروپا می‌دانند. ایران را مرز شرقی خاورمیانه می‌انگارند، البته گاهی افغانستان را نیز از کشورهای این بخش بندی به شمار می‌آورند.(همان)

پروفسور "جورج اوون" استاد تاریخ و خاورمیانه دانشگاه هاروارد درباره خاورمیانه معتقد است اصطلاح خاورمیانه در اصل مفهومی ژئواستراتژیک است که برای نخستین بار در مورد منطقه ای بین خلیج فارس و پاکستان به کار رفت. این اصطلاح (خاورمیانه) طی دوران جنگ جهانی دوم منطقه وسیعی از مصر تا ایران و از سوریه و عراق تا سودان را دربر می گرفت که تحت کنترل مرکز «تأمین حفاظت منافع خاورمیانه» در قاهره بود. در نیم قرن اخیر مفهوم خاورمیانه ابعاد تازه ای پیدا کرد و به واسطه رونق روابط متقابل کشورهای خاورمیانه که به سبب مشترکات اسلامی - عربی فزونی می گرفت، رواج چشمگیری یافت. رفته رفته دامنه مفهوم خاورمیانه به کشورهای غیرعربی مانند ایران، ترکیه و اسرائیل هم گسترش یافت. چرا که این کشورها بنا به دلایل متعدد جغرافیایی، نظامی و اقتصادی (مسائل نفتی) با مجموعه کشورهای عربی روابط نزدیکی داشتند. دولت های مغرب (شامل الجزایر، تونس و...) ابتدا در محدوده خاورمیانه نبودند، اما در دهه 80 میلادی و با ترسیم نقشه جدید اقتصاد منطقه توسط بانک جهانی و صندوق بین المللی پول، خاورمیانه درمورد محدوده وسیع تری به کار رفت و افکارعمومی جهان نگرش تازه ای نسبت به این ناحیه سوق الجیشی پیدا کردند.(اوون،1999؛282)

با توجه به تعریف‌های یاد شده اصطلاح خاورمیانه، مفهومی نیست که ریشه در جغرافیای طبیعی داشته باشد به گونه‌ای که مرزهای طبیعی، این منطقه را از همسایگانش در آسیا و آفریقا جدا کند، بلکه خاورمیانه مفهومی تاریخی، انسانی، جغرافیایی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی یا به قول جورج اوون مفهومی ژئواستراتژیک است. برخی از نظریه پردازان از مفاهیمی چون دنیای عرب، جهان اسلام و حوزه مدیترانه، برای این منطقه استفاده کرده‌اند اما آنچه مسلم است این است که اصطلاح خاورمیانه، از آغاز نیمه دوم سده گذشته میلادی تاکنون، سودمندترین و پایدارترین چهار چوب گفتمان‌های علمی و عمومی برای غرب در منطقه بوده است.(همان)

2- 2- محدوده جغرافیایی خاور میانه

زمانی که دربارۀ خاورمیانه بحث می شود،6 کشور شمال آفریقا شامل (الجزایر، مصر، لیبی، مراکش، سودان، تونس)نیز باید مد نظر گرفته شوند. یکی به علت اینکه،این 6 کشور از نظر تاریخی و فرهنگی از خاورمیانه جدا شدنی نیستند، دوم این که، این کشورها از نظر زبانی (عربی) و از نظر مذهبی (اسلام) با کشورهای عربی مشترکند، سوم این که آرمانهای سیاسی آنها نیز به یکدیگر نزدیک است و همچنین هم،آفریقا شمالی و هم خاورمیانه ازمناطق تولید کننده نفت جهان به حساب می آیند وکشورهای هر دو منطقه از اعضای اوپک هستند.دریای مدیترانه نیز یک عامل مهم اشتراک بین این دو منطقه است.(محمودی1392؛5)

2-2-1- خاور میانه کلاسیک و سنتی ، محدوده و کشورها

اهمیت این منطقه یکی در دوران جنگ جهانی دوم زمانی که مقر متفقین در قاهره، معروف به مقر خاورمیانه که شامل بخشهای وسیعی از شمال وشرق آفریقا، ایران،ترکیه و تمامی کشورهای عربی و نیز شرق کانال سوئزمی شد،ودوم، وجود ذخائر نفتی این منطقه که بیش از یک چهارم تولیدات نفتی جهان رادربر داشت برای اروپاییان وآمریکایی ها روشن شد.نفوذ ژئوپلیتیکی خاورمیانه و شمال آفریقا در مشرق تا افغانستان وپاکستان واقیانوس هندودر مغرب تا صحراوشاخ آفریقا گسترش یافته است. هیچ یک از گروهبندیهایی که توسط دولتها به عمل آمده از نظر تعدد حوزه های ژئوپلیتیکی به پای این منطقه نمی رسد. (محمودی،1392؛5)

خاورمیانه وشمال آفریقاحدوداً بین عرضهای 20 تا40 درجه شمالی دریک منطقه انتقالی بین آب وهوای استوایی وآب و هوای عرض متوسط قرار گرفته اند که غلبه خشکی و نیز حداقل مقدار باران، جمعیت نسبی کم ونامتجانس از نظرتوزیع و وجودکوچ گرایی سنتی (نومادیسم)، ازویژگیهای غالب این منطقه به شمارمی آیند. (الاسدایر ودراسیدل،1370؛20)

به واسطۀ این شرایط آب و هوایی،منابع آبی اعم از جاری و زیر زمینی محدود است، در نتیجه اغلب منازعات منطقه ای که گاه جنبۀ بین المللی پیدا می کند بر سرمنابع آبی می باشد. ازگذشته های دورکمبودآب باعث زد و خوردهای محلی می گردید و امروزه نیز منازعات شدید بین المللی بر سرتخصیص منابع آب در چند حوزۀ رودخانه ای وتعداد زیادی کشمکشهای محلی برسر آب وجود دارد. اکثریت کشورهای خاورمیانه در آسیا قرار دارند ولی دارای پیوندهای محکمی با اروـ مدیترانه،یا جهان آفروـ اقیانوس هند و یا هردو هستند. همۀ این کشورها به غیرازقبرس و اسرائیل ولبنان اسلامی هستند و همچنین فقط ایران،اسرائیل ،ترکیه و قبرس عرب نیستند. از نظرجغرافیایی اصطلاح خاورمیانه با آن محدوده ای که امروزه مدنظرمی باشد، یک غلط مصطلح است. اگرقلمرو خاوررا بخواهیم ازدید دیگری(باختر)تقسیم کنیم قاعدتاً به خاور نزدیک،خاورمیانه وخاور دور منقسم خواهد شد. بر این اساس آنچه امروزه خاورمیانه نامیده می شود از نظر جغرافیایی،خاور نزدیک می باشد نه خاورمیانه.(همان)

محدوده این منطقه، ازجنوب اروپا (تمدن صنعتی) بااعمال نفوذ شوروی سابق آغازگشته وبا عبور از مرزایران،دریای سیاه را درمی نورددو با گذشتن ازداردانل وشمال ترکیه ونیز کانال سوئز مشخص می گردد.
بر این اساس،در یک سوی محدوده تعیین شده اروپا و در سوی دیگر آسیا قرار دارد. بنابراین با در نظر گرفتن این محدوده آنچه که امروزه به غلط خاورمیانه معروف است،بایدخاورمیانه نامیده شود.درکل می توان گفت رواج این اصطلاح غلط در نتیجه اعمال نفوذ شکل گرفته وگسترش یافته است.در اوج جنگ جهانی دوم (1942)که مرزمیان شرق و غرب مشخص گردید،چرچیل عنوان نمود، کشورهایی که در محدوده شرق، دارای نفت هستند ودر اطراف کانال سوئز قرار دارند،باید باعنوان کشورهای خاورمیانه معرفی گردند.(همان)

2-2-2- خاور میانه مدرن ، محدوده و کشورها

آغاز تاریخ مدرن خاورمیانه و نشانه های مدرنیزاسیون به پدیده هایی چون استعمار و امپریالیسم به عنوان آغازگر تأثیرپذیری گسترده جوامع خاورمیانه از پدیده های غربی، صنعتی شدن، شهرنشینی، گسترش بهداشت، سکولاریسم، تمرکز و استقرار و سیاسی شدن جوامع اشاره می کند. هر یک از این پدیده ها را می توان با اشاره به تعداد کارخانه ها و بیمارستان ها، رشد جمعیت شهرها، کاهش تعداد نهادهای مذهبی یا درس های مذهبی در مدارس، واحدهای جدید و تمرکزیافته تر اداری و سازمان ها و نمایندگی های جدید خارجی (نظیر کنسول گری ها و سفارت خانه ها) به صورت کمی در آورد. بر همین مبنا می توان مدرنیزاسیون را به شیوه ای علمی ارزیابی نمود.(زنگنه و پایه ،1390؛200)

از نظر پاپه، خاورمیانه نمونه ای عالی برای مطالعه موردی نظریه های مدرنیزاسیون است. تاریخ مدرن خاورمیانه با حمله ناپلئون به مصر در سال 1798 آغاز می شود و از آن زمان یک دوره انتقالی - بین سنت ومدرنیته – شروع می شود که در برخی مناطق هنوز در همین مرحله باقی مانده است. از این منظر دوره انتقال بدین دلیل تکمیل نشده است که هنوز همه مراحل ضروری برای رسیدن به نمونه غربی یا مدرن جامعه طی نشده است. در ارتباط با خاورمیانه، دوگانگی سنت و مدرنیته در مذهب، فرقه، جنسیت و نواحی چغرافیایی تجلی دارد. بر همین مبنا یهودیان و مسیحیان در مقایسه با مسلمانان و مناطق شهری در مقایسه با حومه نشین ها مدرن تر تلقی می شوند و در درون هر یک از این طبقه ها زنان کسانی هستند که در مسیر مدرنیته عقب تر هستند.(همان)

دیدگاه هایی که در مورد مدرنیزاسیون در خاورمیانه مطرح شده اند، در یک طیف گسترده رهیافت های تحقیقاتی قرار دارند. در یک سوی طیف، «خوش بین ها» قرار دارند که موفقیت مدرنیزاسیون در خاورمیانه را پیش بینی می کنند. در سوی دیگر این طیف، «بدبین ها» قرار دارند که آینده را برای خاورمیانه کماکان با غلبه نگاه های سنتی پیش بینی می کنند. این گروه دارای دو فرض اساسی مشترک هستند: یکی این که جوامع غربی همواره به دنبال کسب منفعت از غربی شدن هستند و دوم این که توانایی جامعه برای غربی شدن کامل بستگی به گستره نخبگانش دارد.(همان،201)

در مورد دیدگاه های جایگزین، پاپه دیدگاه «تعامل بین جوامع غربی و غیرغربی» را مطرح می کند که ترکیبی از اثرات «انسان شناسی فرهنگی» و «رهیافت های انتقادی به هرمنوتیک و ادبیات» بر تاریخ نگاری است. انسان شناسی فرهنگی خواهان تعریف مجدد برخی از تصورات نظریه های نوسازی است. بدین دلیل که این تصورات در تحلیل رویدادها غیرمرتبط به نظر می رسند. «انتقادگرایی ادبی» و «هرمنوتیک پس از استعمار» نیز خواهان کنارگذاشتن بیشتر تصورات ایدئولوژیکی نظریه های مدرنیزاسیون به دلیل اشتباه و ناسازگاری آن ها با رویدادهای تاریخی هستند.(همان)

با اتخاذ دیدگاه مورد نظر، بسیاری از تصورات طرفداران نظریه مدرنیزاسیون زیر سؤال می رود. تاریخ دنیای غیرعرب شاهد رعایت بیشتر برابری و اصول دموکراتیک در گذشته نسبت به زمان حال حاضر است. تغییرات از بالا و تنها به وسیله نخبگان داخلی یا خارجی اعمال نمی شوند، بلکه منشأ این تغییرات در خاورمیانه اغلب از درون جامعه و از روندهایی ناشی شده که سابقه ای بیش از زمان تماس غربی ها با این جوامع دارند. به علاوه با مدرنیزاسیون موقعیت زنان در جامعه همواره بهبود نیافته و می تواند بدتر هم بشود. و قدرت قبیله ای نیز همیشه کاهش نیافته است. گذشته در برابر تغییر رام می شود و تخریب آن همیشه همراه با پیشرفت نیست. در بسیاری موارد، با وجود این که تغییرات شگرفی به وسیله استعمارگرایی و پس از آن ملی گرایی ساخته و پرداخته شده، اما روابط اولیه جامعه تا حد گسترده ای دست نخورده باقی مانده اند. به همین نحو، سکولاریسم همواره بخش مکمل مدرنیزاسیون نبوده است. مذاهب در برابر فن آوری ها و حتی در برابر مباحث مدرنیزاسیون منعطف بوده اند و حتی در بسیاری از مناطق، خود مذهب یک نیروی قوی در تحولات سیاسی و اجتماعی- فرهنگی بوده است. در مجموع دیدگاه جایگزینی که پاپه ارائه می دهد خواهان انعکاس نظرات و روایات کسانی است که مورد هجمه قرار گرفته اند.(همان،202)

2-2-3- خاور میانه بزرگ ، محدوده و کشورها

از آنجا که منطقه خاورمیانه هر بار به واسطه نیاز قدرتهای استعماری شکل جدیدی از تقسیم بندی را به خود می گرفت و برخی اوقات کشورهایی همچون ترکیه و قبرس را نیز شامل می شد- و حتی تونس، لیبی و مراکش را هم در بر می گرفت- در اواخر قرن بیستم و اویل قرن بیست و یکم(قرن حاضر)، براساس خواسته قدرت استعماری وقت (آمریکا) نامزد تغییر در مرزهایش برای چندمین بار از زمان خلق این واژه شد. این نیاز پس از آن احساس شد که آمریکا برای بسط هژمونی خود بر منطقه حساس و ژئوپلتیک خاورمیانه، به قطب بندی و حتی جداسازی یک بخش از بخشهای دیگر منطقه نیاز داشت. (www.rahtousheh.com)

ریشه این نیاز آمریکا نیز به مسایلی بر می گشت که این کشور آن را مانعی بر سر راه بسط سلطه خود بر منطقه می دید. بروز و ظهور انقلاب اسلامی در ایران در اواخر دهه هفتاد قرن گذشته و خصلت ضد استعماری این انقلاب در شرایطی که آمریکا بزرگترین رقیب استراتژیک خود در جهان را از پیش رو برداشته می دید، مانع اصلی سلطه آمریکا بر منطقه محسوب می شد. از این رو، واشنگتن سعی داشت نقشه سیاسی خاورمیانه را از طریق طراحی نقشه جدید جغرافیایی این منطقه تحت عنوان "خاورمیانه بزرگ" تغییر دهد.به عقیده برخی از محققان، طرح خاورمیانه بزرگ، پس از شکست یک طرح قبلی به نام "خاورمیانه جدید" تدوین شد.

اصطلاح "خاورمیانه جدید" از اسم کتابی گرفته شده است که توسط "شیمون پرز" وزیر خارجه اسبق اسرائیل، پس از ترور "اسحاق رابین" در سال 1993 نگاشته شد. در این کتاب اصول و اهداف طرح صلح خاورمیانه جدید بیان شده است(محمودی،1392؛13)

در این طرح، مسائل باید تنها از طریق مذاکرات سیاسی پیگیری می شد، ولی پس از یک دهه مشخص شد که اولا، لزوما آنچه از بیرون منطقه و به وسیله قدرت های مسلط ارایه می شود، نمی تواند در همه مناطق به اجرا درآید، ثانیا حذف ملت ها با هدف ایجاد نظم جدید، غیرقابل اجراست. به همین خاطر، پس از شکست طرح خاورمیانه جدید، آمریکا طرح خاورمیانه بزرگ را با نگاه از بالا برای ایجاد نظم، و تغییر به نگاه از پایین و تمرکز بر روی سطوح پایینی جوامع منطقه مطرح نمود. (همان)

اصطلاح خاورمیانه بزرگ را، همانند واژه خاورمیانه که از طرف غربی ها مطرح شد، اولین بار نومحافظه کاران آمریکا طراحی و وارد اصطلاحات علوم سیاسی کرده اند. این واژه حاصل اندیشه غرب در تقسیم جهان از لحاظ اهمیت ژئوپلیتیک است. هر چند در سند طرح خاورمیانه بزرگ به طور روشنی بیان نشده است که منطقه "خاورمیانه بزرگ" شامل چه کشورهایی می شود، ولی چنین به نظر می رسد که از دیدگاه طراحان، خاورمیانه بزرگ از مغرب در آفریقای شمالی و شاخ آفریقا به سمت کشورهای عربی، ترکیه، ایران، افغانستان و جمهوری های شوروی سابق در قفقاز و آسیای مرکزی امتداد و گسترش یافته و پاکستان، بنگلادش و سرزمین های دیگر را تا مرزهای چین در بر می گیرد. به این ترتیب، خاورمیانه بزرگ شامل کشورهای متعددی می شود که دارای ساختارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بسیار متفاوت هستند اما نظریه پردازان آمریکایی با کاربرد این اصطلاح به دنبال نقطه اشتراکی در میان همه کشورهای مذکور هستند. (شهرکی،1387: 78-80)

انتخاب اصطلاح "خاورمیانه ی بزرگ" از جانب استراتژیست های آمریکایی، برای در برگرفتن کلیه ی کشورهایی است که در تحولات جهان اسلام تأثیر گذار می باشند. بنابراین در تعیین حدود خاورمیانه بزرگ توسط نظریه پردازان راهبردی ایالات متحده و احتمالاً با مشورت اسرائیل، از کشورهای شمال آفریقا مانند مراکش و الجزایر تا کشورهای آسیای میانه مانند ازبکستان و تاجیکستان و دیگر کشورهای منطقه مانند افغانستان و پاکستان و حتی بنگلادش و اندونزی نام برده می شود. از دیدگاه این نظریه پردازان، موضوعی که در حوزه این کشورها تهدید اصلی علیه امنیت و بقای اسرائیل و تثبیت هژمونی ایالات متحده در قرن 21محسوب می شود، سلاح های کشتار جمعی نیست، بلکه رفتار جدید مسلمانان ناشی از تحول بنیادین فرهنگ و اعتقاد سیاسی آنان است.(همان)

2- 3- ویژگیهای ژئوپلیتیک خاور میانه

ازجملهمناطقحیاتیومؤثردرمعادلاتژئوپولیتیکجهانی،منطقةخاورمیانهاست.خاورمیانهرامرکزدنیایقدیممیدانند،مرکزیکهدردلآنمنطقةخلیجفارس،بهمنزله(هارتلند)جهانیقراردارد.

تحولاتخاورمیانهوخیزشجریاناسلامگراییدرمنطقه،کیچالشمعناییراموجبشدهکهاگرآنراباآسیب دیدگینظمسیاسیمنطقه هایجهانیوقدرتهایبزرگنوظهوردرکنارهمقراردهیم،ابعادبیشتریازتحولاتآشکارمی شود. مهمترینوعمیقترینبحرانهایسیاسیجهانمعاصردراینمنطقهرقممی خوردوچالشهایمهمژئوپلیتیکیازعواملشکننده ،وتشدیدکنندهوتداومگربحراندراینحوزةجغرافیاییاست. چشم انداز موجودازخیزشهایمردمی،بیانگرآغازتحولاتولرزشهایژئوپلیتیکیگستردهدرفضایخاورمیانهوشمالآفریقاستوجغرافیایسیاسیمنطقهراتحتتأثیرخودقرارخواهدداد.

نتیجةنهاییمبیّنآناستکهضمنتغیرشیوههاوابزارهایاِعمالقدرتدرعرصههایژئوپلیتیکینوین،کشورهایتریکهوایرانبهعنواندومدلحکومتی،رقابتبسیارسختیدرشکلدادنجغرافیایسیاسیجدیدخاورمیانهخواهندداشت. درواقع،ویژگیهایژئوپلیتیکوپایهایقدرتونقشواهدافواستراتژیهایسیاسیامنیتیواقتصادیایرانوترکیهبه

گونهایاستکهبه اصلی ترین بازیگرانمنطقهخاورمیانهتبدیلشدهاند. (قدسی ، 1391) .

قدرتورقابتهایقدرتیبرایایجادبرترینسبتبهرقیبان،پیوستههستهمرکزیمباحثوکارکردژئوپلیتیکپویابودهاست برتریخواهی،سلطهجوییویاایجادکنترلبرامورمنطقه،بخشیازجهانیابرکلجهاندراصطلاح،(هژمونی( Hegemony گفتهمیشودکههدفاصلیدربازیهایژئوپلیتیکاست.)مجتهدزاده،1381؛137)

2-3-1- خاور میانه قبل از جنگ سرد

منطقه خاورمیانه دغدغه اصلی سیاست های جهان است. بیش از 20 کشور مجاور دریای مدیترانه هستند که این امر بر تنوع، پیچیدگی و حساسیت شرایط منطقه می افزاید. منطقه خاورمیانه بیش از آن که یک موقعیت جغرافیایی باشد بیشتر در برگیرنده مفهوم سیاسی است و این امر اهمیت استراتژیک این منطقه را از دید دنیای غرب مطرح می کند. تروریسم، فرهنگ جنگ، دخالت های خارجی، خصومت آشکار غرب و اسلام، تسلیحات کشتار جمعی و دولت های فاقد مقبولیت مردمی، عوامل در هم تنیده شرایط ویرانگر در منطقه قلمداد می شوند. تاکنون تلاش های چندجانبه بین کشورهای دو طرف اقیانوس اطلس (ایالات متحده و اروپا) به منظور دفع خطرات و تهدیدات منطقه از طریق نهادهای موجود مانند NATO، Eu، G8 و UNصورت پذیرفته است.(عرفی ،1390؛62)

آغاز فرایند تغییر شکل نقش ناتو حتی به قبل از فروپاشی شوروی اشاره دارد و از یک سازوکار امنیت جمعی جنگ سرد به یک سازمان جدید با دیدی کلنگر در امور امنیتی که توجه را به ابعاد سیاسی معطوف می کند تغییر ماهیت داده است.(همان)

2-3-2- خاور میانه و دوره جنگ سرد

شاید جامع ترین تعریف پیرامون جایگاه خاورمیانه طی دوران جنگ سرد و نظام دو قطبی حاکم بر جهان را «ریچارد نیکسون» رئیس جمهور اسبق امریکا ارائه کرده است.وی پیش بینی کرده بود: در دوران حاضر قدرت نظامی و اقتصادی هر کشور بستگی و ارتباط کامل با نفت دارد. در نتیجه منطقه خلیج فارس در دهه پایان قرن حاضر (بیستم) منبع و منشاء تمام حوادث توفان زا خواهد بود. هرگاه اتحاد شوروی (روسیه فعلی) قدرت بستن شیرهای نفت خاورمیانه را به دست آورد، مسلماً قدرت به زانو درآوردن ممالک صنعتی غرب را نیز خواهد داشت. برای نیل به این مقصود، به هیچ وجه سلطه و استیلابر ممالک منطقه مذکور مشابه اشغال خاک افغانستان ضرورتی ندارد، بلکه شوروی ها با توسل به طرق دیگر از قبیل فشارهای سیاسی خارجی یا ایجاد شورش و طغیان های داخلی به سهولت قادر خواهند بود غرب را از این منابع محروم کنند. (سجادی،1386؛13)

نیکسون با اشاره به اینکه همه گونه انرژی های جایگزین ممکن است تنها پاسخگوی بخشی از نیازهای بشری باشند، می افزاید: در حال حاضر که ما در «عصر نفت» زندگی می کنیم، تا ده ها سال آینده منطقه خلیج فارس همچنان از اهمیت استراتژیکی بسیار شگرفی برخوردار خواهد بود، به این عبارت که یکی از مناطق پرآشوب و بی ثبات و ناآرام که به ویژه در معرض شدیدترین تهدیدهای توام با محاصره است و در عین حال به صورت حیاتی ترین مراکز جهانی مورد توجه قرار گرفته است، همانا منطقه خلیج فارس خواهد بود.(همان)

در حقیقت در دوران شکوفایی صنعتی جهان، عامل انرژی و سوخت به مثابه خون و تغذیه کننده سیستم اقتصادی بوده و قدرت اقتصادی به نوبه خود زیربنا و پایه قدرت نظامی است. کشور بریتانیای کبیر در قرن نوزدهم بزرگ ترین قدرت صنعتی جهان محسوب می شد و در نتیجه اولین قدرت سیاسی و نظامی نیز شناخته می شد. کشور مزبور را می توان در حقیقت جزیره یی مستقر روی منابع عظیم زغال سنگ دانست و از آنجا که در قرن نوزدهم زغال سنگ تنها نیروی محرکه انقلاب صنعتی به شمار می رفت، لذا این کشور به صورت قابل توجهی از دنیای زمان خود جلو افتاده بود. به موازات اینکه زغال سنگ و نیروی محرکه حاصل از آن جای خود را به نفت می داد، بریتانیای کبیر یعنی اولین قدرت بزرگ جهانی زغال سنگ جای خود را به کشور ایالات متحده امریکا یعنی اولین قدرت بزرگ جهانی نفت واگذار کرد. نخستین چاه نفت جهان در سال 1859 میلادی در ایالت پنسیلوانیای امریکا حفر شد و با توجه به منابع عظیم نفتی امریکا، این کشور بزرگ ترین تولیدکننده و صادرکننده نفت جهان شناخته شد. پس از چندی نفت و مشتقات حاصل از آن که باعث تولید هواپیما، کشتی، تانک و کامیون با سوخت بنزین شد، از ضروریات و الزامات نظامی در جهان شد. در جریان جنگ بین الملل اول ژرژ کلمانسو نخست وزیر فرانسه گفت: نفت مانند خون برای پیروزی در جنگ ضروری است و سپس مارشال فوش از فرماندهان نظامی ارتش فرانسه تاکید کرد: هرگاه نفت در اختیار نداشته باشیم قطعاً در جنگ شکست می خوریم و بعدها لرد کرزن16 وزیر خارجه اسبق بریتانیا نیز گفت: متفقان در جنگ جهانی اول و دوم تنها سوار بر موجی از نفت به سمت پیروزی پیش رفته اند.(همان)

2-3-3- خاور میانه بعد از جنگ سرد

روند‌های توسعه در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به امنیت پایدار وابسته است و چنانچه در مقیاس ملی، امنیت بستر توسعه و توسعه به ثبات امنیتی کمک می‌کند، در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی نیز امنیت شرط نخستین سایر فعالیت‌هاست. از این رو واحد‌های سیاسی در هر منطقه ژئوپلیتیک به ثبات امنیتی حساسیت ویژه‌ای نشان می‌دهند.(قالیباف ،1388 ؛12)

تاریخ تحولات خاورمیانه در دهه‌های اخیر نشان می‌دهد که تأمین امنیت و ثبات، مهمترین اولویت کشورهای منطقه و قدرت‌های فرامنطقه‌ای بوده است.‏(همان)

فروپاشی نظام دوقطبی در نتیجه سقوط اتحاد شوروی سابق و حادثه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ میلادی از جمله حوادثی بودند که در دهه‌های اخیر تاثیر شگرفی بر مفاهیم امنیتی گذاشته و منطقه خاورمیانه را دستخوش دگرگونی‌های چشمگیری کردند. در واقع با فروپاشی شوروی سابق، الگوی امنـیتی خاورمیانه که براساس مؤلفه‌های دوران جنگ سرد تدوین شده بود از بین رفت و الگوهای امنیتی آمریکا نیز برای خاورمیانه که بعد از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ مورد توجه قرار گرفت و در حضور مستقیم نظامی در منطقه خلاصه می‌شد، کمکی به حل مشکلات امنیتی منطقه نکرد.(همان،13)

از مهم‏ترین اهداف کشورهای غربی برای شکل‌دهی و تثبیت مهندسی امنیتی جدید منطقه، تلاش و ایجاد اجماع نسبی برای مهار و نابودی جنبش‏های اسلامی یا دست کم تبدیل آنان به یک نهاد سیاسی بود که در طرح «خاورمیانه جدید» دولت بوش جایگاه مهمی داشت.‏ در هر حال این عامل ضعف و ناکارآمدی برخی دولت‌های منطقه در توسعه ملت‌های خود، در کنار عواملی نظیر بحران هویت، سوءاستفاده از قدرت و سرکوب‌های گسترده، نبود دموکراسی واقعی، تضاد طبقاتی و ضعف نظامی در میان برخی کشورهای خاورمیانه است که نه‌ فقط باعث شده توان مقابله دولت‌های منطقه با حضور و مداخله گسترده بیگانگان از آنها سلب شود، بلکه این دولت‌های ضعیف، خود به عنوان عوامل تشدید بحران عمل کرده و زمینه‌ مداخلات فزاینده قدرت‌های بزرگ در منطقه خاورمیانه را فراهم کرده‌اند.(همان) ‏

نکته مهمی که در ثبات امنیتی خاورمیانه کمتر به آن پرداخته شده، «امینت نگهداری» است. قدرت‌های مداخله‌گر در عراق و افغانستان بر امنیت‌سازی متمرکز شده‌اند. در حالی که امنیت نگهداری، امری پایدار در منطقه است که صرفاً از عهده کشور‌های منطقه بر می‌آید و اساساً طرز تلقی قدرت‌های فرامنطقه‌ای از امنیت به ناپایداری ثبات امنیتی و سیاسی می‌انجامد. از این جهت می‌توان گفت که ایران به‌عنوان بازیگر اثر‌گذار در منطقه خاورمیانه، با رویکردی عقلانی، ثبات امنیتی را در منطقه در راستای امنیت ملی خود ارزیابی می‌کند؛ امری که از دید بازیگران دیگر کمتر مورد توجه قرار گرفته است.(همان)‏

در شرایط کنونی نیز استمرار مناقشه اعراب و رژیم صهیونیستی، مناقشات مرزی، بحران آب، بحران در عراق و لبنان، رقابت‌های تسلیحاتی، افزایش شکاف‌های قومی و مذهبی، افزایش فعالیت‌های تروریستی، از

نقشه 2-2- خاورمیانه .منبع: www.wikipedia.com

مهمترین عواملی هستندکه منجر به بروز ناامنی‌ها و بی‌ثباتی‌ها در منطقه خاورمیانه می‌شوند.‏ علاوه بر آن، بی‌ثباتی اجتماعی در برخی کشورهای منطقه و تسری آن به حوزه‌های اجتماعی مجاور هم از مهم‌ترین دغدغه‌های امنیتی است. در این رابطه، ایران به‌طرز چشمگیری از فرآیند‌های تولید بحران اجتماعی همسایگان خود رنج می‌برد. سیاست‌های امنیت ایران در چارچوب معاهدات دو جانبه در الگو‌‌های سنتی به اجرا درمی‌آید این طرز تلقی از امنیت جمعی، کارآیی خود را از دست داده و بی‌تردید به جایگزین‌های بهتری نیازمند است. برخی معتقدند امنیت جهانی، در گرو امنیت منطقه راهبردی خاورمیانه بوده و کلید امنیت خاورمیانه در دست ایران است، زیرا کشور جمهوری اسلامی ایران در کنار حمایت از جنبش‌های ظلم ستیز منطقه‌ای و تأثیرگذاری بر آنها از بعد معنوی، خود دارای ژئوپلیتیک منحصربه فردی است که از مهمترین ویژگی‌های آن، استقرار در منطقه‌ای حائل است که به آن یک نقش برجسته گذرگاهی بخشیده است؛ گذرگاه میان قاره‌های بزرگ جهان، میان چند قلمروی بزرگ جغرافیایی و میان چند حوزه دیرینیه فرهنگی. از سوی دیگر، وجود ذخایر عظیم سوخت‌های فسیلی در زیر بستر خلیج فارس و اعماق خاک کشور‌های منطقه و نیاز روزافزونی که جهان به این منابع دارد، موجب شده است که موقعیت ژئوپلیتیکی ایران تبدیل به یک موقعیت ژئواستراتژیک در جهان شود، به گونه‌ای که انطباق موقعیت‌های ممتاز ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک بر یکدیگر، کشور ایران را به عنوان یکی از نواحی پر اهمیت جهان مطرح کرده است. «گراهام فولر» نیز در کتاب «قبله عالم» ژئوپلیتیک ایران را مرکز جهان قلمداد می‌کند و تلقی خود را بر نقشه چاپ شده روی جلد کتاب خود نشان می‌دهد.(همان)

2- 4- تحولات ژئوپلیتیک خاور میانه

توجه به وضعیت خاورمیانه از دیدگاه «الگوی غربی» مدرنیته، خواه از شرق باشد خواه از غرب، شیوه ای را که این جوامع مانند دیگر مناطق دنیا برای رویارویی با مشکلاتی مشابه در سطح جهان اتخاذ می کنند نادیده می گیرد. قسمت اعظم این مشکلات «پیامدهای امپریالیسم اروپایی» است. با وجودی که این دیدگاه در طرفداری از مدرنیزاسیون دیگر منسوخ شده است، اما همچنان ذهن کسانی را که در پی منافع خود هستند، به خود مشغول کرده است.یکی از تاثیرگذارترین کتاب ها در مورد مدرنیزاسیون کتاب «گذر از جامعه سنتی» دانیل لرنر است. او در فصل مدرن شدن خاورمیانه می گوید: «آنچه از غرب می آید، انگیزه هایی قوی است برای یادآوری جامعه سنتی در خاورمیانه، به منظور بازسازی جامعه ای مدرن که به طور موثر بتواند در جهان امروز تعامل داشته باشد. برای این کار مدل غربی همچنان بهترین مدل است. باید دید غرب چگونه است، و خاورمیانه باید تلاش کند همان گونه باشد.» از دید لرنر، امریکا باید مدل مدرنیزاسیون خود را به جوامع «سنتی و ایستا» ارائه کند و آنان را در مسیر توسعه قرار دهد. لرنر که به کمک آژانس اطلاعاتی ایالات متحده درباره روانشناسی مقابله، مطالعه کرده بود، کشورهای خاورمیانه را به عنوان دشمنان امریکا در نظر می گرفت و این دشمنی را هم با ناسیونالیسم عربی و هم با مفهوم «ضداستعمارگری» آسیب شناسی کرد. (صدریا،1389؛9).

2-4-1- فروپاشی عثمانی

یکی از آثار جانبی مهمتر تغییرات سیاسی شدید در خاورمیانه ، به قدرت رسیدن تدریجی قبیله ترکی کوچکی بود که به نام یکی از نخستین رهبران آن شناخته می شد.

عثمانی ها اصالتاً از شمال غرب آناتولی بودند. این ناحیه فاصله چندانی با قسطنطنیه با شکوه که بیشتر حاکمان رویای فتح آن را در سر پرورانده بودند ، نداشت . عثمانی ها از افول قدرت سلجوق ها در آناتولی منتفع شد. پسر یکی از رؤسای محلی به نام عثمان قلمرو های جدیدی را فتح کرد و کمر به شکست امپراتوری بیزانس بست. عثمانی ها به سرعت در سراسر آناتولی گشترش پیدا کردند وتا سال 1345م ، از تنگه باریک بسفر عبور کرده ، وارد اروپا شده بودند. در سال 1389م ، در نبرد کوزوو به پیروزی قاطعی دست یافتند و در غرب بالکان مسلط شدند. سوابق تاریخی نشان می دهد پیشروی های عثمانی در اروپا در کنار سکونت آناتولی های همراه سربازان در شهرهای عمده اروپا همواره باعث خشم عمیق مردم محلی نشد. در حقیقت ، دهقان بالکان به زودی متوجه شد فتوحات مهاجم مسلمان منجر به آزادی وی از قدرت فئودالی مسیحی می شود ، قدرتی که باجگیری ها و سوء استفاده های مختلف آن با افزایش زمین های متعلق به صومه های بدتر شده بود. عثمانی شدن اکنون مزایای پیشبینی نشده ای را در اختیار وی قرار می داد. کمترین آن نظم و قانون بود. آن گونه که یک مسافر فرانسوی نوشت:«کشور امن است و هیچ گونه گزارشی از دزدی در جنگل ها و راه ها وجود ندارد» این بیش از آن چیزی است که درباره سایر حوزه هایمسیحیت در آن زمان میتوتن گفت.با این حال ، هنوز اصل کار دور از دسترس بود. بالاخره ، در سال 1353م و پس از محاصره جانکاه دو ماهه ای ، قسطنطنیه به تصرف سلطان محمد فاتح در آمد که بیست و دو سال داشت وی آن را پایتخت جدید خود اعلام کرد. این شهر تدریجاً استانبول نامیده شد . اسم جدید تحریف قسطنطنیه اصلی بود که بعداً استینوپل ، استین پل و نهایتاًاستانبول تلفظ شد . چنان چه عثمانی ها را فاصله زمانی چهار قرنی از عباسیان جدا نکرده بود ، آنان نیز مسلماً دست کم در قرن نخست ، خود شایسته عنوان محترمانه خلافت علیا بودند . عثمانی ها از دشت های آناتولی عرض اندام کردند و یک امپراتوری جهانی شدند .

آنان خاورمیانه را تحت حکومت خود در بالکان در شمال غرب تا حجاز در جنوب تا شمال آفریقا شامل مصر ، لیبی ، تونس و الجزایر متحد کردند. دولت رسمی استانبول را اروپاییان با نام باب عالی (ابتدا باب همایون و سپس باب علی به زبان ترکی عثمانی ، برگرفته از یکی از دروازه های وزیر بزرگ ) می شناختند از آنجا بود که بخش اعظم خاور میانه و شمال آفریقا اداره می شد. فقط ایران خارج از حیطه کنترل عثمانمی ها بود . در این کشور در سال 1501م ، یک صوفی پیکار جوی شیعه به نام اسماعیل که در آن زمان سیزده سال داشت ، عرض اندام و سلسله صفویه را تأسیس کرد. دو ران عثمانی را می توان به طور کلی به سه دوره تقسیم کرد. دوره نخستکه اوایل تأسیس این سلسله در حدود سال 1280م ، تا پایان حکمرانی سلیمان اول (1566-1520م) را در بر می گیرد ، شاهد رشد بی سابقه قدرت ، اعتبار و بزرگی قلمروهای امپراتوری بود. این دوره مصادف با حکمرانی ده سلطان نخست این سلسله است که همه آن ها به طور کلی کار گزاران توانمند ، فرماندهان نظامی موفق و حاکمان خرد مندی بودند. همچنین در این دوره ، از رهگذر راهکارها و فناوری نظامی ، «امپراتوری باروت » به تمام معنا شدند و سرزمین ها را در اروپا فتح کردند.این مهارت هارا وجود پیاده سواری به نام ینی چری که سپاهیانی بسیار منظبط و تعلیم دیده بودند ،تقویت می کرد. بسیاری بسیاری از آن ها در کودکی به خدمت امپرتوری در آمدند و برای تبدیل شدن به کارگزاران یا سربازان آتی تربیت شده بودند. ینی چری ها که از سلاح گرم بر خوردار بودند ، «از تاکتیک های دسته های سربازان یونانی برای ترکیب انبوه قدرت آتش تفنگ با توپخانه استفاده می کرد».

در دوره دوم که از حدود پس از 1566م ، آغاز و تا اوایل 1800م ، طول کشید، از بسیاری جهات شروع پایان امپراطوری است. این دوره زمان شکست های نظامی مکرر، عقب نشینی از قلمروها و کاهش وسعت ، نزول توان اداری و توسعه نیافتگی صنعتی بود.بیشتر عقب گردهای ارضی نظامی در اروپا بود .ناکامی درتصرف وین در سال 1382م ، یک عقب نشینی وسیع ارضی دیگر درپیمان 1718م واگذاری دریای کریمه به روسیه در سال 1774م واگذاری مصر به ناپلئون در سال 1798م درسال 1791م ، که مصر بازپس گرفته شده ، محمدعلی حاکم نونو گرای آن به قدرتگرفت که حکومت عثمانی ها رابر مصر وسوریه به چالش کشید.همچنین یک رشته سلطان های بی کفایت بودند که از نیمه دوم قرن شنزدهم به اریکه نشستند.بسیاری از آنها اغلب بیشتربه تعقیب لذیذ دنیوی علاقمند بودند تا رسیدگی به امورحکومت .الگوی افول قدرت عثمانی در ارتباط با اروپا روشن است . برتری در قرون پازدهم و شانزدهم ، برابری درقرن هفدهم وابتدای قرن هجدهم و افول یکنواخت پس ازآن به طوری که امپراتوری عثمانی نها" به ((مردبیماراروپا))تبدیل شد.

دوره سوم در قرن نوزدهم آغاز شد که به طور فزایندهای معلوم شداین امپراتوری به طور اعم و این سلسله به طور اخص دچار نوعی مرض نظامند است، مرضی که علاج آن مستلزم اصلاحات بنیادی بود.این دوره ی اصلاحات و نهایتاً زوال بود.و دیگر تغیرات به آرامی ظهورطبقات جدیدی از نوگرایان صریح اللهجه را موجب شد.زوال عثمانی ها چند سال طول کشید. این امپراتوری در ابتدای جنگ جهانی اول با اکراه به طرفداری از آلمان وارد جنگ شد. انگلیس و متحدان آن نیز تصمیم گرفتند از استان های عثمانی در خاورمیانه بکاهند.پس از انقلاب کمونیستی سال 1917م، متوقف شد همان سال ، انگلیس ، بغدادرا تصرف کرد وبیتالمقدس یک سال بعد سقوط کرد.به علاوه شورشی برای کسب استقلال در میان جمعیت عرب حجازبه وقوع پیوست.امپراتوری عثمانی به طورنظامندی تجزیه می شد. (کامروا،1391 ؛42)

2-4-2- ورود استعمار

اولین بورژوازی اروپا از ابتدای قرن 13 در ونیز بوجود آمد، و کار و تجارت نو، پدید گشت، نخستین هدف غیر اروپایی آن پدیده آسیا بود. با پیدایش توپ و همراهی این نو بورژوازی، فئودالها با وزن سنگین دو هزار ساله خود، که زیر پوشش دین بودند، محکوم به سقوط شدند. آخرین سنگر آنها دولت بیزانس بود، که به نوعی فئودال ها را زیر نفوذ داشت. این پدید جدید رشد تمدن بشری برای بقای طبیعی خود، نیازمند تولید منطقی بود، که ما آنرا اومانیست می دانیم. ولی موج حرکت مردم برای تمدنی دگر تمام اروپا را گرفت، که در پس چهره آن رنسانس بود. این فشار ها که سیاسی و اقتصادی بود، موجب شد بیزانس راحت فرو ریزد. رقیب بیزانس یعنی واتیکان، که به حرکت مردم نزدیکی جغرافیای داشت، به نوعی برای سقوط بیزانس کمک کرد. بورژوازی در تجارت با آسیای قبیله ای، توپ و تفنگ را در مقابل طلا و جواهر، خدا می داند چه اشیای ارزش مند تاریخی توسط آنها نابود شد، چون در ابتدا نمی دانستند که طلا ها چقدر عتیقه و قیمتی است، آنها را ذوب می کردند. با همین اسلحه ها و هم چنین نفوذ خواسته جدید مردم به بیزانس و تنفر از حکومت دینی آنجا، خاطرات سقوط تکرار شد. تونل آناتولی که از یک قرن پیش در دست عشایر بود، کاملاً باز شد. بورژوازی با این سقوط روم شرقی ناگاه خود را در گام بزرگی دید، که استعمار نو پیدا بود. ایلات و اقوام در ده ملیون کیومتر مربع نیمه غربی آسیا یا قاره کهن ایران، که در زندگی دایره ای بسر می بردند، بهترین طعمه بودند. چهره های جدید استعماری، خیلی سریع جهان را بین خود تقسیم کردند، و هر کدام در زمان های قدرت و ضعف به رقابت پرداختند، البته با نوعی هماهنگی. با این تقسیم بندی و بسته شدن راه آسیای صغیر توسط عثمانی، استعمار گران از راه های دریایی جنوب به سمت خلیج فارس و ایران آمدند.( فصلنامه راهبرد،1388)

مسلمانان و بویژه ایرانی های اطراف اقیانوس هند، در خصوص جزایر و سواحل و بلاد منطقه خویش و احوال بادهای و بارانها و جریانها و راه های آبی و فن کشتیرانی و تجارت اطلاعاتی عمیق و گسترده داشتند. ایرانیان قدیم این دانش را که راهنامه خوانده میشد نوشتند، و در طول تاریخ مورد استفاده ناخدا یان که کلمه ای است از زبان پارسی، قرار می گرفت. واردین به رمز های دریا نوردی را معلم می گفتند، این دانش ها مورد استفاده و یا در واقع سوء استفاده استعمار، برای پیش برد اهداف شوم قرار گرفت. در سال 1497 یا 902 قمری، واسکواداگاما که همراه تلمی دیاز بود، از امید نیک به زنگبار رسیدند، این اولین بار بود که اروپاییان پیش قراول استعمار، به زنگبار که کلنی نشین پارسی از دوران هخامنشیان بود رسیدند، تا این زمان دریا نوردان ایرانی و عرب مخلص اقیانوس هند بودند. پرتغالی ها در زنگبار با معلم بزرگ ایرانی دریاها و جغرافیا شهاب الدین احمد بن ماجد آشنا شدند، و معلم ایرانی با روش پاک معلمی آنچه از دانش داشت در اختیار آنها گذاشت. ببینید استعمار چگونه با دانایی و پاکی ایرانی ها اولین برنامه خود را ریخت، و آنها همچنان می خواهند از این سادگی و در قرن 21 سوء استفاده مجدد نمایند.

در سال 1505 ( 911 قمری)، الفونسودالبوکرک پرتغالی، بدستور نایب سلطنه پرتغال فرالسیسکودالمیدا، در هند، کشتی های ایرانی متعلق به هرمز را غارت کردند و آتش زدند، این اولین برتری توپ و تفنگ استعمار گران بود. البته یاد آوری نمایم، که دروغ های نوشته شده درباره تاریخ مغول باعث مخدوش شدن نفوذ و ترفند های استعمار گران شده است، این وظیفه عزیزان تاریخ نویس ایران بزرگ می باشد، که نسبت به کشف واقعیت های تاریخی اقدام کنند. سپس پرتغالیها به عمان و مسقط رفتند با قدرت آتش برتر، کشتند و نابود و غارت کردند. بگویم که این نوع غارت و ماجرا هایی که درباره آن نوشته اند، واقعیست، نه مانند آنچه که از غارت های اسکندر و چنگیز نوشته اند.

حاکم ایرانی هرمز نیرویی مشتمل بر سی هزار نفر ایرانی و عرب و مزدور فراهم آورد، و با چهار صد کشتی کوچک و بزرگ، برای مقابله با دشمن شتافت. در دریا و جزایر کوچک، قدرت آتش توپ و تفنگ پرتغالی باعث برتری شد، سپاهیان ایران شمشیر و کمان داشتند، و فاقد سلاح آتشین بودند. نبرد به سود سلاح گرم شد، و ایرانیان کاری از پیش نبردند و مجبور به سازش شدند، احتمالاً ترفند های بورژوازی هم در این کار نقش داشته، مانند رشوه دادن و وعده پست و مقام و چیز های دیگر پشت پرده که ما نمی دانیم. اولین قرار داد استعماری بسته شد، و حاکم هرمز تابعیت پادشاه پرتغال را پذیرفت و متقبل شد که در حال پنج هزار اشرفی به عنوان غرامت، و هر ساله پانزده هزار اشرافی به عنوان خراج به پادشاه پرتغال بپردازد، و کالا های تجاری پرتغال، که به هرمز وارد شود از پرداخت حقوق و عوارض گمرکی معاف باشد.

آلبو کرک پس از امضای این قرار داد، یک قلعه نظامی در هرمز ساخت، و پایگاه تجاری در آنجا بنا نهاد. از این پس آنها مزه بورژوازی را به ایران آوردند، و بدین ترتیب با شاه و دولت و سپاه ساختند و بافتند، هر آنچه می خواستند کردند. اولین حکومتها و بازارها بسبک نو در ایران شکل گرفت، و ما از این تاریخ طبقاتی و جدا شدن مردم را می بینیم. قبل از آن اختلاف مردم ایران بزرگ با یکدیگر فقط نام قبیله آنها بود، ولی بعد از این مرزها و سرمایه ها جدا شد و شاه ها و حاکمان، کاخ ها ساختند و پشت آنها کوخها و کپرها پدیدار گشت. از این تاریخ ما شاهد آثار مهمی از اختلاف طبقاتی هستیم، بعد از هخامنشیان کاخ های شاهان دیگر چندان زیاد نبود، یکباره پدیدار گشت. اینگذر تاریخی ایران، یعنی ورود استعمار و بورژوازی به خاورمیانه به ویژه ایران بود.( همان)

عکس شماره 2-1- گروهی از مستشاران بریتانیا در تهران،1305 خورشیدی منبع: www.wikipedia.com

2-4-3- استقلال کشورها

بانگاهی به پیروزی انقلاب اسلامی درایران ازجنبه ضد استبدادی، اولین حرکت انقلابی براساس اندیشه اسلامی درجهان محسوب می شد. دربعد ضد استعماری آن حرکت تسخیرلانه جاسوسی اُبهّت ساختگی آمریکا را شکست. ازسوی دیگروارد شدن ابرقدرت کمونیستی شوروی در باتلاق افغانستان که در یک دهه بعد موجب فروپاشی ان شد ودر نهایت تجاوز نظامی صدام و ارتش عراق که فصل جدیدی را برای مداخلات آمریکا درمنطقه فراهم کرد تاثیرات بسیار عمیقی بر تحولات بعدی خود در عرصه جهانی داشت.(بهشتی پور،1390؛28)

درآخرین سال دهه 80 نیز پس ازسقوط دیوار برلین در سال 1989، جهان شاهد فروپاشی نظام های دیکتاتوری درکشورهای شرق اروپا بود. بطوریکه ظرف چند ماه ،هفت حکومت آهنین بلوک شرق سقوط کرد.درفاصله کوتاهی در دسامبرسال 1991 شوروی ودر پی آن یوکسلاوی دچار فروپاشی شدند که در نهایت نظام دوقطبی درجهان از بین رفت و پس از پنج دهه دوران جنگ سرد به پایان رسید. (همان)

درآغازهزاره سوم میلادی در شرایطی که آمریکا در صدد طراحی جهان تک قطبی بود ، حمله به برج های دو قلوی آمریکا ودر پی آن حمله آمریکا به افغانستان درسال 2001 وعراق درسال 2003 تحولات عظیمی را درعرصه نظام بین الملل ایجاد کرد. این تحولات در پی فروپاشی شوروی جهان را وارد دوران گذار به نظم نوینی کرد که دیگر نه ساخته ابرقدرتها ، بلکه ساخته ضرورت هایی است که مردم کشورهای تحت ستم آن را رهبری می کنند. تمامی این تحولات ازلحاظ ماهیتی نه یک پروژه ساخته شده توسط قدرت ها بلکه تحولات ناشی از توازن جدیدی است که درکشورهای جهان درحال شکل گرفتن است. (همان)

اکنون درآغاز دهه دوم هزاره سوم میلادی خاورمیانه وکشورهای شمال آفریقا به عنوان مرکز ثقل توازن بین المللی دستخوش تغییراتی شده است که ناشی از خواسته های متراکم شده مردم تحت ستم این کشورها درطول چند دهه گذشته است. ازلحاظ شیوه مبارزاتی نیزمردم این کشورها با عقب گذاشتن رهبران احزاب وگروههای مبارز، با حضورمستقیم درخیابان ها روردو با ارتش های وابسته به حاکمان دیکتاتور، قرار گرفته اند.این تحول بدون تردید موجب کاهش نفوذ واقتدار سلطه گران می شود. زیرا ویژه گی مهم این تحولات اولا آزادی خواهی و ظلم ستیزی درکنار مقابله با وابستگی رژیم های مستبد حاکم براین کشورها است. این تمایل عمومی موجب شده است حرکتهای موجود،ماهیتی غیروابسته واستقلال طلبانه داشته باشند. (همان)

درچنین شرایطی قدرت های سلطه جویی مانند آمریکا درتکاپو برای از دست ندادن منافع خود هستند. دراین میان آمریکا که همچنان دراداره و کنترل اوضاع افغانستان وعراق دچارمشکل است،صرفا تلاش می کند ازطریق مدیریت بحران تحولات خاورمیانه را به سمتی هدایت کند که در نهایت اولا دولتهایی که جانشین حکومتهای وابسته پیشین می شوند ، پیرو دموکراسی و حکومتهای سیکولار غربی باشند و ثانیا تضادی هم با اسرائیل واندیشه های لیبرالیستی غرب نداشته باشند. (همان32)

دراین شرایط است که آمریکا از تحولات پیش آمده استقبال می کند. اما نگران از دست دادن منافع بلند مدتی است که در سایه اقتدار حکومتهای دیکتاتوری وابسته به خود بدست می آورد. نکته مهم و بنیادینی که در خصوص این تحولات مطرح است ماهیت چند گانه گرایش هایی است که در بین مردم این کشورها وجود دارد .با در نظر گرفتن همه گرایش های موجود در کشورهای عربی بخوبی می توان دریافت که گرایش های اسلامی در کنار ملی گرایان و چپ گرایان به نوعی ائتلاف اعلام نشده رسیدند تا بتوانند ازشردیکتاتورها رها شوند. (همان)

در بعضی از این کشورها مانند مصر ، گرایش های اسلامی طرفداران بیشتری دارند و در بعضی دیگراز جمله تونس جریان های ملی گرا و غرب گرا هواداران بیشتری را به دنبال خود کشیده اند. در مواردی هم گرایش های چپ سوسیالیستی در پوشش اتحادیه های کارگری وسندیکاهای کوچک توانسته اند خود را با جریان مبارزه علیه دیکتاتوری های وابسته ، همراه کنند. اما چپ ها در هیچ کشوری رهبری جریان و یا اکثریت مردم را با خود همراه ندارند. شواهد موجود نشان می دهد جنبش های مردمی موجود بر اساس آزادیخواهی و آرمانهای ملی شکل گرفته اند و از لحاظ شیوه مبارزاتی و آرمان های استقلال خواهی و ضد استبدادی و ضد استعماری شباهت های عمیقی به انقلاب اسلامی در ایران دارند. (همان)

خلاصه آنکه به باورنگارنده ماهیت حرکت های مردمی اخیردرکشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا کاملا درونی وخودجوش هستند . کسانی که این انقلاب ها را به آمریکا و غرب وابسته می دانند بازهم بدنبال تئوری توطئه هستند ومی خواهند قدرتهای سلطه جو را حاکم مطلق جهان نشان دهند که مبارزه علیه آنها بی فایده است. درحالی که امروزقرائن و شواهد نشان می دهد، پایان عمرحکومت های دیکتاتوری وابسته به قدرتهای خارجی فرارسیده واین منطقه درآغازدهه دوم ازهزاره سوم به سوی تحقق حکومت های مردم سالارمستقل پیش می روند.اگرچه ممکن است این روند با خسارات زیادی همراه باشد و حتی تا چند سال طول بکشد اما در نهایت به کاهش اقتدار قدرتهای سلطه جو نیز می انجامد.

2- 5- ساختار ژئوپلیتیکی خاور میانه

خاورمیانه تقریباً با پنج دریای مهمِ- مدیترانه، سرخ، خلیج فارس، سیاه و خزر- احاطه شده است . این آبها نه تنها تعریف کننده خاورمیانه هستند، بلکه از نظر استراتژیک برای قدرتهای خارجی که در گذشته نیز به دنبال کنترل کامل بر آنها بوده‌اند، مهم هستند.

2-5-1- نفت و خاور میانه

زمانی که از خاورمیانه درسیاست های ایالات متحده بحث می شود به طور عمده منطقه خلیج فارس موردنظر است، زیرا خلیج فارس در خاور میانه مرکز ثقل نفت محسوب می گردد وافزایش تقاضای جهانی نفت تنها دومنبع دارد. اعضای اوپک و غیر اعضا ودر جهان حدود900میلیارد بشکه ذخایر قطعی نفت وجود دارد که حدود700 میلیارد آندر اعضای اوپک تعلق دارد.از این روبدیهی است که استراتژیهای ایالات متحده بیشتر حول این منطقه به ویژه مثلث طلایی ایران – عربستان سعودی و عراق می باشد .( برنا بلدارجی ، 1384 : 328 )

با کشف نفت در اوایل قرن بیستم، حضور قدرتهای خارجی در خاورمیانه به مرحله جدیدی وارد شد. تغییر سوخت نیروی دریایی بریتانیا از زغال سنگ به نفت موجب برتری آن بر دیگر کشورها شد. «ژرژ کلمانسو»، نخست وزیر فرانسه در آن مقطع، اهمیت نفت را همچون خون سربازان می‌دانست. خلیج فارس که قدرتهای فرامنطقه‌ای، آن را «هارتلند» یعنی قلب زمین یا قلب انرژی زمین می‌نامند، در خاورمیانه واقع شده است.

نقشه 2-3- : مناطق نفت خیز خاورمیانه (سایت شانا1390www.shana.com:)

شایان ذکر است که بیش از ۶۵ درصد از منابع نفتی و فسیلی دنیا در این منطقه قرار دارد و اکنون حدود ۳۰ درصد از تولیدات نفتی دنیا از این منطقه به نقاط مختلف جهان صادر می‌شود.

تحلیلگران سراسر جهان بر این باورند که منطقه خاورمیانه بویژه شرق آن که منطقه خلیج فارس نامیده می‌شود از نظر استراتژیک منطقه ای بسیار مهم با آینده ای نامشخص خواهد بود .نشریه نفت و گاز در سال 2000 سهم هر یک از مناطق جهان را از نظر ذخایر نفت بدین شرح اعلام کرد:خاورمیانه 4/66 درصد، آمریکائی شمالی 4/5 درصد،‌آمریکای جنوبی 8/8 درصد اروپای غربی 8/1 درصد، ‌آفریقا 4/7 درصد ،‌اروپای شرقی ،‌روسیه و کشورهای شوروی سابق 8/5 درصد و‌آسیا و اقیانوس آرام 3/4 درصد . سهم منطقه خلیج فارس از تولید جهانی نفت در سال 1976 ، 37 درصد بود که در سال 1985 به 17 درصد و در سال1996 به 37 درصد رسید . (Yizraeli,2000:6).

همچنین در حالی که نفت در سال1972، 49 درصد کل مصرف انرژی غرب را تامین می کرد .این رقم در سال 1990 به 40 درصد کاهش بافت و این به معنای تمایل کشورها به سمت منابع انرژی به غیر از نفت (مانند زغال سنگ، گاز طبیعی و انرژی اتمی) بود و این امر نشانگر توجه به انرژی های جایگزین است از سوی دیگر در حالی که در سال 2000 نفت 38 درصد کل مصرف انرژی ایالات متحده را تامین می کرد . پیش بینی می شود این رقم در سال 2020 به 37 درصد برسد . بدین ترتیب ایالات متحده آمریکا در زمینه منابع جایگزین برای نفت ، بسیار عقب مانده تر از کشورهای اروپای غربی و ژاپن است از این رو وابستگی خود را به نفت خاورمیانه خفظ خواهد کرد در این میان در خاورمیانه عربستان سعودی با دارا بودن 25 درصد ( معادل 264میلیاردبشکه ) ذخایر اثبات شده نفت جهان ، غنی ترین کشور در این زمینه به شمار می رود . البته به ادعای اداره اطلاعات انرژی آمریکا، ذخایر احتمالی نفت عربستان حدود هزار میلیارد بشکه است. پس از عربستان کشورهای عراق ،‌ایران کویت قرار دارند . عربستان تنها کشوری است که در مدت زمان کوتاهی می تواند تولید خود را به دو میلیون بشکه در روز افزایش دهد . زمانی که صنایع نفت و نزوئلاً در سال 2004 با بحران مواجه شد. عربستان تنها کشوری بود که توانست این کمبود را جبران کند .درواقع بازار نفت جهان بر محور عربستان می چرخد( خادم، 1384: 151) از سوی دیگر ذخایر نفتی عراق به تنهایی بیش از ذخایر موجود در روسیه ،‌آمریکا ، چین و مکزیک تخمین زده شده است .

حتی برخی از کارشناسان غربی معتقدند که علاوه بر ذخایر موجود و شناخته شده در عراق ذخایر عظیم نفتی دیگری نیز در بیابان غربی این کشور قرار دارند که حدود صد میلیارد بشکه تخمین زده می شود . عربستان ادعا می کند که به سادگی می تواند ، ظرفیت تولید روزانه نفت خود را در آینده ای نزدیک به 15 میلیون شبکه برساند و این میزان را تا 50 سال حفظ کند .آژانس بین المللی انرژی نیز پیش بینی می کند که ظرفیت تولید نفت عربستان در سال 2020 به 2/18 میلیون شبکه و تا سال2025 به 5/22 میلیون بشکه در روز برسد( محمدیان ، 1384 : 152 ). بسیاری از کارشناسان مسائل انرژی ،‌افزایش سهم گاز طبیعی در انرژی جهان ( از 23 درصد سال 1990 به 27 درصد در سال 2020) را دلیل کاهش سهم نفت در این حوزه عنوان می کنند (Yizraeli,2000: 6)

وجود ذخایر عظیم نفت وگاز را در منطقه خاورمیانه نمی توان صرفا یک مزیت برای این منطقه تلقی کرد زیرا حداقل از زمان کشف این ماده در کشورهای حوزه خلیج فارس ،‌این کشورها مورد توجه قدرتهای بزرگ دنیا قرار گرفته و زمینه دخالت و حتی حضور آنها در منطقه فراهم شده است این امر را می توان یکی از مضرات وجود منابع عظیم انرژی در منطقه داشت .یکی دیگر از زمینه های منفی وجود نفت در خلیج فارس، وابستگی بسیار شدید کشورهای منطقه به درآمدهای حاصل از صادرات آن است .اقتصاد این کشورها به دلیل در آمدهای آسان حاصل از فروش نفت به شدت دولتی و مبتنی بر رانت هستند. این دولتها عمدتا در منطقه خلیج فارس واقع شده اند. بشدت سرکوب گرهستند و ازتوسعه سیاسی وایجاد وشکل گیری جامعه مدنی جلوگیری می کنندزیرا به سبب داشتن درآمد مستقل شهروندان را به خود وابسته کرده اندورشد وتوسعه بخش خصوصی را بشدت کاهش داده اند وعمدتا به حمایتهای خارجی وابسته اندعمده کشورهای حوزه خلیج فارس بویژه شیخ های عرب منطقه با ایالات متحده آمریکا رابطه تنگاتنگی دارند بطوریکه ایالات متحده در این کشورها پایگاه نظامی دارد . اغلب کشورهای حوزه خلیج فارس درصد بالایی از در‌آمد های نفتی خود را هم در بخش هایی همچون هتل، زمین، کارخانجات ، مستغلات و دیگر بنگاهها در آمریکا ، اروپا ، ژاپن و سایر نقاط سرمایه گذاری کرده اند( Manoun,1997:2) . در نتیجه رشد و درآمد کشورهای صادر کننده نفت با افزایش سرمایه گذاری در کشورهای صنعتی ارتباط مستقیم دارد.اقتصاد تمامی کشورهای خلیج فارس تک محصولی بوده ودر واقع نفت ستون فقرات آن محسوب می شود.

2-5-2- اسلام و خاور میانه

خاورمیانه از مرزهای شرقی ایران آغاز می شود و به مصر ختم می گردد. بنابراین خاورمیانه عمدتاً بخش انتهایی آسیای غربی به حساب می آید که مرزهای شمالی آن را ایران و ترکیه و مرزهای جنوبی آن را عمان و یمن- در شبه جزیره- تشکیل میدهند و بطور کلی شامل کشورهای ایران، ترکیه، عراق، عربستان، قطر، کویت، بحرین، امارات، عمان، یمن، اردن، لبنان، سوریه، فلسطین و مصر خواهد بود. این خاورمیانه با یک واژه به هم گره می خورد و آن اسلام است و اگر چه هر کدام از این کشورها یا دسته ای از آنان در خصوصیات دیگر مانند تشیع و تسنن.. از هم جدا می شوند اما در نهایت اصل اول همه این کشورها را اسلام و اسلامی بودن آنها شکل می دهد. استراتژیستهای آمریکایی تلاش کردند تا با خلق مفهوم «خاورمیانه بزرگ» چهره اسلامی این منطقه را با اضافه کردن هند و بعضی از کشورهای غیرمسلمان آسیای میانه و نیز بعضی از کشورهای مسیحی آفریقای غربی بشکنند که البته موفق نشدند.(بهشتی پور1390؛10)

تقسیم بندی خاورمیانه به پانزده کشور یاد شده فقط طبق دیدگاه ما نیست، بلکه "دایره المعارف ویکی پدیا" که متعلق به غرب است و دفتر آن هم در آمریکاست، این پانزده کشور را براساس یک "تقسیم بندی سنتی" خاورمیانه دانسته است.این منطقه طی قرن های اخیر مورد توجه خاص قدرت های بین المللی بوده و تضاد منافع آنان منجر به بروز کشمکش ها و حتی جنگ های فراوانی شده است و هنوز هم نشانه های فراوانی از قریب الوقوع بودن درگیری ها در این منطقه به چشم می خورد. براساس اکثر تحلیلهای کارشناسی، دخالت غرب عمده ترین منبع و منشأ درگیری ها در این منطقه بوده است و این موضوع سبب نفرت فزاینده مردم در خاورمیانه علیه غرب شده و در عین حال این نفرت نسبت به غرب، بسترساز تشکیل دولت های ملی و اسلامی بوده است.(همان)

با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران موج سنگین گرایش به تاسیس دولت مشابه ایران همه منطقه و حتی فراتر از آن را فرا گرفت به گونه ای که در کمتر از یک دهه تاثیرات عمیقی در ساخت سیاسی جهان اسلام و بخصوص خاورمیانه برجای گذاشت. اولین علامت های آن نیز در پیروزی حزب اسلام گرای سلامت - به رهبری رجایی کوتان- در ترکیه، پیروزی پارلمانی جنبش النهضه در تونس، پیروزی قاطع حزب اسلام گرای عباس مدنی و علی بلحاج در الجزایر، پیدایی انتفاضه اسلامی در فلسطین، پیروزی پارلمانی اخوان المسلمین در اردن، پیدایی جنبش اسلام گرا در لبنان، پیدایی حزب اسلام گرای التحریر در عربستان، خیزش اسلام گرایی در عراق و... ظاهر گردید و این موضوع ضمن آنکه شور و شوق فراوانی را در میان مسلمانان به وجود آورد غرب و نظام های وابسته به غرب در این منطقه را بشدت نگران کرد و آنان را به مقابله جدی و حتی خشونت آمیز با آن کشاند؛ این تقابل اگرچه در کوتاه مدت تاثیراتی را بر جای گذاشت ولی در درازمدت مغلوب بازخیزی این موج گردید.(همان)

اگر چه موج اسلام گرایی در اواخر دهه 1960 و اوایل دهه 1970 به سردی گرایید اما از نیمه دوم دهه 1370 بار دیگر موج اسلام گرایی تشدید شد. در ترکیه حزب اسلام گرای فضیلت به رهبری نجم الدین اربکان به پیروزی نسبی رسید، فلسطین با شکست طرح های اسلو و مادرید به سمت انتفاضه جدید رفت، در لبنان اسرائیلی ها جنوب را تخلیه کردند. در ترکیه اگرچه دولت ائتلافی اربکان دوام نیاورد ولی موج جدید اسلام گرایی به رهبری عبدالله گل و اردوغان به پیدایی یک دولت غیرائتلافی اسلام گرا کمک کرد و این بار مجلس، دولت، نیروهای مسلح و ساخت دیپلماتیک ترکیه به اختیار اسلام گراها درآمد. اسلام گرایی در لبنان، اسرائیل را در جنگ سنگین و پرشدت 33روزه شکست داد و در فلسطین، این رژیم را در جنگ پرشدت 22روزه به عقب نشینی واداشت، اسلام گراها در فلسطین دولت تشکیل دادند و در لبنان حزب الله موقعیت مقاومت را در ساختار سیاسی این کشور تثبیت کرد. در سوریه اسلام گرایی توانست دولت نوپای بشار اسد را در مقابل موج سنگین جبهه مشترک غربی- عربی (به بهانه ترور رفیق حریری در لبنان) حفظ کند، در سودان اسلام گرایی توانست دولت عمر البشیر را حفظ کند، در کومور این جنبش یک اسلام گرا را به ریاست جمهوری رساند. در وضع عمومی اریتره و موریتانی که متحد اسرائیل بودند، تحول اساسی پدید آمد و... موج سنگین اسلام گرایی که در حد فاصل اواخر دهه 1360تا اواخر دهه 1370تا حدی مهار گردید در دهه 1380با شدت بسیار بیشتر استمرار یافت و توانست بخش قابل توجهی از خاورمیانه را آزاد سازد و یک «بلوک قدرتمند» را در این منطقه شکل دهد.(احمدی،1388؛141)

[1].Alfred Mahan

[2]Fertile Crescent

بررسی تاثیر شش هفته تمرین و سه هفته بی تمرینی برظرفیت هوازی و بی هوازی داوران فوتسال ساری

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده ..... 1

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1. مقدمه ..... 3

2-1. بیان مساله ..... 4

3-1. اهمیت و ضرورت پژوهش..... 6

4-1. اهداف پژوهش.... 7

1-4-1. هدف کلی...... 7

2-4-1. اهداف جزیی......................... 7

5-1. سوال های پژوهش........................... 7

6-1. فرضیه های پژوهش.......................... 7

7-1. متغیرهای پژوهش........................... 7

8-1. محدوده های پژوهش......................... 8

9-1. تعاریف واژه ها و اصطلاحات ................ 8

1-9-1. تعاریف مفهومی(نظری)................. 8

2-9-1. تعاریف عملیاتی(عملی)................ 8

فصل دوم: ادبیات و پیشینه پژوهش

1-2. مقدمه.................................... 10

2-2. قسمت اول: مبانی نظری پژوهش............... 11

1-2-2. تاریخچه ورزش........................... 11

2-2-2. اهداف تربیت بدنی در جوامع گذشته و امروز12

3-2-2. اهداف تربیت بدنی در جامعه اسلامی........ 13

4-2-2. اهداف تربیت بدنی و ورزش................ 14

5-2-2. ورزش و رشته های مختلف ورزشی............ 15

6-2-2. انواع ورزش............................. 15

7-2-2. اصول بنیادی تمرین...................... 16

8-2-2. انواع برنامه های تمرینی................ 18

9-2-2. تمرین مقاومتی.......................... 18

10-2-2. تمرین تناوبی.......................... 18

11-2-2. تمرین تداومی.......................... 19

12-2-2. تمرین تداومی با شدت زیاد.............. 19

13-2-2. تمرین آهسته در مسافت طولانی ........... 20

14-2-2. تمرین فارتلک.......................... 21

15-2-2. تمرین دایره ای........................ 21

16-2-2. پدید آمدن ورزش های هوازی و غیر هوازی 22

17-2-2. شناخت فعالیت های هوازی و غیر هوازی 23

18-2-2. سازگاری با تمرینات هوازی.............. 23

19-2-2. سازگاری های عضلانی..................... 24

20-2-2. انواع تار عضلانی....................... 24

21-2-2. فراهمی مویرگ.......................... 25

22-2-2. ذخیره مبوگلوبین....................... 25

23-2-2. عمل میتوکندری......................... 26

24-2-2. آنزیم های اکسایشی..................... 26

25-2-2. سازگاری های موثر در منابع انرژی 27

26-2-2. کربوهیدرات برای انرژی................. 27

27-2-2. چربی برای انرژی....................... 27

28-2-2. تمرینات دستگاه هوازی.................. 28

29-2-2. حجم تمرین............................. 29

30-2-2. شدت تمرین............................. 29

31-2-2. تمرین تناوبی.......................... 30

32-2-2. سازگاری با تمرینات بی هوازی........... 30

33-2-2. سازگاری های دستگاه ATP-Pcr............ 31

34-2-2. سازگاری دستگاه گلیکولیتیک............. 31

35-2-2. سایر سازگاری ها با تمرینات بی هوازی 32

36-2-2. تمرین بیش از حد....................... 33

37-2-2. حجم تمرین............................. 34

38-2-2. شدت تمرین............................. 35

39-2-2. بیش تمرین............................. 36

40-2-2. اثرات بیش تمرین....................... 37

41-2-2. دستگاه های عصبی خودکار و بیش تمرین 38

42-2-2. پاسخ های هورمونی نسبت به بیش تمرین 39

43-2-2. سیستم ایمنی و بیش تمرین............... 39

44-2-2. کاهش تدریجی تمرین برای رسیدن به اوج عملکرد 40

45-2-2. بی تمرینی............................. 41

46-2-2. انواع فعالیت های ورزشی................ 42

47-2-2. تمرینات هوازی......................... 42

48-2-2. ورزش های بی هوازی..................... 43

49-2-2. طبقه بندی مهارت های ورزشی............. 43

50-2-2. ورزش و رشته های مختلف ورزشی........... 44

51-2-2. رشته های ورزشی مرکب................... 45

52-2-2. ورزش های توپی......................... 45

53-2-2. فوتسال................................ 45

54-2-2. قانون زمین فوتسال..................... 46

55-2-2. اهمیت بهداشتی فعالیت های ورزشی هوازی 47

56-2-2. فواید بهداشتی- جسمانی ناشی از فعالیت های ورزشی هوازی48

3-2. قسمت دوم: پیشینه پژوهش................... 51

1-3-2. پیشینه پژوهش های انجام شده در داخل کشور51

2-3-2. پیشینه پژوهش های انجام شده در خارج کشور54

فصل سوم: روش شناسی پژوهش

1-3. مقدمه.................................... 58

2-3. روش تحقیق................................ 58

3-3. جامعه آماری ............................. 59

4-3. حجم نمونه و روش نمونه گیری............... 59

5-3. روش گردآوری اطلاعات....................... 59

6-3. ابزار پژوهش.............................. 60

7-3. روش تجزیه و تحلیل داده ها................ 61

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها

1-4. مقدمه.................................... 62

2-4. تجزیه و تحلیل توصیفی داده ها............. 64

3-4. تجزیه و تحلیل استنباطی داده ها........... 70

فصل پنجم: جمع بندی، نتیجهگیری و پیشنهادها

1-5. خلاصه پژوهش............................... 75

2-5. یافته های پژوهش.......................... 76

3-5. بحث و نتیجه گیری......................... 77

4-5. محدودیت های پژوهش........................ 79

1-4-5. محدودیت های در اختیار پژوهشگر........ 79

2-4-5. محدودیت های خارج از کنترل پژوهشگر 79

5-5. پیشنهاد های پژوهش....................... 80

1-5-5. پیشنهادهایی بر اساس نتایج پژوهش 80

2-5-5. پیشنهادهایی بر اساس تجارت پژوهشگر 80

3-5-5. توصیه به سایر پژوهشگران............. 80

منابع ....................................... 81

پیوست ....................................... 87

 فهرست جدول ها

عنوان صفحه

 جدول 2-1: فواید بهداشتی- جسمانی ناشی از فعالیت های ورزش هوازی.......................... 47

جدول 2-2: فواید بهداشتی- روانی ناشی از فعالیت های ورزش هوازی................................48

جدول 2-3: خلاصه پیشینه های انجام شده.............................................................................. 55

جدول 3-1: طرح پیش آزمون و پس آزمون با گروه های آزمایش . کنترل.............................. 59

جدول 4-1: جدول میانگین و انحراف استاندارد سن آزمودنی ها درگروه ها.......................... 64

جدول 4-2: جدول میانگین و انحراف استاندارد وزن آزمودنی ها درگروه ها......................... 65

جدول 4-3: جدول میانگین و انحراف استاندارد قد آزمودنی ها درگروه ها............................ 66

جدول 4-4تحلیل توصیفی تاثیر شش هفته تمرین و سه هفته بی تمرینی بر VO2max.......67

جدول 4-5: تحلیل توصیفی تاثیر شش هفته تمرین و سه هفته بی تمرینی بر PPO...............68

جدول 4-6: تحلیل توصیفی تاثیر شش هفته تمرین و سه هفته بی تمرینی برMPO..............69

جدول4-7: آزمون K-S جهت بررسی نرمال بودن متغیرهای پژوهش......................................70

جدول 4-8: آزمون لون جهت بررسی برابری واریانس ها در گروه های آزمایش و کنترل.....71

جدول 4-9: آزمون تحلیل کوواریانس جهت بررسی فرضیه 1................................................. 72

جدول 4-10: آزمون تحلیل کوواریانس جهت بررسی فرضیه 2.................................................73

 فهرست نمودارها

عنوان صفحه

 نمودار 4-1: نمودار ستونی میانگین سن آزمودنی ها در گروه ها ......................................64

نمودار 4-2: نمودار ستونی میانگین وزن آزمودنی ها در گروه ها ......................................65

نمودار 4-3: نمودار ستونی میانگین قد آزمودنی ها در گروه ها ........................................66

نمودار 4-4: نمودار س تاثیر شش هفته تمرین و سه هفته بی تمرینی برVO2max.........67

نمودار 4-5: نمودار ستونی تاثیر شش هفته تمرین و سه هفته بی تمرینی بر PPO..............68

نمودار 4-6: نمودار ستونی تاثیر شش هفته تمرین و سه هفته بی تمرینی بر MPO............69

 چکیده

این پژوهش با هدف بررسی تاثیر شش هفته تمرین و سه هفته بیتمرینی بر ظرفیت هوازی و بی هوازی داوران فوتسال شهرستان ساری، انجام شد. روش پژوهش، شبه آزمایشی با طرح پیش آزمون و پس آزمون با گروه های آزمایش و کنترل بود. جامعه آماری شامل کلیه داوران فوتسال شهرستان ساری در سال 1393 به تعداد 30 نفر بود که به شیوه هدفمند و در دسترس و از بین افراد داوطلب، تعداد20نفر از داوران فوتسال انتخاب وبهصورتتصادفیبهدوگروه آزمایش (ده نفر) و کنترل (ده نفر) تقسیم شدند.در گروه آزمایش میانگین سن، وزن و قد به ترتیب برابر 31/2 ± 30/28 سال، 12/3 ± 20/85 کیلوگرم و 20/3 ± 60/182 سانتی متر و در گروه کنترل نیز به ترتیب برابر 49/1 ± 70/28سال، 55/1 ± 80/86 کیلوگرم و 63/2 ± 60/183 سانتی متر بود. آزمون تحلیل کوواریانسنشان داد که شش هفته تمرین،توان هوازی (حداکثر اکسیژنمصرفی (VO2max)) را افزایش و سه هفته بی تمرینی توان هوازی را کاهش داده است.همچنین، شش هفته تمرین، توان بی هوازی (متغیرهای اوجتوانتولیدی (PPO) ومیانگینتوانتولیدی(MPO)) را افزایش و سه هفته بی تمرینی توان بی هوازی را کاهش داده است.

واژگان کلیدی:تمرین، بی تمرینی، توان هوازی، توان بی هوازی.

 فصل اول

کلیات پژوهش

 1-1.مقدمه

تربیت بدنی و ورزش برابر با پیدایش انسان و حیات اوست. طبق قانون طبیعت، هر جانداری در سایه حرکت و جنبش زنده می ماند و انسان نیز مستثنی از این قاعده نیست، بلکه از متحرک ترین جاندارن می باشد. اگر انجام کلیه حرکات اعضای بدن را در سلامت مؤثر بدانیم و هر حرکت را که موجب سلامتی می شود، یک نوع ورزش فرض کنیم باید این امر را بپذیریم که ورزش با حیات بشر توام بوده و برای پیدایش ورزش نمی توان تاریخ دقیقی مشخص کرد. زیرا انسان در بدو تولد، جسم و بدنش مقدم بر شخصیت اوست، لذا برای تامین زندگی خویش نیار به حرکات مختلف اعضای بدن داشته و تا آخرین لحظات زندگی مجبور به انجام حرکات لازم بوده است. بنابراین باید گفت ورزش با انسان خلق شده و با زمان تکمیل خواهد شد. ورزش عبارت است از حرکت های منظم و مکرر بدنی که برای دستیابی به توانایی و ورزیدگی در راستای اهداف گوناگون- که مهم ترین آنها، نشاط و سلامتی بدن است انجام می گیرد(هاشمی نوربخش، 1384) .

ورزش سلامت انسان را تضمین می کند و خطر بسیاری از بیماری های متداول را کاهش می دهد. بی تحرکی یک عامل خطرناک برای توسعه انواع بیماریهاست. فعالیت بدنی هوازی منظم، ظرفیت فرد را برای اجرای ورزش افزایش می دهد و در پیشگیری اولیه و ثانویه بیماریها بالاخص فلبی-عروقی نقش مهمی دارد. بی تحرکی بدنی و مرگ و میر بر اثر بیماری قلبی-عروقی با هم رابطه مستقیمی دارند. ورزش به کنترل چربی غیر طبیعی خون، قند خون و چاقی کمک می کند و ورزش هوازی باعث کاهش فشار خون در افرادی می شود که فشار خون بالا دارند. افراد سالم و همچنین بیماران قلبی -عروقی می توانند عملکرد ورزشی خود را با تمرین بهبود و توسعه دهند(ترکان، 1380).

فعالیت بدنی، استخوان ها، عضله ها و مفاصل را سالم می سازد و خطر تشکیل توده سرطانی را کاهش می دهد. میلیون ها انسان در جهان از بیماری رنج می برند، در حالی که فعالیت بدنی منظم می تواند تا حدودی از بیماری جاوگیری کند و آن را بهبود بخشد.هر ورزشکار برای دستیابی به اهداف خود نیازمند به تمرین است، خواه این ورزشکار یک دونده سرعتی، شناگر استقامتی، وزنه بردار، سوار کار و یا هر رشته ورزشی که باشد محتاج بهره گیری از سازگاری های فیزیولوژیک حاصله از تمرین است. علاوه بر این، انطباق روحی- روانی که بر اثر تمرین کسب می شود نیز قابل توجه است. با توجه به اهمیت تمرین در ورزش این پژوهش قصد دارد به بررسی تاثیرشش هفته تمرین و سه هفته بی تمرینی بر ظرفیت هوازی و بی هوازی داوران فوتسال بپردازد.

 2-1.بیان مساله

پیشرفت دانش فیزیولوژی ورزشی، توجه ویژه در امر توسعه و گسترش نیمرخ های فیزیولوژیک بدن پدید آورده است. چنین نیمرخ های فیزیولوژیک، درک بهتر و کاربرد واقع بینانه ی ورزش قهرمانی را فراهم ساخته است. بدین منظور پژوهشگران و مربیان مجرب، با تکیه بر آگاهی به دست آمده از متغیرهای فیزیولوژیکی، ورزشکاران را در صحنه های تمرین یا رقابت های ورزشی به روشنی هدایت می کنند. امروزه بررسی سطح آمادگی و قابلیت های فیزیولوژیکی، ورزشکاران برای برنامه ریزی و ارتقاء کمی و کیفی عملکرد ورزشی ضروری است. مربیان و ورزشکاران همواره به دنبال به کارگیری بهترین شیوه ی تمرینی هستند که از پشتوانه علمی برخوردار باشد تا بتوانند به نتایج و پیروزی های ارزنده ای دست یابند(برگر، 2006).

مربیان و متخصصین علم ورزش در تلاش برای یافتن راه هایی برای افزایش کارایی برنامه های تمرینی در یک بازه زمانی محدود بر اجرای ورزشکاران هستند. مخصوصاً در رشته های ورزشی مانند فوتبال که ظرفیت هوازی، تنها بخشی از برنامه تمرینی و مسابقه را شامل می شود. موفقیت در عملکرد ورزشی با عوامل متعددی در ارتباط است که تمرین یک بخش اصلی آن محسوب می شود(گایینی، 1386). هر چند تمرین با اهداف مختلف جسمانی، تکنیکی و تاکتیکی انجام می گیرد ولی در رشته های استقامتی بویژه در دو و میدانی نقش عوامل جسمانی و فیزیولوژیکی بسیار برجسته است(اسمیت و همکاران، 2003). به هر حال مطالعات جدیدتر نشان می دهد عملکرد استقامتی ورزشکاران، با توجه به نوع تمرین علاوه بر توان هوازی بیشینه از عواملی همچون کارآیی حرکتی، سازگاری های عصبی عضلانی، توان بی هوازی، سازگاری های سیستم آندوکراین، آستانه لاکتات و توانایی به تاخیر انداختن آن تاثیر می پذیرد. بنابراین شاید استفاده از تمرینات مقاومتی بویژه بصورت تناوبی در کنار تمرینات متداول استقامتی به علت افزایش ظرفیت بی هوازی و بهبود کارآیی حرکتی بتواند به ورزشکاران استقامتی کمک کند (آقاعلی نژاد، 1382).

از آن جایی که هدف ورزشکاران از شرکت در برنامه های تمرینی، بهبود عملکرد است، تعیین مهمترین ویژگی های فیزیولوژیکی در عملکرد استقامتی و چگونگی تاثیر انواع تمرینات بر این ویژگیها در جهت ارائه برنامههای تمرینی مناسب از اهمیت و کاربرد خاصی برای مربیان و ورزشکاران برخوردار است. الیاکیم و همکاران در سال 2002 به این نکته اشاره کردند که ورزشکاران رشته های توانی به علت توجه بیش از اندازه بر تمرینات قدرتی، انفجاری و توانی، ممکن است دچار کاهش متغیرهای موثر در آمادگی هوازی گردند. ایشان همچنین پس از بررسی قهرمانان المپیکی، کاهش مقادیرHDL خون ورزشکاران رشته های توانی و بی هوازی نظیر کشتی و وزنه برداری را نسبت به ورزشکاران رشته های هوازی مانند دو و میدانی نشان دادند. علاوه بر این، تحقیقات زیادی اثر فعالیت های مختلف ورزشی هوازی را بر مقادیر چربی ها و لیپوپروتئین های خونی مورد بررسی قرار داده اند و نتایج مختلفی بدست آورده اند. با وجود توافق کلی در مورد تاثیرات سودمند تمرینات ورزشی منظم هوازی بر نیم رخ چربی و لیپوپروتئین خون افراد سالم و نتایج مفید تمرینات هوازی بر HDL و LDL خون افراد، نتایج مشخص و قابل قبولی در مورد فواید یا تاثیرات تمرینات کوتاه مدت و یا بلند مدت بی هوازی بر متابولیسم چربی و لیپوپروتئینهای خون وجود ندارد(رشید لمیر و همکاران، 1389).

قنبری نیاکی و همکاران(1384)، نشان دادند که افزایش معنادار HDL نشان می دهد که یک جلسه تمرین مقاومتی با 60 درصد یک تکرار بیشینه می تواند موجب بهبودی سلامت قلبی – عروقی و تغییرات در سوخت و ساز لیپوپروتئین پرچگال گردد. جرمی و همکاران(1990)، عدم تغییر معنی دار در سطوح TC ، TG و LDL-C و HDL را بر اثر تمرین مقاومتی دایره ای گزارش کردند. لمورا و همکاران(2000)، به تاثیر روشهای تمرین هوازی، مقاومتی و ترکیبی بر سطوح چربی و لیپوپروتیین سرم پرداختند، نتایج به دست آمده از این تحقیق نشان داد که غلظت تری گلیسیرید به لیپوپروتیین کم چگال و پر چگال در گروه تمرینات مقاومتی تغییرات معناداری نشان نداد در صورتی که این تغییرات فقط در گروه تمرینات هوازی معنادار بود. بگدانیس و همکاران(2007)، نشان دادند که 4 هفته تمرینات دایره ای خاص بسکتبال علاوه بر افزایش میانگین توان بی هوازی، می تواند موجب افزایش VO2max ورزشکاران نیز گردد. همچنین هف و همکاران(2004)، نشان دادند که برای افزایش VO2max در فوتبالیست ها، تمرینات آنها باید در شدتی معادل 95-90 درصدHRmax آنها باشد که علت افزایش VO2max، را سازگاری های سیستم هوازی نسبت به شدت های زیاد تمرینی دانسته اند.

فوتسال، ورزشی هیجان انگیز و با تحرک است که امروزه توانسته است بین سایر ورزش ها، از جایگاه ویژه ای بهره مند شود. بازیکنان فوتسال با توجه به ماهیت این ورزش و محیطی که بازی در آن انجام می شود، از ویژگی های جسمانی ویژه ای برخوردارند. شناخت این ویژگی ها به طراحان و برنامه ریزان علم تمرین کمک می کند تا با در نظر گرفتن این ویژگی ها، برنامه تمرینی لازم را طراحی کنند. نخستین گام در برنامه نویسی تمرین، آگاهی از نیازهای فیزیولوژیکی هر رشته ورزشی است(پرنو، 1384).

با توجه به ماهیت ورزش فوتسال، این رشته به عنوان یک ورزش گروهی شدید تناوبی، طبقه بندی شده است و داوران فوتسال نیز برای عملکرد بهتر در قضاوت و حضور به موقع در همه صحنه ها نیاز به آمادگی جسمانی بالایی دارند که برای دستیابی به این هدف باید همیشه با انجام ورزش از لحاظ جسمانی در آمادگی کامل باشند به همین منظور پژوهش حاضر در پی بررسی تاثیر شش هفته تمرین و سه هفته بی تمرینی بر ظرفیت هوازی و بی هوازی داوران فوتسال ساری می باشد، لذا سوال اصلی این است که آیا شش هفته تمرین و سه هفته بی تمرینی بر ظرفیت هوازی و بی هوازی داوران فوتسال تاثیر دارد؟

3-1.اهمیت و ضرورت پژوهش

هنگامی که یک ورزشکار و یا غیرورزشکار به هر دلیلی با کاهش و یا قطع فعالیت حرکتی مواجه می شود، تغییرات فیزیولوژیکی وسیعی در بدن او حادث می گردد به طوری که شناخت این تغییرات در جهت به حداقل رساندن مضرات این بی تحرکی برای یک متخصص تربیت بدنی و علوم ورزشی از اهمیت بسزایی برخوردار است(صیدی و رواسی، 1387).

بررسی و تحلیل شعر اعتراض در دهه10_ 40 (با تکیه بر سروده های 20 شاعر)

چکیده

با بررسی گنجینه هزار ساله شعر و ادب فارسی به روشنی در خواهیم یافت که شاعر یا نویسنده متاثر از اوضاع فردی و اجتماعی خویش به یکی از انواع ادبی ضمن بیان ارزش های اخلاقی و اجتماعی ، در حقیقت نوعی آرمان خواهی را به خواننده القاء می کند ؛ به عنوان مثال جامعه مطلوبی که سعدی در بوستان به تصویر
می کشد ، چیزی جز روحیه پاک انسانی نیست و شکل گیری چنین جامعه­ی مطلوبی مستلزم مبارزه با ظلم و بی عدالتی ها ومردی ونامردمی هاست به همین دلیل در تاریخ ادبیات فارسی ، شاعرانی به عنوان « شاعران اعتراض » با رویهً «اعتراضی» برخاسته اند :چون ناصر خسرو ، سنایی و ... در دوره معاصر نیز بسیاری همچون متقدمان رسالت شاعری خود را در گرو بازگفتن مشکلات اجتماعی و جریان های سیاسی مربوط به عصر خود قرار داده اند و اهداف مقدسی همچون آزادی خواهی، مبارزه با ظلم و تبعیض ، میهن پرستی و ... را به رشته نظم کشیده اند ، با این همه تلاش درخور توجهی در جهت معرفی همه جانبه اشعار اعتراضی علی­رغم وسعتی که دارند صورت نگرفته است،بررسی اشعار اعتراضی در سالهای سلطنت پهلوی اول ودوم در آن شرایط انگیزهً لازم جهت انجام این پژوهش است هرچند حاصل این پژوهش در دسترس بودن منبعی در خصوص این اشعار باشد.روش تحقیق در این پژوهش اسنادی و کتابخانه ای و به صورت فیش برداری است.

واژگان کلیدی: آرمان خواهی، اعتراض،اشعار اعتراضی، دوره پهلوی

فهرست مطالب

عنوان صفحه

مقدمهت

فصل اول: کلیات شعر اعتراض

1-1- عناصر تشکیل دهنده یک اثر هنری1

1-2-اعتراض در لغت

1-3-ادب اعتراض چیست2

1-4- روح انتقادی مدرنیته3

1-5- مولفه ها و مبانی اندیشگی ادب اعتراض............

1-6- عوامل پیدایش و ظهور شعر اعتراض........................................... 3

1-7- قالب های شعر اعتراض....................................................................... 4

1-8- سیری اجمالی بر شعر اعتراض از آغاز در ادبیات فارسی 5

1-9- شعر اعتراض در دوره معاصر......................................................... 15

 فصل دوم: شعر اعتراض در دوره سلطنت رضاخان (سکوت ادبی(

2-1- چگونگی به سلطنت رسیدن رضاخان و اوضاع سیاسی، اجتماعی این دوره 17

2-2- نمای کلی اشعار دوره قبل از سلطنت رضاخان.................... 18

2-2-1- از کودتای 1299 ش تا آبان ماه 1304................................ 18

2-2-2- قرارداد 1919م:.............................................................................. 18

2-2-3- کودتای سوم اسفند........................................................................ 20

2-2-4- ادبیات کارگری................................................................................ 22

2-2-5- مخالفت با کابینه رضاخان....................................................... 24

2-3- اوضاع اجتماعی..................................................................................... 33

2-4- دوران سلطنت رضاشاه........................................................................ 36

2-4-1 دورنمای کلی اشعار دوره سلطنت رضا شاه......................... 40

2-4-2-جنبه اجتماعی شعر اعتراض در دوره سلطنت رضا شاه.. 57

عنوان صفحه

فصل سوم: دوره اول سلطنت محمدرضا پهلوی

3-1- اوضاع سیاسی، تاریخی دوره اول حکومت محمدرضا پهلوی65

3-2-نمای کلی شعر در دوره اول حکومت محمدرضا پهلوی....... 67

3-3- شعر اعتراض اجتماعی در دوره اول حکومت محمدرضا پهلوی 69

3-4-سروده های سیاسی و تأثیر افکار سوسیالیستی در شعر دوره اول حکومت محمدرضا پهلوی................................................................................................. 73

 فصل چهارم: دوره دوم سلطنت محمدرضا پهلوی

4-1-اوضاع سیاسی، تاریخی، از مرداد 32 تا خرداد 42........... 90

4-2-نمای کلی شعر در این دوره............................................................ 91

4-3-کودتا و انعکاس نتایج سیاسی و اجتماعی آن در شعر این دوره 93

نتیجه گیری....................................................................................................... 114

منابع و مأخذ.................................................................................................. 116

 مقدمه

اصولا" پایه و اساس تمدن هر جامعه ای فرهنگ و ادب آن جامعه است و تمام مسائل جامعه اعم از سیاسی ، اجتماعی ، تاریخی و ... تحت تاثیر آن قرار می گیرد .در این جوامع انسانی همیشه حوادث و مسائلی رخ می نماید که با خشم و اعتراض توده های مختلف مردم مواجه می شود ، این اعتراضات در پاره ای از موارد جنبه عمومی دارند و تمام یا اکثر جامعه در آن سهیم هستند اما زمانی هم پیش می آید که عموم مردم چندان واکنشی در قبال مسائل روز و جامعه ندارند و این بار سنگین تنها بر دوش گروهی از مردم تیزبین جامعه می افتد ، اینان همواره تلاش می کنند تا مردمی را که با روز مرگی خود سازگار شده اند از خواب خوش خیالی بیدار کنند و عمق فاجعه را به آنان هشدار دهند .

شاعران و نویسندگان به واسطه ذوق خدادادی و احساس قوی ودرک بالاتر نسبت به سایر اقشار جامعه ، به مثابه طبیبی، با تشخیص مشکلات و عیوب اجتماع خود ، آن ها را بیان می کنند و دیگران خصوصا" تصمیم گیرندگان ، را آگاه می کنند و تا حد امکان ، خود راه چاره ای نیز برای آن معضلات می جویند و همه این ها را در قالب اثری هنری عرضه می کنند که تاثیر آن بسیار بیشتر از بیان عادی مسئله است ، به نظر می آید که توانایی هنرهای مختلف در به انجام رساندن این رسالت انسانی و اجتماعی به یک اندازه نیست و هنرهایی موفق ترند که به ساحت اندیشه نزدیک تر و در عین حال ، برای مخاطب خود ملموس تر باشند ، در این میان شعر یکی از قالب های خوب هنری است که با به کارگیری زبان در قالبی آهنگین و موزن ، راه نفوذ خود را تا عمق جان شنونده خود در زمان ها و مکان های مختلف باز می کند و رسالت خود را به انجام می رساند .

عدالت خواهی ، آرمان گرایی و ظلم و فساد ستیزی از مضامینی است که خصوصا در شعر معاصر فارسی ، از زمان مشروطه ، حضوری پر رنگ دارد و شعرا نیز همراه سایر اقشار جامعه و حتی مقدم بر آن ها ، با تیغ زبان به جنگ ظالمان و استبداد گران و فاسدان رفته اند و به ستیز و مقاومت در برابر ناراستی های عقیدتی و فساد در جامعه روزگار خود پرداخته اند از آن جا که ادبیات و به خصوص شعر وسیله و ابزاری بوده است برای بیان احساسات ، افکار و ایده های مردم به خصوص روشنفکران ، همواره یکی از جنبه های آن به جهت گیری و بیان اندیشه های مخالف اختصاص یافته است به گونه ای که امروزه این جهت گیری های اعتراضی به یکی از شاخصه های مهم و عمدهً ادبیات تبدیل شده است و عناوین نسبتا تازه ای را وارد عرصه ادبیات نموده است ، عناوینی همانند « ادب مقاومت » ، « ادب اعتراض » و « شعر اعتراض » .

تا قبل از انقلاب مشروطیت اشعار اعتراضی شکل و ظاهر دیگری داشت اما با انقلاب مشروطیت هم سو با سایر تغییرات شکل و محتوا اشعار اعتراضی نیز دگرگون شد ، ادبیاتی که تا پیش از تکاپوهای مشروطه خواهی ، کمتر و یا در پاره ای از بخش ها ، هیچ رویکردی به زندگی اجتماعی نداشت و بیشتر در بند به کارگیری مضامینی بود که چندان پیوندی با زندگی مردم به رفتار سیاسی و اجتماعی آنان نداشت ، پس از آن پا به کوچه و بازار گذاشت و آینه ای شد برای نمایاندن زندگی جامعه ی ایرانی آن زمان .

در دوره ای که بحث در مورد آن صورت می گیرد حوادث و مسائل زیادی رخ داد که در شعر معاصر انعکاس وسیعی یافته است و همین مسئله موجب شده است تا ارتباط تنگاتنگی بین شعر و جامعه ایجاد گردد . در این رساله هدف این نیست تا تمامی این رویدادها و حوادث و انعکاس آن ها در ادبیات و شعر معاصر مورد بررسی قرار گیرد اما همان گونه که از عنوان رساله برمی آید هدف این نوشتار بررسی و تحلیل شعر اعتراض در دهه های 10 الی 40 است . هر چند که این موضوع هم مفهومی بسیار گسترده و وسیع را در بر می گیرد اما سعی می شود با تعریف نسبتا" جامعی از شعر اعتراض ، حوزه معنایی آن به طور تقریبی مشخص گردد ( به این دلیل تقریبی زیرا در ادبیات و به خصوص شعر ، مرزبندی دقیقی از لحاظ معنایی صورت نگرفته است و این امر تقریبا" غیرممکن است ، زیرا یک سروده ممکن است هم دارای مفهومی اخلاقی باشد و هم یک معنای اعتراضی از آن استنباط شود ، در عین حال این موضوع به برداشت های متفاوتی که از سوی مخاطبان از یک سروده انجام می پذیرد بستگی دارد و باید به آن توجه داشت ) .

در این رساله ابتدا تعریف مقوله اعتراض و شعر اعتراض و عوامل به وجود آورنده آن و ذکر پیشینه ادب اعتراض در شعر شاعران کلاسیک و سرچشمه و مضمون و محتوای اشعار آن دوره و نمونه هایی نیز از اشعار اعتراضی شاعران آن عصر درفصلی ذکر می گردد ، پس از آن به تحلیل شعر اعتراض در دوره پهلوی اول و دوم پرداخته می شود، برای این منظور این دوره تاریخی را به 3 فصل تقسیم کرده و مبنای این تقسیم بندی را براساس حوادث مهم تاریخی قرار داده ایم که در تاریخ معاصر ، تقریبا همه آن را پذیرفته اند .

دوره اول : سال های حکومت رضاخان از 1304 تا 1320 را شامل می شود و دوره ای را در بر می گیرد که با نام « سکوت ادبی » شناخته شده است .

دوره دوم : از سال 1320 تا 1332 که دورهً تسلط اندیشه های بیگانه بر شعر است .

دوره سوم : از سال 1332 تا سال های پایانی حکومت محمدرضا پهلوی را در بر می گیرد ، دوره ای که با نام « دورهً شکست » معروف است .

در ارتباط با فصل ها و محتوای آن ها باید اذعان نمود که می توان سرفصل های دیگری نیز داشت با محتوای دیگر ولی با توجه به این که خواننده باید یک ذهنیتی نسبت به موضوع اصلی داشته باشد مجبور به ذکر و بیان بعضی از مطالب شده ایم.

فصل اول

کلیات شعر اعتراض

 1-1-عناصر تشکیل دهنده یک اثر ادبی :

در آفرینش یک اثر ادبی ، کلمات و الفاظ وسیله بیان اندیشه ها و احساسات شاعر یا نویسنده است و از آن به شکل ظاهری اثر یا (Form ) تعبیر می شود و افکار و عواطف موجود در یک شعر یا نثر ، محتوا یا (content) آن را فراهم می کند .

در بحث سبک شناسی با دو مقوله رو به رو هستیم ، یکی شکل و ظاهر یک اثر که وزن و قافیه را ایجاد می کند . دوم محتوا و درون مایه اثر که از اندیشه ها و عواطف شاعر یا نویسنده توام با ذوق و تخیل و احساس هنرمند و یا متاثر از رویدادهای پیرامون او گفتگو می کند ، بنابراین در این جا به بررسی یکی از مضمون هایی که به حوزه محتوا و درون مایه آثار بر می گردد می پردازیم و آن مضمون اعتراض یا انتقاد است .

1-2- اعتراض در لغت

1- اعتراض ( eteraz ) : خورده گرفتن ، انگشت بر حرف نهادن ، ایراد گرفتن 2- تعرض 3 – پیش آمدن 4 – ( امص ) واخواست واخواهی ج اعتراضات ( فرهنگ معین ، ج 1 ، 167:1375 ) .

2- انتقاد ( enteqad ) : سره کردن ، 2 – نقد گرفتن پول ( غم ) 3- جدا کردن ( خوب از بد یا کاه از گندم و مانند آن ) 4 – خرده گرفتن 5 – ( امص ) به گزینی ، خرده گیری ج انتقادات ( همان : 198 ) .

فن انتقاد : در عربی نقد به معنی نظر کردن در دراهم است تا سره ی آن از ناسره تشخیص داده شود نقد در زبان های اروپایی مشتق از krinein یونانی به معنی سنجش است criterion از همین واژه به معنی ملاک و میزان است ، نقد ادبی در نزد قدما ملاک و میزانی بوده است که با آن آثار ادبی را می­سنجند و در باب تعالی و ادبی بودن آن توضیح می دهند ، درباره ارزش آن قضاوت می کنند امروزه به معنی توضیح و تفسیر متن و بحث در باب ادبیات و دیگر گونه خواندن متن هم هست ( شمیسا، 408:1387 ) .

1-3-ادب اعتراض چیست ؟

ترکیب « ادب اعتراض » که تقریبا با مترادفاتی چون « ادب مقاومت » یا « ادبیات زیرزمینی » یا « ادب شورش » یا « ادب ستیز » در آثار ادب پژوهان و فرهنگ ها به تصریح از آن یاد شده است از آن انواع ادبی نیست که در تقسیم بندی های کلاسیک موضوعات شعر و ادب فارسی از آن یادی شده باشد ، بلکه به نظر می رسد این نوع از ادب ( نظم ، نثر ) از میان آثار گویندگان و نویسندگان پارسی گو به آن دسته از سروده ها و نوشته ها اطلاق می گردد که به نوعی روح انتقاد یا اعتراض یا مقاومت شاعر یا نویسنده را در برابر عوامل تحمیلی اجتماعی ، سیاسی حاکم منعکس کرده است». ( پشت دار : 7:1385 )

احتمالا" نخستین ترکیب به کار گرفته شده در میان ادب پژوهان ، که در آن واژه اعتراض به کار رفته است ، از آن شفیعی کدکنی باشد که از سخن سنایی با عنوان « شعر اعتراض » یاد می کند .

در فرهنگ اصطلاحات چاپ و نشر زیر عنوان ادبیات اعتراض آمده است که :

ادبیات اعتراض « protest literature » :« ادبیاتی است که هدف از انتشار آنها اعتراض نسبت به چیزی معمولا" اعتراض به اوضاع سیاسی ، اجتماعی است» ( پور ممتاز ، 359:1372 ) .

در تعریف دیگر منقول از حلبی می توان «تعبیر و ترکیب « ادب خشم و غضب بر ضد ناهنجاری و ضعف اخلاقی مهتران » را یاد کرد ، نقل قول دیگر از علی شریعتی است که از سخن وی می توان تعبیر « ادب انتقادی توام با رمز و کنایه » را به دست آورد . « ادب اعتراض » یا « ادب انتقاد » حاصل این رویکرد فکری است که شاعر یا نویسنده ( روشنفکر ) به نحوی از روزگار و شرایط موجود حاکم بر اجتماع ناراضی است، در نتیجه ضمن بر شمردن معایب و کاستی های وضع موجود ، راه اصلاح و بهبود معایب را نیز بیان می کند». ( پشت دار ، 11:1385 ) .

اساسا" کار هنرمند و رسالت هنر نیز همین است که در تعریف هنر گفته اند : « هنر عبارت است از کوشش انسان برای برخوردار شدن از آن چه که باید باشد ، امّا نیست » ( شریعتی ، 19:1379 ) .

البته این مسئله تنها خاص شعر نیست بلکه در دیگر انواع ادبی هم دیده می شود . داستان هایی که درون مایه اصلی آن ها اعتراض به موضوعی خاص است . نمایش نامه ها ، حتی در بعضی از خاطرات و سفرنامه ها و ... به وفور جهت گیری های اعتراضی را می توان مشاهده کرد ، اما بخش عظیمی از شاهکارهای شعر جهان شعر اعتراض است . شعر خیام اعتراض است به کارگاه خلقت « جامی است که عقل آفرین می زندش » « شعر سنایی نیز در قلمرو زهد و مثل غالبا شعر اعتراض است و این اعتراض لحنی درشت و ستیهنده دارد » ( شفیعی کدکنی ، 39:1380 ) .

 این نوع شعر ، شعری است با شاخصه هایی هم چون آرمانگرایی ، انسان گرایی ، عدالت خواهی ، آزادی خواهی، مخالف با حکومت های ظالم و به طور کلی شعری است که نتیجتا" در حرکت تکاملی جامعه معتبر است و در مسیر آگاهی و اصلاح جامعه گام بر می دارد و با شعر ستایشگر و مداح درباری خود فروخته فرسنگ ها فاصله دارد بلکه با مظاهر ستم و خود ستمگر سرستیز دارد ، واقع گرا و مردم گراست که مفاهیم آن از واقعیت های ملموس جامعه و زندگی مردم زمان شاعر مایه می گیرد و از حقیقت سخن می گوید و بر گوش کسانی که زبان شاعر متوجه آن هاست تلخ می نماید و نیشدار است ، اما همیشه برای مردم زمان پیام بیداری و هشیاری داشته است و نهایتا" می توان آن را شعری نامید که پرده از چهره های ظالم برمی دارد و جامعه ای را از بی عدالتی ها و ظلم ها و ستم ها آگاه می نماید و روحیه مقاومت و ایستادگی را در مردم تشویق می کند ، از حرکت ها و قیام های مردمی حمایت می کند و فقر و محرومیت حاصل از نابرابری ها را به تصویر می کشد و کانون توجه شاعر در عدالت خواهی و رفع تبعیض های اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی است .

اعتراض ( protest ) : ستیزه عمومی یا فردی و ابراز مخالفت گفتاری ، نوشتاری یا عملی یا اقدامی یا رویدادی یا وضعیتی اجتماعی یا سیاسی است که توسط حزب ها ، اتحادیه ها و یا گروه های اجتماعی مختلف انجام می شود . اشکال اعتراض عبارت است از تظاهرات، اعتصاب ، توزیع تراکت ، فرستادن نامه های اعتراضیه به مقامات و جمع آوری امضا در حقوق بین المللی «اعتراض عبارت است از ابلاغ رسمی یک دولت به دولت دیگر که به موجب آن اعتراض خود را نسبت به عملی که دولت معترض علیه انجام داده یا قصد انجامش را دارد ابراز نموده و عدم تمکین و تسلیم خود را در برابر آن و آمادگی خود را برای مقابله با نتایج آن اعلام می کند ، هرگاه یک دولت از هر نوع تصرف یا عملی که آن را غیر قانونی و زیان آور به حقوق خود می داند آگاه شود و اعتراض نکند این سکوت تعبیر به رضا می شود و مفهومش این است که عمل طرف را تنفیذ و به حقانیت او اعتراف کرده است » ( آقا بخشی ، 29،30:1380 ) .

اعتراض و انتقاد کردن معمولا" « حرکتی است اصلاح گرایانه و آرمان گرایانه با قصد پالایش و زنگار زدایی و نجات حقیقت چیزی از نفوذ باطل در حریم آن و برگرداندن طبیعت شخص یا امری از آمیختگی به ناخالصی » ( زرین کوب ، 22:1376 ) که در سرشت آدمی نهفته است و معمولا" در شخص یا نویسنده یا شاعر به صورت خودآگاه بروز کرده و متجلی می شود .1-4-روح انتقادی مدرنیته

در حالی که هنوز بسیاری از اندیشمندان و تاریخ نگاران در مورد آن دوران تاریخی که روزگار مدرن خوانده می شود ، هم رأی نیستند، ناچاریم از کلی ترین معنای تاریخی مدرنیسم آغاز کنیم.

بسیاری از تاریخ نگاران هنگامی که از «روزگار مدرن» یاد می کنند فاصله ی میان رنسانس و انقلاب فرانسه را در نظر دارند، امّا کسانی هم هستند که آغاز صنعتی شدن جوامع اروپایی، پیدایش وجه تولید سرمایه داری و تعمیم تولید کالایی را آغاز گاه مدرنیته می دانند. از سوی دیگرنویسندگانی نیز، حد نهایی مدرنیته را میانه ی سده بیستم و حتی «امروز» می شناسند، دشواری چندانی بر سر «دوره بندی تاریخی» نیست، بلکه نکته ی مرکزی شناخت مشخصه های اصلی مدرنیته است.

بسیاری باور دارند که مدرنیته یعنی روزگار پیروزی خرد انسانی بر باورهای سنتی (اسطوره ای، دینی، اخلاقی، فلسفی و....)، رشد اندیشه های علمی و خودباوری؛ افزون شدن اعتبار دیدگاه فلسفه ی نقادانه، که همه همراهند با سازمان­یابی تازه ی تولید و تجارت، شکل گیری قوانین مبادله ی کالاها و به تدریج سلطه ی جامعه ی مدنی بر دولت، به این اعتبار مدرنیته مجموعه ای است فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فلسفی که از حدود سده ی پانزدهم – و یا بهتر بگویم، از زمان پیدایش نجوم جدید، اختراع چاپ و کشف آمریکا – تا به امروز یا چند دهه پیش ادامه یافته است.

در واقع، مدرنیته را با تمدن نو که انسان محور و انسان مرکز است یکی می پندارند و آن را الگو و نمونه ای می دانند، تمدنی که در دل زندگی اجتماعی اروپایی شکل گرفت و فرهنگی پدید آورد که ادای جهان شمولی دارد وفرا راه جامعه های عقب مانده قرار می گیرد، پس به یک معنا، در اینجا مدرنیته ، چون یک ایدئولوژی مطرح می شود و منادیان و پیشاهنگان آن از ضرورت خردباوری و درک اعتبار قوانین زندگی زمین یاد می کردند و به سنت ها، نهادها و نیروهای کهنه انتقاد داشتند. صریح ترین و کاملترین شکل این ایدئولوژی را می توان در آموزه های میراث بران رنسانس یعنی روشنگران سده ی هجدهم یافت.

جاذبه­ی سحرآمیز الگوی مدرنیته و مدرنیسم برای متفکران عصر مشروطیت ما، از نیروی عظیم فکری روشنگران ریشه می گرفت و با دستاوردهای مادی و فرهنگی «تمدن غرب» توجیه می شد. امروز آنچه از این «ایده ی کلاسیک مدرنیته» باقی مانده، نه دیدگاه و گرایش اثباتی اش (طرح ضرورت زندگی در جامعه ای که خردمندانه سامان یافته باشد» بلکه گرایش سالبه ی آن است، یعنی باور به کارکرد همه جانبه و ضرورت اندیشه ی انتقادی، و ویران سازی رادیکال آنچه در گوهر خود وابسته است به سنت های کهنه. مدرنیته به این معنا انتقادی مداوم است از سنت و از خودش، نوخواهی و امروزگی است، مدام تازه شدن و خود را نفی کردن و به قلمرو تازگی ها گام نهادن است، به همین سبب بیشتر اندیشمندان امروز وقتی از مدرنیته یاد می کنند همین معنا را در نظر دارند: مجموعه ای پیچیده و فرهنگی که امکان نفی را فراهم می آورد و راه گشای سلطنت عقل و برقراری آزادی است، مدرنیته پلی است در تکامل روح به سوی آزادی و روزگار مدرن دوران دگرگونی و تبدیل است، دشوار نیست که دریابیم روزگار ما، زمانه ی زایش و انتقال به دورانی جدید است روح از آنچه تاکنون دنیایش بوده و در آن جای داشت و به تصورش می آورد جدا می شود و می خواهد این دنیا را به گذشته بسپارد، او درگیر دگرسانی خویش است، خودِ آگاهی روح مهمترین منش دوران جدید است و اندیشه های انتقادی بنیان این خوداگاهی است. برای این ادعا گفته هگل که بنیان مدرنیته را «عنصر ذهنی» می شناخت به عنوان مثال ذکر می کنیم.وی می نوشت که «آگاهی از خویشتن نیازمند آزادی، تعمّق، فردیت، استقلال کنش و مهمتر از همه انتقاد است».

1-5-مؤلفه ها و مبانی اندیشگی ادب اعتراض

از میان انواع مضمون های شعر و ادب در زبان می توان گفت که ادب اعتراض، بیشتر وام دار موضوعات آموزه های دینی، تصوف، اخلاق، حماسه، هجا و هزل بوده است.

  دین

دین مبین اسلام و دستورهای اجتماعی و اخلاقی آن در متن قرآن کریم از سرچشمه های اصلی تولا و تبرا یا به عبارتی جاذبه و دافعه در رفتار و گفتار هر مسلمان است. هر مسلمان عامل به دستورهای قرآن و مجری عملی سیرة نبوی (ص) به تربیت و اخلاقی هدایت می شود که ظاهراً و باطناً از آنچه خدا در قرآن حمایت کرده پیروی می کند و از آنچه حق نهی فرموده دوری می جوید، اگر مسلمانی در نماز آیة «ایاک نعبد» بر زبان جاری می کند، در عمل هم باید از هر چه غیر اوست طمع کمک ببرد و فقط از او استمداد بکند.

اصل ایمان به یگانگی خداوند (توحید) اصلی قرآنی است که مبنای اخلاق و ادب هر مسلمان است و سنگ بنای اخلاق اسلامی در همه امور و در همه احوال و در همه جا اجمالاً می توان نتیجه گرفت که اصول و مبانی اخلاقی و تربیتی نشأت یافته از قرآن پایه و مایه ای برای تولّد مضامینی در اشعار شاعران و ادیبان مسلمان شده که از زاویه ای می توان به آن «ادب اعتراض» گفت: اعتراض به آنچه غیرخداست (ولا الضّالیّن) و حمایت و نکوداشت (انعَمتَ علّیهِم).

تصوف

ادب و آداب صوفیانه از همان زمان نشو و نما در ایران، از کوفه و بصره تا بلخ و بخارا آموزه هایی انسانی و اسلامی در میان اهل تصوف و به تبع آنها در میان مردم رواج داد ک استغنای روحی و خوار شمردن دنیا و زخارف آن برجسته ترین این روحیّات بود، نگاه عمیّق به دنیا و مافیها و باور داشتن این که هر ظاهری را باطنی است، توکّل در امور زندگی، صبر پیشه کردن و ... همه عناصری است که به هر حال از زهد اسلامی سرچشمه گرفته و در میان متصوفه از مبانی تربیت به شمار می رفت.

اخلاق

مبانی اخلاقی خواه مبتنی بر فضائل چهارگانه (حکمت، شجاعت، عفت و عدالت) برگرفته از آثار ارسطو باشد، خواه مبانی اخلاقی برگرفته از دستورهای اخلاقی قرآن و سیره نبوی (ص) باشد در هر حال تأثیر آموزه های اخلاقی حکما و عالمان دینی و مفسران و مبلّغان و دین داران و نشر آثار و تألیفات ایشان در ذهن و زبان مردم این مرز و بوم آثار غیرقابل انکار برجای گذاشته است.

حماسه

نوع ادبی حماسه با موضوع شرح پهلوانی ها و شکست و پیروزی های یک قوم، به طور مشخص برای ما ایرانیان در اثری سترگ و ماندگار چون شاهنامه فردوسی ظهور و بروز یافته است.

شاهنامه و شخصیت فردوسی همواره برای ما ایرانیان نماد استقامت، پایداری، افتخار و استقلال در ذهن و عین بوده است، عنصر حماسه در زبان فردوسی یعنی روح آزادگی و عزّت نفس مبارزه با ظلم و فساد، حمایت از مظلوم، فتوّت، عیاری، قلندری و ... همه این مضامین در شاهنامه فردوسی در خور توجه و تأمل است.

 هجا و هزل

از میان انوع مضمون های، ادب، این مضمون شاید عرصة گسترده تری برای ارضای روح انتقادی و طنزآمیز ایرانی در هزار سال گذشته بوده است «روشن است که شوخ طبعان و مسخرگان نه احمق بوده اند و نه طبعاً تندخویی و دشنام گوی بلکه بر عکس، غالباً آنها مردمانی حساس و لطیف ذوق و نکته سنج و فرهیخته بود هاند که با دیدن پریشانی و ناهنجاری اجتماع و ضعف اخلاقی مهتران، خشم و غضب خود را در آثار خویش منعکس می ساخته اند (حلبی، 11: 1360)

رفتار هجا و هزل که صورت مبالغه آمیز طنز است اولاً از روحی مستغنی و متکی به خود سرچشمه می گیرد، یعنی آن که حرکت و رفتار دیگری را با آهنگی طنزآمیز یا هجو آمیز و بعضاً هزل گونه پاسخ می گوید، فردی است با اعتماد به نفس و مطمئن از خود و دلگرم به استواری مرام و مسلک خویش و ثانیاً حرکت طنز و هزل و هجا از روحیه ای شاد سرچشمه می گیرد، اگر مبالغه نباشد قوم ایرانی، قومی شاد و طنّاز است و در طول تاریخ حتی در مواردی که مبتلا به بلایای انسانی و طبیعی بوده از خود روحیه ای شاد و با اعتماد به نفس نشان داده است داشتن دو ویژگی اعتماد به نفس و شادمانگی که خود هر دو محصول آگاهی و دانایی است، به شخص یا به قوم این شهامت را می دهد تا نسبت به ناراستی و نادرستی در امری یا سخنی از کسی یا کسانی، زبان به انتقاد بگشاید و در پاسخ به آن حرکت و سخن نابه جا به طور مستقیم یا غیرمستقیم نادرستی و انحراف عامل را به او گوشزد نماید، روح انتقادی و طنزآمیز قوم ایرانی، در خلق این نوع از ادب تأثیر به سزایی داشته است.

1-6-عوامل پیدایش و ظهور شعر اعتراض

در بررسی عوامل مهّم و موثّر در پیدایش شعر اعتراض آن هم در قرن های نخستین تولّد شعر فارسی و هم چنین با توجه به نظراتی که ارائه شده است می توان به طور خلاصه این عوامل را در دو دسته عامل فردی و اجتماعی یا به عبارتی دیگر عوامل درونی و عوامل بیرونی مورد بررسی قرار داد . منظور از عامل فردی یا درونی خصوصیت روحی و روانی خود شاعر و میزان حساسیت و تاثیر پذیری او از محیط پیرامون است و عامل اجتماعی یا بیرونی اوضاع حاکم بر جامعه ی عصر شاعر است .

« زین العابدین مؤتمن » در این باره می نویسد :

« یکی از خصوصیات اخلاقی و ذاتی بشر این است که سعادت و خوشبختی را از لوازم ضروریه ی حیات می پندارد و وجود آن را موجب ادای تشکّر و امتنان و تذّکر نمی داند و هنگامی که غرق در شادخواری و شادکامی است ، متوجه وضع و حالت خود نیست ... مادام که عافیتی دارد و قدر آن نمی داند و چون به مصیبتی گرفتار شد نظر به این که آن را از امور عارضی و غیرضروری می داند بانگ و فریادش بلند می شود و زبان به شکوه و شکایت می گشاید در این میان طبقه شعرا که طبعا مردمی زود رنج و کم حوصله و صاحب توقّع هستند زودتر از دیگران صدایشان بیرون می آید و بیش از دیگران اظهار تالم و تحسّر می کنند » ( مؤتمن ، 288،289:1371 ) .

به طور کلی عوامل پیدایش شعر اعتراض را فهرست وار در دو دسته زیر تقسیم بندی کردیم :

الف ) عوامل درونی : که شامل موارد زیر است:

- خداپرستی و ایمان به یگانگی خداوند ( توحید )

- تعلیمات دینی و آموزه های مذهبی که روح و روان این شاعران و گویندگان با آن خو کرده بودند و آنان را وا می داشت تا التزام عملی به عقاید و باورهای خود داشته باشند و در زمره آن دسته از کسانی نباشند که « می گویند اما انجام نمی دهند » .

- خردگرایی ووجدان بیدار انسانی

- روح عدالت طلبی و آرمان گرایی به خصوص در میان اندیشمندان مسلمان ، از عوامل مهم ظهور این نوع از ادب در شعر است .

ب ) عوامل بیرونی موثر در پیدایش این آثار :

- اوضاع و احوال اجتماع و شرایط سیاسی حاکم .

- احساس تکلیف برای اصلاح ناراستی های اجتماعی با کمک گرفتن از شمشیر سخن و شعر .

- ریاکاری عالمان دروغین که می گفتند و عمل نمی کردند ، اعتراض به ریاکاری های آنان .

- رواج و رونق مجالس لهو و لعب و گرمی مجالس گناه که شاعران مقید را به مقابله وا می داشت .

- رواج بی عدالتی در جامعه و پایمال کردن حقوق انسانی .

- اعتراض به اختناق سیاستمداران و دشمنان آزادی به ویژه آزادی بیان و اندیشه ( به طور عمده در میان نوپردازان ) .

- چاپلوسی و فرومایگی و پستی عده ای از شاعران شعر فروش که منجر به جهت گیری های شاعران آزاده و بلند همت در برابر آنان می شد .

- اندکی هم اعتراض به تبعیضات اقتصادی و مسائل رفاهی .

تمامی این عوامل هر کدام به نحوی باعث می شد که شاعر خیرخواه و آرمان گرا ، تاب تحمل این ناراستی ها را نیاورد و فریاد اعتراض برآورد .

1-7-قالب های شعر اعتراض:

تنوع این اشعار ، به شکلی است که در همه سبک ها و قالب های شعری ، با حجم های متفاوت و موضوعات گوناگون شعر اعتراض سروده شده است .

اعتراض در قالب های قصیده ، غزل ، مثنوی ، قطعه ، رباعی ، دوبیتی ، ترجیع بند ، ترکیب بند و مسمط سروده شده اند و قالبی به خصوص ندارند « اما در سبک های گوناگون قالب های مسلّط شکوائیه ها با هم فرق دارند ، چنان که هر چه از سبک خراسانی دور شویم ، کاربرد قصیده در شکوائیه سرایی کاهش می یابد و در مقابل قالب های طبیعی تری چون غزل و مثنوی شایع تر می شود » ( سرامی ، 244:1375 ) .

حجم آن ها نیز متفاوت است . گاه شاعر از ایجاز بهره برده است و در یکی دو بیت اعتراضات خود را مطرح کرده و گاه راه اطناب در پیش گرفته و یک قصیده طولانی را به این موضوع اختصاص داده است ، زبان این نوع شعر اغلب ساده و بی پیرایه است و شاعر با الفاظ ساده و بدون هیچ تکلّفی به اعتراض پرداخته است ، اعتراض ها از نظر محتوایی نیز متنوع هستند و در موضوعات شخصی ، اجتماعی ، سیاسی،مذهبی و ... سروده شده اند عواملی چون ، شرایط زندگی ، وضعیت روحی افراد ، اعتقادات و اوضاع حاکم بر جامعه و ... در این تنوع موضوعی دخیل هستند .

نحوه بیان اشعار اعتراضی نیز ، هم به این طریق است که گاه شاعر به طور مستقیم و بدون هیچ ملاحضه یا ترس ، گله ، شکایت و ... اعتراض خود را ابراز می نماید و گاه نیز جانب احتیاط را رعایت کرده و غیر مستقیم اعتراض یا شکایت خویش را نسبت به افراد یا اوضاع جامعه بیان می دارد .

1-8-سیری اجمالی بر شعر اعتراض در ادبیات فارسی در قرن دوم وسوم:

ایرانیان در تاریخ تمدّن طولانی خود ، همواره همراه با اتفاقات تلخ و شیرین آسمانی و زمینی چند ویژگی و خصلت خاص پیدا کرده اند از جمله هوشمند ، معنی یاب ، صاحبدل ، نقّاد ، موشکاف ، شاعر و دارای روحی حساس و شوخ طبع و زرنگ « این قوم در رهگذر تاریخ کهنش با مضحک ترین اشکال و به دست احمق ترین اشخاص گرفتار بوده است . این ملّت شوخ طبع و نکته سنج و صاحبدل با خوش سخنی که در شرایط اختناق بر حاکمان وقت دستی نداشته و زبانش نیز یارای سخن گفتن آزاد و صریح نبوده و مجال فریادی هم نداشته است . خواه ناخواه با روحیه ای لطیف و هوش تیز در تنها جولانگاه ممکن اظهار نظر کرده و خودی نشان داده است ؛ در این میدان بوده که در لطیفه ساختن و ظریفه پرداختن و خرده گیری های موشکافانه و نکته سنجی های زیرکانه و پوشیده تاختن و رندانه دست انداختن عقده گشایی کرده است و از پشت پرده های رنگارنگ شعر و شوخی و ضرب المثل و معانی و بیان و صنایع لفظی و معنوی بدیع ، بی شمار به سوی حریف به ظاهر مسلّط تیراندازی کرده و با هزاران لطایف الحیل توانسته است سخن و حرف دل خود را بر زبان آورد و حریف را سر جای خود نشانده است » ( شریعتی 305،306:1379 ، نقل به مضمون ) .

زبان فارسی از زمانی که در آثار مکتوب قرن های سوم و چهارم هجری به کار گرفته شد . در میان تحصیل کرده های ایرانی ( شاعران ، نویسندگان ، عالمان دینی ، فلاسفه و ... ) تا حدود زیادی از حیث محتوا متاثر از زبان و فرهنگ عربی بود ، به ویژه شاعران که پس از آشنایی طولانی با دیوان اشعار عرب جاهلی و اسلامی ، در همان قالب ها و شیوه های اشعار عربی شروع به سرودن اشعار فارسی کردند بدیهی است که در این رهگذر تاثیر پذیری هم در شکل و ساخت شعر و هم در محتوا از شاعران عرب در شعر ایشان آشکار است .

سخنوران ایرانی در مضامینی چون مدح ، وصف معشوق و سوز هجران و شادی وصال و گریستن بر « ربع و اطلال و دمن » منزلگاه قبیله ی معشوق که در فرهنگ و اجتماع ایرانی پیشینه ای نداشت ، صرفا از راه ترجمه و به طور صوری بر اثر تاثیر پذیری از اشعار عرب جاهلی و پس از آن این مضامین را در شعر فارسی وارد کردند ( قصاید وصفی و مدحی منوچهری دامغانی ، عنصری و ... ) ؛ اما در قرن سوم و چهارم که ایرانیان به یک فرهنگ اصیل ریشه دار دست یافتند ، پس از این زمان در عالم شعر و ادب مضامین اصیل و مبتنی بر فرهنگ خودی در آثار شاعران ، نویسندگان نمود پیدا کرد و مضامین جدیدی در شعر و ادب وارد شد که با روحیات و نیازهای اجتماعی ایشان متناسب بود .

« فارسی گویان نخستین از مضمون « مدح » ، « وصف » ، « اخلاق » ، « زهد » « هجا » و « هزل » به ویژه با اتکا بر آموزه های قرآنی و سخنان پیامبر ( ص ) و البته فرهنگ ایرانی ، دیگر به وصف صوری مظاهر طبیعت و مدح حاکم نپرداختند ، بلکه صلاح در آن دیدند که مظاهر ارزشمند اخلاقی و سجایای انسانی چون آزادگی ، عزت، زهد و ... را بستایند . از زهد و هجا به عنوان وسیله ای برای تقبیح دنیا پرستان ستمگر و نیشخند زدن به ایشان سود جستند و اسالیب امر و نهی و تحذیر و ... قرآنی را به منظور اصلاح کجروی ها و ناراستی های سیاسی و اجتماعی در بیان و آثار خود وارد کردند ، از همین جا بود که « ادب اعتراض » بر پایه همان انواع ادب رسمی ، البته با فرهیختگی و روح انتقادی و شاید طنزآمیز ادبا و شاعران و اندیشمندان ایرانی شکل گرفت » ( پشت دار ، 11،12:1385 ) .

شعر اعتراضی در ادبیات فارسی ، در طول تاریخ دارای فراز و نشیب های فراوان بوده است و در طول دهه ها و دوران های گوناگون ، به اشکال مختلف نمود یافته است که این نمودهم از لحاظ کمی بسیار متغیر بوده و هم از لحاظ کیفی ، اصولا می توان اشعار اعتراضی را به سه بخش عمده تقسیم بندی کرد :

1_ اعتراض اجتماعی که شاعر یا نویسنده در اثر خود از اوضاع جامعه پیرامون خویش ابراز نارضایتی و ناخشنودی می کند .

2_ اعتراض فلسفی که در آن جا شاعر و یا نویسنده به کل خلقت و نظام هستی معترض است.

3-بخش سوم که اعتراض سیاسی است و شاعر یا نویسنده به اوضاع نابسامان سیاسی کشور و حکام و سیاستمداران عصر خویش می تازد .

با استناد به آن چه گفته شد ، همه اندیشمندان ایرانی در ظهور این نوع ادبی در زبان فارسی سهیم بوده اند ، لذا در این جا ضروری است تا از شاعران ادب اعتراض از آغاز و فراخور سبک ادبی شان و هم چنین نوع و زبان ادب اعتراضی شان که آیا اجتماعی ، فلسفی یا سیاسی است به اختصار نام برد .

1-رودکی ( 260-250 ه ق )

شاید بتوان گفت از جمله اولین کسانی است که نمونه هایی از اشعار اعتراضی که جنبه ی اجتماعی دارند و بر گرفته از آموزه های دینی و قرآنی هستند و به منظور اصلاح کجروی ها و ناراستی های اجتماعی اند در دیوانش جست و جو کرد .

بررسی نقش سیاست های بهسازی شهری در تغییر و تحولات کالبدی شهر ماسوله

فهرست مطالب

1- طرح تحقیق.. 1

1-1: بیان مسئله. 1

1-2: اهداف تحقیق.. 4

1-3: سوال تحقیق.. 4

1-4: فرضیه های تحقیق.. 4

1-5: روش تحقیق و جمع آوری اطلاعات.. 4

1-5-1: محدوده مورد مطالعه ( شهرک تاریخی ماسوله )5

1-6: پیشینه تحقیق.. 6

1-7: متغیرهای مورد بررسی و تعاریف عملیاتی:8

1-7-1: ساماندهی.. 8

1-7-2: ساماندهی شهری.. 8

1-7-3: بافت.. 8

1-7-4: شهر. 8

1-7-5: بافت شهر. 9

1-7-6: بهسازی.. 9

1-7-7: نوسازی.. 9

1-7-8: فرسوده:10

1-7-9: بازسازی (توان بخشی)10

1-7-10: بافت فرسوده. 10

1-7-11: کاربری.. 10

1-7-12: احیای شهر. 10

1-7-13: سیاست.. 11

2- مبانی نظری تحقیق.. 13

2-1: مقدمه. 13

2-2: اندیشه ها و نظرات در مورد ساماندهی بافت شهری.. 13

2-3: مکاتب و دیدگاه های ساماندهی بافت شهری.. 14

2-3-1: مکتب فرهنگ گرایی.. 14

2-3-2: مکتب آرمانگرایی.. 14

2-3-3: اصلاحگرایان.. 15

2-3-4: ترقی گرایان.. 15

2-3-5: کارکردگرایی.. 15

2-3-6: ساختارگرایی.. 16

2-3-7: نگرش احیای تک بناها یا تجزیه گرایی.. 16

2-3-8: الگوی اصالت بخشی بافتهای فرسوده و ناکارآمد. 17

2-3-9: محرومیت زدایی شهری و راهبرد برنامه ریزی اجتماعی.. 18

2-3-10: نگرش موزه ای به بافت شهر. 18

2-4: نظرات محققان در مورد بهسازی شهری.. 19

2-4-1: ارسطو. 19

2-4-2: آندره گوتن.. 20

2-4-3: لوکور بوزیه. 20

2-5: ساماندهی بافت شهری در دنیا21

2-5-1: بریتانیا21

2-5-2: بارسلون اسپانیا21

2-5-3: شانگهای چین.. 22

2-6: سابقه ساماندهی بافت شهری در ایران.. 23

2-6-1: تجربه مجد مشهد. 23

2-6-2: محله جماله اصفهان.. 24

2-6-3: شهر کرد. 25

2-7: سیاستها و برنامه های ساماندهی وتوانمندسازی بافت شهری در ایران.. 27

2-7-1: سیاستها و برنامه های اجرایی قبل از سال 1300 شمسی.. 27

2-7-2: سیاستها و برنامه های اجرای از سال 1300 تا قبل از انقلاب اسلامی.. 28

2-7-3: برنامه و سیاستهای بعد از انقلاب اسلامی.. 30

2-8: قوانین تدوین شده مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری.. 32

3- ویژگی های جغرافیایی – اقتصادی- اجتماعی- کالبدی فضایی شهر ماسوله. 34

3-1: موقعیت جغرافیایی شهر ماسوله و مشخصات طبیعی.. 35

3-1-1: توپوگرافی.. 35

3-1-2: اقلیم. 37

3-1-3: بارش... 37

3-1-4: رطوبت نسبی.. 38

3-1-5: دما39

3-1-6: منابع آب.. 40

3-1-7: پوشش گیاهی.. 42

3-2: ویژگی های جمعیتی و اجتماعی.. 43

3-2-1: مقدمه. 43

3-2-2: پیشینه تاریخی شهر ماسوله. 44

3-2-3: بافت شهری ماسوله. 45

3-2-4: معماری شهر ماسوله. 46

3-2-5: شبکه معابر. 47

3-2-6: دسترسی و ارتباطات.. 47

3-2-7: نظام فعلی و سیمای عمومی محلات.. 48

3-2-8: قومیت.. 50

3-2-9: زبان.. 50

3-2-10: مذهب.. 51

3-2-11: جمعیت.. 51

3-3: ویژگی های اقتصادی.. 54

3-3-1: وضعیت موجود گردشگری در ماسوله. 55

3-3-2: صنعت.. 56

3-4: کشاورزی.. 56

3-5: کاربری اراضی.. 56

3-6: تاسیسات و تجهیزات شهری زیربنایی.. 57

3-6-1: برق.. 57

3-6-2: شبکه فاضلاب.. 58

3-6-3: آب آشامیدنی.. 58

3-6-4: تلفن.. 58

3-6-5: گاز. 58

3-7: تاسیسات و تجهیزات روبنایی.. 59

3-7-1: آموزش و پرورش... 59

3-7-2: کتابخانه عمومی.. 59

3-7-3: تربیت بدنی.. 59

3-7-4: مرکز درمانی.. 59

4- فصل چهارم : یافته های تحقیق.. 64

4-1: بررسی کاربری ها در وضع موجود شهر ماسوله ( پیمایش میدانی )64

4-2: بررسی و تحلیل سیاست های بهسازی شهر ماسوله. 66

4-2-1: احیاء،حفظومرمتبناهاوبافتتاریخیماسوله توسعهکالبدیازدرون.. 66

4-2-2: برجستهسازیوساماندهیعناصراصلیسازمانفضایی.. 67

4-2-3: حفظوارتقایکیفیسیمایشهری.. 67

4-2-4: مناسبسازیمبلمانشهری.. 68

4-2-5: تعیینوتجهیزچشماندازهاییاز اطراف بهماسولهو بلعکس... 68

4-2-6: اولویت اقدامات مرمت و ساخت وساز. 68

4-3: طرح های بهسازی و ساماندهی کالبدی شهر ماسوله. 70

4-3-1: طرح شماره یک : منظرسازی پیرامون رودخانه. 71

4-3-2: طرح شماره دو: برجستهسازیفضاهایعمومیشهـر ( بازار،بام کتابخانه،امامزادهو ...)72

4-3-3: طرح شماره سه : تعیینحرائمقانونی زیستمحیطی،چشماندازی وکالبدی.. 72

4-3-3: طرح شماره چهار : مکانیابینقاطکانونیوگسترههایبصری شهر ماسوله. 74

4-3-5: طرح شماره پنج : پارکینگ (جانماییوطراحی )74

4-3-6: طرح شماره شش : مناسبسازیمبلمانشهری.. 75

4-3-7: طرح شماره هفت : نورپردازی.. 77

4-4: نظامکاربریوفعالیت.. 77

4-5: مرمتابنیه. 78

4-6: ظرفیتنهاییجمعیتساکندرماسوله. 80

4-7: مشخصات کاربری ،تعداد ،مساحت.. 81

4-8: ظرفیتاقامتیماسولهبرایگردشگران.. 82

4-8-1: محاسبهظرفیتگردش پذیریماسوله. 83

4-9: تحلیل سازمان کالبدی ( وضع موجود ) سال 1390. 83

5- فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات.. 92

5-1: اصول، سیاست ها و دستورالعمل های پیشنهادی در سیاستهای بهسازی شهری.. 92

5-2: تحلیل فرضیه ها110

5-2-1: بهسازی بافتهای فرسوده شهری سبب بهبود کالبد و رشد فیزیکی شهر ماسوله شده است.110

5-2-2: ساماندهی و بهسازی بافتهای فرسوده شهری سبب رونق اقتصادی شهر ماسوله شده است.111

5

فهرست جداول

جدول ‏2‑1 : سوابق بافت فرسوده در دنیا و ایران.. 26

جدول ‏3‑1 : میزان بارندگی ماهانه براساس آمار 10 ساله ( 1375 – 1385 ). 38

جدول ‏3‑2 : میانگین رطوبت نسبی (درصد) در سالهای 1375 – 1385.. 38

جدول ‏3‑3 : متوسط دمای ایستگاه در طی سالهای 1375 – 1385.. 39

جدول ‏3‑4 : آمار جمعیت... 51

جدول ‏3‑5 : اشتغال جمعیت برحسب جنش در سال 1385.. 52

جدول ‏3‑6 : برآورد ساختار بخشی و رشته فعالیتی اشتغال در شهر ماسوله در سال 1385.. 53

جدول ‏3‑7 : شاغلان بخش های خدمات و صنعت در سال 1390.. 54

جدول ‏3‑8 : کاربری های غالب شهر ماسوله.. 57

جدول ‏3‑9 : آمار ورود گردشگر 1384 – 1389.. 60

جدول ‏4‑1 : اراضی فاقد کاربری شهر ماسوله.. 80

جدول ‏4‑2 : جدول SWOTتحلیل سازمان کالبدی شهر ماسوله.. 84

جدول ‏5‑1 : تدوین اهداف، نظریه ها، اصول، دستورالعمل های مداخله و شیوۀ اقدام، با توجه به روش مداخله در نظریه های جهانی مرمت... 110

جدول ‏5‑2 : تدوین سیاست ها و راهبردهای فضایی – کالبدی، حمل و نقل و آمد و شد، شیوۀ برنامه ریزی و شیوۀ اقدام، با توجه به روش و هدف مداخله.. 95

جدول ‏5‑3 : تدوین اهداف، اصول، پیشنهادی و شیوۀ اقدام، با توجه به روش مداخله در منشورها، قطعنامه ها و مصوبات جهانی مرمت شهری... 105

فهرست اشکال

نمودار ‏3‑1 : بارندگی ماهانه ایستگاه ماسوله 1360 – 1380.. 38

نمودار ‏3‑2 : حداقل و حداکثر رطوبت نسبی ایستگاه ماسوله.. 39

نمودار ‏3‑3 : متوسط دمای ایستگاه ماسوله 1360 – 1380.. 40

فهرست اشکال

نقشه ‏1‑1 : موقعیت شهرستان فومن و شهر ماسوله در استان گیلان.. 5

نقشه ‏3‑1 : تقسیم بندی شهرستان فومن... 36

نقشه ‏3‑2 : پوشش گیاهی شهرک تاریخی ماسوله.. 41

نقشه ‏3‑3 : موقیت چشمه های طبیعیشهر ماسوله.. 49

نقشه ‏4‑1 : کاربری وضع موجود. 66

نقشه ‏4‑2 : اولویت مرمت در شهر ماسوله.. 69

نقشه ‏4‑3 : اولویت ساخت و ساز. 70

نقشه ‏4‑4 : وضعیت مرمت ابنیه در شهر ماسوله.. 79

نقشه ‏4‑5: ابنیه مرمت نشده شهر ماسوله.. 80

نقشه ‏4‑6 : وضعیت ابنیه در شهر ماسوله.. 81

نقشه ‏4‑7 : شبکه معابر شهر ماسوله.. 82

نقشه ‏4‑8 : محلات و طرح شماتیک شهری ماسوله.. 85

نقشه ‏4‑9 : فضاهای پر و خالی در شهر ماسوله.. 86

نقشه ‏4‑10 : فضاهای پارکینگ و نحوه دسترسی... 87

فهرست اشکال

تصویر ‏3‑1 : ماسوله در سال 1376.. 42

تصویر ‏3‑2: نمایی از شهر ماسوله 1388.. 46

تصویر ‏3‑3: ماسوله در سال 1310.. 47

تصویر ‏4‑1 : نمونه ای از فضاهای خالی و زمینهای آماده به ساخت... 86

تصویر ‏4‑2 : پارکینگ.... 87

تصویر ‏4‑3 : بافت کهن در شهر ماسوله.. 88

تصویر ‏4‑4 : بافت بهسازی شده در شهر ماسوله.. 89

تصویر ‏4‑5 : مسیر ویژه رفت و آمد فرقون و حمل وسایل.. 90

تصویر ‏5‑1 : ماسوله در سال 1320. 110

تصویر ‏5‑2 : ماسوله در سال 1390. 110

تصویر ‏5‑3 : نوعی از بافت فرسوده و متروکه شهر ماسوله.. 111

چکیده

طرح باززنده سازی یا طرح مرمتی شهر در واقع ایفا کننده ی این وظیفه است که به اتکاء شناخت روند زندگی شهر، راه توسعه ی پدیده های موجود را برای تداوم زندگی مردمان شهر پیش بینی کند. به عبارت دیگر، طرح باززنده سازی شهری - در شرایط موجود و تجارب معمول تر- به کمک روند تکاملی تاریخ شهر می آید. اگر شناخت توسعه ی شهر و نتیجه گیری هایی را که از آن می توان کرد به عنوان فلسفه ی وجودی شهر و مجموعه شرایط واقعی زیست و بقاء آن بنگریم، خود را همیشه به آن ریشه محتاج حس می کنیم و این احساس در مقابل شهرهایی که دارای فرهنگی غنی ترند، قوی تر خواهد بود. نقش سیاستهای بهسازی شهری در باز زنده سازی شهر ماسوله که یکی از بافت های تاریخی و کهن در استان گیلان است، با حفظ اصالت و معرفی آن به عنوان یک نمونه تاریخی در کشورمان حائز اهمیت است. در حفظ و نگهداری بناهای تاریخی و بافت های قدیمی شهر که جزو ثروت های فرهنگی بشمار می آیند، بحث روی ارزشها به میان می آید.در این پژوهش ضمن تحلیل شرایط موجود شهر تاریخی ماسوله نسبت به ارائه پیشنهادات و راهکارهایی جهت بهسازی و باز زنده سازی با اتکا به تئوری مداخله و سیاست های بهسازی ارائه گردیده است.

کلمات کلیدی : سیاست های بهسازی، باز زنده سازی، ماسوله

مقدمه

رشد شتابان شهرنشینی با گسترش بی رویه کالبدی و استقرار نامتعادل جمعیت در مراکز شهری همراه بوده است. جابجایی جمعیت در مراکز شهرها، ظهور و گسترش پدیده اسکان غیر رسمی عمدتاً در حاشیه شهرها و همچنین ادغام بافتهای روستایی واقع در مجاور کلان شهرها با بافت شهری موجب بروز مسایل جدی در ساختار و سازمان فضایی، کارکردی و اجتماعی شهرها شده اند. نواحی مرکزی شهرهای قدیمی با توجه به تحولات و همچنین بی توجهی مدیریت شهری دچار رکود و فرسودگی شده اند. بسیاری از این بافتها با خروج مالکان و ساکنان قدیمی خود به مقصد مهاجران و اجاره نشینان کم درآمد مبدل گشتهاند.

بی توجهی به این بافتها و تخریب آنها نابودی سرمایه ای میشود که افزوده شدن بر ارزش آنها سالها به طول انجامیده است، و این موضوع با هیچ یک از اصول توسعه پایدار سازگار نیست. از سوی دیگر این بافتها اکنون تبدیل به سرمایهای طبیعی و مختص این سرزمین شدهاند. بنابراین فرصتی پدید میآورند که در صورت توجه جدی به آنها و انجام سرمایهگذاریهای لازم بر روی آنها به فرصتی برای کسب و کار و سود آوری پایدار تبدیل خواهد شد. (شهابیان، 1386، ص 22).

بنابراین دستیابی به توسعه موزون، متعادل و پایدار شهری، استفاده از ظرفیتهای کالبدی، اقتصادی و اجتماعی موجود در درون محدوده قانونی شهرها و تعادل بخشی به استقرار جمعیت و جلوگیری از گسترش بیرویه شهرها ( توسعه درونی) و همچنین فراهم کردن امکان زندگی سالم، ایمن و استاندارد برای بخش قابل توجهی از جمعیت شهری که در بافتهای نابسامان و فرسوده ساکن اند؛ از اهداف پیش روی برنامه ریزان است. تحقیق حاضر مربوط به شهر ماسوله میباشد که به لحاظ بسیاری از شاخصهای مورد ارزیابی با محدودیتهای قابل توجهی مواجه است. مشکلاتی از قبیل نابسامان بودن عرض شبکه معابر، نامناسب بودن آسفالت کف معابر، فرسودگی شدید بناها، آبگرفتگی پارهای از معابر هنگام بارندگی و سایر مشکلات آسیب پذیر بوده و به دلیل سر عت تحولات در بخشهای دیگر شهر نتوانسته خود را با تحولات نوین شهری منطبق سازد، سایر مشکلات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی نیز بر مشکلات آن افزوده است. تحقیق حاضر در صدد است تا با ساماندهی کالبدی این شهر از روند فرسودگی و تخریب بافت جلوگیری کرده و با تجدید حیات و برنامه ریزی به لحاظ کالبدی و توانمندسازی به لحاظ اجتماعی بر حل برخی از مشکلات آن بپردازد.

تحقیق حاضر در صدد است تا با ساماندهی و بهسازی بافت فرسوده بر حل برخی از مشکلات آن بپردازد . بدین ترتیب زمینه احیای و ساماندهی بافت مذکور را فراهم آورد و با مناسب نمودن آن با امکانات و شرایط کنونی زندگی را به ساکنین این محله هدیه کند. بر این اساس،

فصل اول: شامل کلیات طرح تحقیق، بیان مسئله و اهمیت آن ، ضرورت تحقیق، اهداف تحقیق، سوالات تحقیق، فرضیه های تحقیق، روش و مراحل و فرآیند تحقیق، مشکلات و محدودیتهای تحقیق، تعریف مفاهیم و واژهها و پیشینه تحقیق میشود.

چار چوب فصل دوم به شرح زیر تنظیم شده است.

بخش نخست به بررسی برخی از مهمترین اندیشه های مرتبط با مباحث ساماندهی و توانمندسازی بافتهای کهن شهری از زمان شکل گیری تا زمان حاضر اختصاص یافته است.

در بخش دوم، تجارب علمی مختلف و نمونه های اجرایی و ساماندهی و توانمندسازی در کشورهای مختلف و شهرهای منتخب از ایران مورد مطالعه قرار گرفته است.

در بخش سوم، به تحولات سالهای اخیر در ایران و روند برنامه ریزی و ساماندهی و سیاست گذاریها در بافتهای کهن شهری در ایران پرداخته شده است.

فصل سوم: به بررسی ویژگیهای جغرافیای، طبیعی ، انسانی و اقتصادی شهر می پردازد.

فصل چهارم: به بررسی و تحلیل بافت شهر ماسوله مربوط می شود و نیز به نقد و ارزیابی میپردازد.

فصل پنجم: که آخرین فصل این تحقیق است به بررسی و ارزیابی فرضیات، نتیجه گیری در چارچوب فرضیه های تحقیق مطرح شده در فصل اول میپردازد و سرانجام با ارائه پیشنهاداتی به پایان رسیده است.

فصل اول

طرح تحقیق

 1- طرح تحقیق

1-1: بیان مسئله

تاریخ شهرنشینی در کشور ما دارای پیشینه ای بسیار دیرین است. شهرهای ایران (و البته تعدادی از روستاها) به دلیل برخورداری از ویژگی هایی ممتاز معماری دارای بافت های باارزش هستند. معمولاً در بافت های شهری چند فعالیت مهم اتفاق می افتد که اصلی ترین آنان سکونت، کسب و کار، تردد و... است. این بافت ها بنا به شرایط اقلیمی، فرهنگی، اجتماعی شکل گرفته و ویژگی هر منطقه آن ها را از هم متمایز می سازد. تغییر شکل بافت ها و اساساً شهرسازی در ایران در دوره ی صفوی اتفاق افتاد و در دوره- ی قاجار ادامه یافت.

بافت های فرسوده، بخش قابل توجهی از پهنه بسیاری از شهرهای کشورمان را تشکیل می دهند که به دلیل معضلات خاص خود از گستره حیات شهری خارج گشته و به بخش های مسأله دار شهرها تبدیل شده اند. این بافت ها علاوه بر مسائل و مشکلات کالبدی، ابعاد و کیفیات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شهر و فضاهای شهری را نیز دچار تنزل نموده و حضور انسان در فضاهای شهری را با معضل روبه رو یا مختل می سازند. بنابراین، زدوده شدن خاطرات جمعی و افول حیات شهری، که به از بین رفتن سرزندگی و نشاط بافت، منجر می گردد، از عواقب افت شاخصه های کیفی در فضاهای شهری این پهنه های فرسوده محسوب می شود. اتخاد تصمیمات صحیح و انتخاب نوع مناسب و متناسبی از مداخله در این گونه بافت ها، که به ارتقاء کیفیت فضاهای شهری در این بافت ها نیز بپردازد، جهت بازگرداندن هویت و حیات شهری ضروری به نظر می رسد.

تجارب کشورهای مختلف نشان می دهد که بهسازی و مرمت بافت های شهری به طور مجزا و مستقل از بناهای تاریخی و به عنوان عنصر شهری، زنده و پویا تا جنگ جهانی دوم هیچگاه مورد توجه کنگره های مرمت قرار نگرفته بود. نخستین سمینار بین المللی که آشکارا به مرمت و حفاظت بافت های شهری توجه کرد، کنگره «گوبینو» در سال 1960 بود. تدوین کنندگان منشور جهانی آمستردام در سال های بعد(1975) خواستار اعمال تغییرات وسیعی در موازین قانونی و مقررات اجرایی شدند به نحوی که بتوانند در آشتی دادن فضاهای کالبدی قدیمی با فضای زندگی مدرن توفیق یابند.

در ایران با توجه به پیشینة تاریخی استفاده از خشت و گل در معماری ایران، پوشش خزه و گلسنگ و انواع گیاهان علفی روی بام بناهای مناطق مختلف کشور چون آذربایجان، گیلان و مازندران، بام های خانه های کوهستانی و روستاها استفاده می شده است که نمونه بارز آن خانه های شهر تاریخی ماسوله است که در آن بام خانه های پایین تر به عنوان حیاط خانه های بالایی عمل می کنند.

شهر ماسوله یکی از شهرهای ایران و استان گیلان می باشد که در ناحیه کوهستانی شهرستان فومن واقع شده از شمال و شمال شرق به شهرستان ماسال و توابع آن، در جنوب به ارتفاعات و نقاط ییلاقی زنجان و در غرب به ارتفاعات شهرستان خلخال محدود است، شهر ماسوله با موقعیتی که دارا است تنها از طریق یک جاده آسفالته با مرکز شهرستان ارتباط دارد. مجموعه ماسوله به گونه ای بنا شده که با توجه به شیب زیاد زمین و کم بود زمین مسطح، جواب گوی ساکنان آن باشد. شکل پلکانی و مطبق شهر که در امتداد شیب کوه رو به جنوب و در طول خطوط توپوگرافی زمین کشیده شده است، پاسخ گوی فعالیت های روز مره ی شهر ماسوله است. این شهر شامل چهار محله اصلی است که همه ی آن ها حول بازاری چهار طبقه که به منزله ی قلب شهر است، شکل گرفته اند. این امر گویای این حقیقت است که کالبد بازار و حیات اقتصادی آن اصلی ترین معیار در شکل گیری کل شهر بوده است.

بافت ماسوله از نوع بافت های دارای میراث شهری است. بافت های دارای میراث های شهری بافت هایی هستند که در برگیرندهآثار به جای مانده از گذشته و جایگزین ناپذیری هستند که می توانند در آگاهی جوامع از ارزش های فرهنگی و گذشته خود کمک کند. حفظ آن ها علاوه بر، بر انگیختن غرور ملی و ایجاد حس هویت، بر کیفیت زندگی نیز می افزاید. این آثار که به یکی از سه دوره باستان، دوره تاریخی و یا معاصر تعلق دارد، یا به ثبت آثار ملی رسیده اند و یا در لیست میراث های باارزش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار می گیرند. در نتیجه حفظ و مرمت و بهسازی این بافت ها از ارکان حفاظت آنها محسوب می شود. اما در سال های اخیر متروکه بودن مغازه ها و در نتیجه نفوذ آب های نزولی و صعودی به بام و دیوارها و هجوم حشرات وکرم های چوب خوار، در مجموع شرایطی را برای کالبد بازار ماسوله به وجود آورده بود که بخش هائی از بام به کلی فرو ریخته و بخش های دیگر در شرف تخریب بود. این شرایط در صورت نبود مداخلات مرمتی طی یک سال منجر به تخریب صد در صد بام بنا و در نتیجه آسیب دیدگی کلی تمام ساختمان می شد. از آنجا که این بخش از بازار تنها بخش دو طبقه باقی مانده از بازار قدیم ماسوله بود، حفاظت و مرمت از آن ضروری و فوری به نظر می رسید، در نتیجه برنامه حفاظتی و بهسازی بنا از همان بدو تخریب اولین بخش بام به گونه ای هماهنگ و طراحی شده ضرورت پیدا کرد.

از آن جا که مصالح به کار رفته در بافت ماسوله نیز عمدتاً از انواع خشتی، و آجر و چوب و یا آجر و آهن بدون رعایت اتصالات افقی و عمودی و فاقد استاندارد بود و به تدریج و با گذر زمان استحکام بناها کاسته شده و رو به فرسودگی میرفت. ساختمان های موجود عمدتاً قدیمی که یا فاقد رعایت استانداردهای فنی بودند به گونه ای که غیر استاندارد بودن آن ها از ظاهر ساختمان قابل تشخیص بود. ابنیه این بافت عمدتاً تاب مقاومت در مقابل زلزله ای با شدت متوسط را نداشت. در نتیجه عملیات مرمت و بهسازی این شهر تاریخی صورت پذیرفت.

در عملیات بهسازی اصل بر وفاداری به گذشته و حفظ آثار هویت بخش درآن هاست. فعالیت بهسازی با هدف استفاده از امکانات بالقوه و بالفعل موجود و تقویت جنبه های مثبت و تضعیف جنبه های منفی از طریق حمایت، مراقبت، نگهداری، حفاظت، احیاء استحکام بخشی و تعمیر صورت می پذیرد. دخالت در این بافت ها مستلزم رعایت ضوابط و مقررات ساختمان میراث فرهنگی می باشد که در شهر ماسوله نیز صورت پذیرفت.

بهسازی شهرها طبیعتاً بر توسعه فضایی_کالبدی شهر تاثیر بسزایی دارد. یکی از مهمترین مباحث شهر و شهر نشینی در ایران امروز، بررسی و تحلیل رشد و توسعه فضایی – کالبدی شهر و شهرنشینی است.

نوسازی و بهسازی یک بار برای همیشه رخ نمی دهد بلکه امری است مداوم که در نهایت می بایست به سیستمی خودجوش تبدیل شود. این امر آنی و سریع نیست بلکه فرایندی حساس و پیچیده است که نیاز به طراحی برنامه های هدفمند کوتاه مدت، میان مدت، بلند مدت دارد و برای دستیابی به ساماندهی و احیای موفقیت آمیز، به شناخت دقیق بافت قدیمی و کل سیستم شهر و نظام منطقه ای نیاز است. همچنین باید به ابعاد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی و مسائل و مشکلات بافت قدیمی شهرها توجه نمود.

این فرایند پویا و مداوم که در طی آن محدوده فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن در جهات مختلف از حیث کمی افزایش و از حیث کیفی تغییر می یابد، اگر سریع و یا بی برنامه باشد به ترکیب فیزیکی مناسبی از شهر نخواهد انجامید، در نتیجه چهره، سیما و پیکره شهر را دگرگون می سازد و باعث ناکار آمدی، فرسایش فضاها و فعالیت های شهری می گردد و چهره و معنایی متفاوت را القا می کند.

از این منظر و با توجه به نقش ماسوله در عرصه فضایی استان گیلان و حوزه عملکردی آن در مقیاس بین المللی، ملی، منطقه ای، ناحیه ای و محلی و از سوی دیگر برخورداری منطقه مورد مطالعه ماسوله و حوزه پیرامونی آن از ویژگی های طبیعی_ محیطی، در این پژوهش به بررسی نقش سیاست های بهسازی شهری در تغییر و تحولات کالبدی شهر ماسوله پرداخته می شود.

1-2: اهداف تحقیق

مرمت و بهسازی شهری ، نقش بزرگی در احیاء منظقه ورونق فعالیت اقتصادی مجدد آن دارد. بررسی بازسازی و نوسازی بافت های شهری و سرمایه گذاری هنگفت مورد نیاز در تحقق سیاست توسعه درونی، مشارکت گسترده مردمی و زمینه سازی فرهنگی برای چنین مشارکتی را بیش از پیش ضروری می نماید اما در این زمینه باید به تغییر تحولات کالبدی و فیزیکی مناسب شهر توجه نمود.

1. بازیابی ارزش‌های فرهنگی ـ تاریخی و ارتقاء هویت شهری.
2. حفظ سرمایه های شهری(میراث درون بافت ها)
3. مقاوم سازی ابنیه در برابر بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله
4. زیبا سازی محیط و حفظ ساختار سنتی.
5. حمایت، مراقبت،نگهداری، حفاظت، احیاء استحکام بخشی و تعمیر.
6. افزایش کارایی و بهره وری، باز گرداندن حیات شهری به بافت.
7. نقش سیاستهای بهسازی در تغییر و تحولات کالبدی شهر ماسوله چگونه است

1-3: سوال تحقیق

1-4: فرضیه های تحقیق

فرضیه عبارت است از حدث یا گمان آگاهانه درباره ماهیت و چگونگی روابط بین پدیده ها اشیاء و متغییرها که محقق را در تشخص نزدیک ترین راه برای کشف مجهول کمک می نماید. (حافظ نیا، 1377 - 132)

ساماندهی و بهسازی بافتهای فرسوده شهری سبب رونق اقتصادی شهر ماسوله شده است.

بهسازی بافتهای فرسوده شهری سبب بهبود کالبد و رشد فیزیکی شهر ماسوله شده است.

1-5: روش تحقیق و جمع آوری اطلاعات

روش تحقیق در مقاله حاضر متکی به روش های تاریخی، توصیفی، تحلیلی و میدانی است. در زمینة مباحث نظری، از روش تحلیلی و توصیفی مبتنی بر اطلاعات ارائه شده در اسناد و مدارک کتابخانه ای سازمان های مختلف و در مرحله بعد از داده ها و اطلاعات موجود در گزارش های طرح های جامع و تفصیلی شهر ماسوله جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات ودر نهایت از تکنیک های آماری و سیستم اطلاعات جغرافیایی نیز برای نمایش یافته ها و اطلاعات فضایی تحقیق استفاده شده است.مطالعات کتابخانه ای و سنادی، مجلات علمی پژوهشی، استفاده از دریافته های محققان دیگر و همچنین بازدید میدانی، ابزار گردآوری اطلاعات در این تحقیق با استفاده از مصاحبه، پرسشنامه، مشاهده، بررسی و استفاده از کامپیوتر و اینترنت خواهد بود.

1-5-1: محدوده مورد مطالعه ( شهرک تاریخی ماسوله )

ماسوله یکی از نقاط شهری شهرستان فومن است که در جنوب غربی این شهرستان، در دامنه کوه های تالش که مرز غربی استان گیلان را شکل می دهد قرار گرفته است. موقعیت شهر ماسوله به گونه ایست که از سه طرف شمال، غرب و جنوب به مناطق کوهستانی، کوههای تالش و از طرف شرق با جلگه فومنات و مناطق پست ارتفاعی و سایر مناطق استان مرتبط گردیده است این ارتفاعات به ترتیب عبارتند از: ارتفاعات شهرستان ماسال و توابع آن در شمال و شمال شرق، ارتفاعات و نقاط ییلاقی، زنجان در جنوب و ارتفاعات شهرستان خلخال و توابع آن در غرب.

نقشه ‏1‑1 : موقعیت شهرستان فومن و شهر ماسوله در استان گیلان

منبع: مهندسین مشاور شاران(طرح جامع شهر ماسوله)

1-6: پیشینه تحقیق

قدیمی ترین و بیشترین مقالات و ادبیات موجود درباره شهر و برنامه ریزی شهری مربوط به کالبد و سیستم کالبدی شهر است. طراحی کاهون در 2670سال ق.م در مصر و شهر بابل در 670 ق.م . در عراق و میلتوس در479 ق.م در یونان از قدیمی ترین شهر های ساخت دست بشر بر اساس یک سیستم کالبدی است(کامروا،11:1384).

مهمترین نظریه های رشد کالبدی شهر را نظریه های رفتار انسانی ، تئوری اقتصادی ، تئوری تاثیر وسایط نقلیه خطوط ارتباطی در توسعه شهرها، تئوری کوئین لینچ و لوید رودوین تشکیل می دهند. این تئوری ها در شرایط و زمانهای مختلفی توسط افرادی مطرح شده اند که هر کدام سعی در تبیین و تحلیل چگونگی رشد کالبدی شهرها از زوایای مختلفی را داشته اند. پس از پایان جنگ جهانی دوم و از دهه 1950 به بعد، به طور کلی در سطح جهان اختیارات وسیعی در زمینه تهیه طرح های توسعه شهری و منطقه ای به مقامات اداری ، محلی داده شد و مشخصه مشترک تمرکز زدایی اداری را در امور تهیه طرح های توسعه شهری در کشورهای جهان به روش های مختلف عملی ساخته است( مهندسین مشاور شارمند،27:1379).

«ارنست برگس» الگوی دوایر متحد المرکز را در روند توسعه فضایی و کالبدی شهر ارایه نمود. وی به رقابت و همسازی در سازمان اکولوژی شهر و توزیع و تراکم جمعیت ناشی از آن تاکید خاصی داشت. نظریه او مبتنی بر بوم شناختی اجتماعی است و وجه بارز آن، اعتقاد به این نکته است که در توسعه فیزیکی شهر فرایند پخشایشی کاربریها روی می دهد و در نتیجه افراد و گروهها جابجا می شود(برگس ،1955 ،145).

پس از برگس «همر هویت» بیان کرد استقرار مساکن انسانی به تبع شرایط اقتصادی گروههای اجتماعی در جهت و سمت معینی از شهر شکل می گیرد، آنجا که عوارض نابهنجار جغرافیایی وجود ندارد و فضاهای باز و شرایط زیست محیطی مناسب و افق های آرام بخش طبیعی را با چشم اندازهای زیبا بتوان در اختیار طبقه مرفه جامعه گذاشت (فرید،1383: 145).

جبارنیا و همکاران(1371)، در طرح تفصیلی بافت قدیم شهر یزد، در سال 1371 درباره ساماندهی، کمبود فضاهای خدماتی، درمانی، فضاهای سبز و ورزشی، بازدهی کم اقتصادی کارگاهها و فعالیت های اقتصادی در بافت قدیم شهر یزد را از یک طرف و استقرار اقشار مهاجر روستایی، جنگ زدگان و مهاجران افغانی و عراقی را از طرف دیگر، دلایل رکود بافت قدیم شهر یزد معرفی کرده اند.

پورمحمدی و همکاران(1387)، ارزیابی گسترش فضایی _ کالبدی شهر زنجان را با با تأکید بر تغییر کاربری زمین طی دوره 13 84-1355انجام دادند. نتایج تحقیقات آنها نشان داد چگونه دوران نوین داده های سنجش از دور و شیوه های مناسبتر برای شناخت، مدل سازی، پیش بینی و نمایش دینامیسم های زمانی و فضایی _کالبدی گسترش شهر در مقیاس های متفاوت راجازه می دهند. همچنین آنها همبستگی، شدت، وسعت و مکانیزم تبدیل و تغییر کاربری اراضی شهری شهر زنجان را به عنوان برآیند و تجسم گسترش فضایی _ کالبدی آن دادند. بر این اساس مشخص شد که در چه ابعاد و مقیاسی کاربری شهری به ترتیب شدت عمل، کاربری های ارضی دیم، بایر، باغ و اراضی کشت آبی پیرامون خود را تحت گسترش فضایی_کالبدی خود قرار داده است.

عباس زادگان و روستا(2008)، مطالعه ارتقاء کیفیت فضاهای شهری در فرآیند بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده(مطالعه موردی: محله صابون پز خانه تهران) را انجام دادند. طرح بهسازی محله صابونپزخانه تهران، با رویکرد ارتقاء شاخصه های کیفی فضاهای شهری در سطح محله و تمرکز بر این موضوع، توسط مهندسین مشاور فجر توسعه تهیه گردید. با این مقایسه و بررسی تطبیقی نمونه موردی و مبنای نظری، چنین استنتاج شد که متمرکز شدن بر فضاهای شهری بافت و تهیه طرحی به منظور ارتقاء کیفی آنها راهکاری در جهت بهبود فرآیند بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده محسوب می شود و بدون توجه به آنها، بافت، حیات شهری خود را باز نخواهد یافت.

اثری دیگری نیز کیفیات محیط کالبدی را طبقه بندی کرده است در سال 2003 توسط متیوکرمونا با عنوان «مکان های عموم-فضاهای شهری» منتشر شد. در این اثر، کرمونا کیفیات تأثیرگذار بر محیط کالبدی را به 7 دسته تقسیم کرده است که عبارتند از: دسترسی، سخت فضا و نرم فضا، فضای همگانی، ایمنی و امنیت، منظر شهری، اختلاط و تراکم، همه شمول بودن، و مدیریت زمانی فضا(کرمونا،2003).

حناچی و مژگانی(2008)، اصول بهسازی و بازسازی فضاهای فرسوده شهری توسط عناصر مبلمان شهری را بررسی نمودند. نتایج تحقیقات آنها نشان داد در بهسازی و بازسازی بافت های فرسوده شهری توسط عناصر مبلمان شهری نحوه دستیابی به مناسب ترین پاسخ در سه بعد که لازم وملزوم یکدیگرند دنبال شده است:1- برنامه ریزی و طراحی مناسب تر 2- استفاده بهینه از امکانات بالقوه 3- مدیریت کارآمد شهری.

1-7: متغیرهای مورد بررسی و تعاریف عملیاتی:

در این پژوهش متغییر مستقل عبارتند از:

بهسازی و نوسازی شهری- توزیع فضایی- شعاع دسترسی- مکان یابی.

متغیرهای وابسته نیز به شرح ذیل ارائه می گردند :

1-7-1: ساماندهی

معنای لغوی ساماندهی نظم دادن، ترتیب دادن، آراستن، سر و صورت دادن (داداشی 1375،ص10)

مفهوم ساماندهی به طور عام عبارت است از اصلاح روابط موجود و ایجاد نظم و ترتیب بهینه در بیان اجزای یک سیستم به گونه ای که در نهایت نیز کل نظام، به سوی اهداف از پیش تعیین شده هدایت می شود. (شماعی و پوراحمد، 1384،ص77)

1-7-2: ساماندهی شهری

نظاممند ساختن فضاهای شهری با توجه به روابط فضایی آنها به منظور انسجام فضاها و دسترسی راحت و سریع بین آنها و ایجاد محیطی زیبا و موزون در شهر است. (شماعی و پوراحمد 1385،ص79)

1-7-3: بافت

ویژگیها و ساختار متعلق به یک مجموعه مانند بافت بدن، بافتهای اجتماعی، بافت شهری، بافت قدیم و بافت جدید و... (انوری 1385،ص137)

گستره های هم پیوند است که از بناها، راهها، مجموعه ها، فضاها، تأسیسات و تجهیزات شهری و یا ترکیبی از آنها تشکیل شده است. (حبیبی، پوراحمد، مشکینی، 1386،ص68)

1-7-4: شهر

محدودهای را شهر گویند که بسیاری از شرایط و خصوصیات از جمله ابعاد اکولوژیکی، شرایط شغلی، خصوصیات اجتماعی و فرهنگی، حوزههای اداری، فعالیتهای اقتصادی و خصوصیات جمعیتی و ... آن نسبت به سکونتگاههای دیگر متمایز باشد. (شکوئی، 1381،صص170،105)

مفهوم شهر: یک پدیده مستقل و خودگران نیست بلکه بخشی از ساختمانها جامعه و نمودی از اوضاع تامل برانگیز آن است.در واقع کشف مسائل پیچیده شهری به کشف حقایق فضایی جغرافیایی کشورهاست. (شکوئی،1377،ص2)

1-7-5: بافت شهر

بافت شهر عبارت است از، دانهبندی و درهم تنیدگی فضاها و عناصر شهری که به تبع ویژگیهای محیط طبیعی، به ویژه توپوگرافی و اقلیم در محدوده شهر یعنی بلوکها و محلههای شهری به طور فشرده یا گسسته و با نظمی خاص جایگزین شدهاند. (توسلی،1386،ص5)

1-7-6: بهسازی

به سلسله اقداماتی گفته میشود که به منظور ابقاء و بهبودن کالبد فضایی شهر در کوتاه مدت صورت می گیرد. (حبیبی، محسن،1381، 18) با توجه به تعاریفی که در سطور بالا آمده تعریف دکتر پوراحمد و دکتر مشکینی به پروژه نزدیکتر است. شامل سلسله اقداماتی است که به منظور کالبد، که در نتیجه فرسایش فعالیت تحقق یافته است، در کوتاه مدت صورت میپذیرد. در واقع بهسازی زمانی صورت میگیرد که فرسودگی نسبی فضا از لحاظ عملکردی حاد شده باشد. (پوراحمد، مشکینی، 1386،ص47)

1-7-7: نوسازی

با توجه به تعاریفی که در سطور بالا آمده تعریف دکتر حبیبی و پوراحمد و دکتر مشکینی به پروژه نزدیکتر است. مجموعه اقداماتی را شامل میشود که درعین حفاظت بنا، مجموعه و یا فضای شهری ممکن، سازمان فضایی مربوط را معاصرسازی و امکان بازدهی بهینه آن را فراهم میآورد. (حبیبی، پوراحمد،مشکینی، 1386،ص50)

نوسازی: زمانی انجام میشود که فضای موجود از کارکردی مناسب و موثر برخوردار باشد ولی فرسودگی نسبی «کالبدی» سبب کاهش بازدهی و کارایی آن شده است. (حبیبی و مقصودی، 1381،ص20)

نوسازی شهری : به مداخلهاداری و سازمان یافته که برای مقابله با زوال تدریجی بافتهای شهری و یا انطباق یا وضع موجود در راستای معاصرسازی بافت و تأمین نیازهای ساکنان صورت میگیرد بهسازی شهری گفته میشود. (حبیبی،1375،ص19)

1-7-8: فرسوده:

ساییده، کهنه، پوسیده، زدوده، محو کرده، کاسته، کم کرده، پایمال گردیده، آزار رسیده، آزرده. (معین،1382،ص724)

1-7-9: بازسازی (توان بخشی)

احیاء و تجدید حیات بناها و بافتهای شهر عبارت است از تقویت زندگی اجتماعی- اقتصادی ساکنان محلههای مسکونی همراه با مرمت و بهسازی کالبدی در بازندهسازی یا احیاء بافتهای شهری- تجدید حیات اجتماعی به نسبت تجدید بنا اهمیت دارد. (سعیدنیا،1378،ص93)

1-7-10: بافت فرسوده

جزئی از پیکره و بدنه شهرهاست و دارای ارزشهای کالبدی، عملکردی و اقتصادی میباشد. (فلامکی، 1386،ص22)

بافت فرسوده: تاکنون تعریف حقوقی و قانونی مشخص از بافت فرسوده ارائه نشده است آنچه که میتوان به موجب آن برای بهسازی و نوسازی فضاهای قدیمی شهر از آن بهره گرفت عمدتا تعاریف و دیدگاه نظری برخی صاحب نظران در حوزه شهرسازی که عمدتا تراوش فکری و ذهنی بوده و هیچ جایگاه حقوقی ندارد و به دلیل رفتار سلیقهای بعضا به کارگیری آنها تنها اجرایی نشده بلکه مشکل آفرین هم شده است. (تیزدل،1379،ص35)1-7-11: کاربری

مشخص کردن نوع مصرف زمین در شهر، هدایت ساماندهی فضایی شهر، تعیین ساختها و چگونگی انطباق آنها با یکدیگر و با سیستمهای شهری است. (زیاری،1379،ص125)

1-7-12: احیای شهر

احیای شهر به مفهوم تجدید حیات یا بازنده سازی بخشهایی از نواحی شهری است که فاقد استانداردهای عمومی رایج زندگی شهری هستند. (خادمی،1390،ص171)

1-7-13: سیاست

سیاست در اصطلاح را این گونه می‌توان تعریف کرد:«سیاست یعنی تدبیر هوشمندانه و جامع برای اجرای عدالت و حفظ کشور و افراد آن به منظور جلوگیری از فروپاشی و بی‌نظمی و نابسامانی داخلی و خارجی. سیاست یعنی به کار گرفتن صحیح و آگاهانه عوامل رشد و تکامل و استفاده از اهرم‌های نیرومند برای نابودی عوامل ضد تکامل.

فصل دوم

مبانی نظری تحقیق

 - مبانی نظری تحقیق

2-1: مقدمه

اهمیت و ضرورت اتخاذ سیاست هایی در جهت بهسازی و احیاء کالبدی شهر به دلیل شناخت سیر تحول و تکامل تاریخ شهرسازی و تمدن شهرنشینی، حفظ هویت و اصالت شهری نو تبیین حیات شهری بر اساس شواهد و مدارک علمی همواره مورد توجه بوده است. به عبارتی دیگر نوسازی و بهسازی شهری پیشینهی بسیار طولانی دارد. با آغاز ساخت نخستین شهرها به دست بشر، بهسازی و نوسازی شهری هم آغاز شد. البته به نظر بعضی از محققان، نوسازی و بهسازی شهری مربوط به سالهای پس از انقلاب صنعتی به ویژه قرن نوزدهم به بعد است، اما نوسازی و بهسازی مدرن امروزی و نهادینه شده از اواخر قرن نوزدهم آغاز شده است.

عناصر و فضاهای بافت شهری عمری محدود دارند و با گذشت زمان دچار تغییر و فرسودگی میشوند. به عبارتی دیگر هیچ فضایی و بنایی بدون بهسازی و نوسازی و مرمت نمیتواند دوام و بقای طولانی داشته باشد. به طوری که عناصر شهری چه در اثر فرسودگی تدریجی ناشی از آب و هوا و چه در اثر حوادث طبیعی مثل زلزله یا حرکات زمینی، سیل یا تخریب ناشی از موجودات زنده؛ به ویژه تخریب های ناشی از کارهای انسان همیشه نیاز به بهسازی و نوسازی داشته و دارند. به طوری که شهرهایی که در طی زمان فرصت نوسازی و بهسازی را نیافته اند از صحنه ی روزگار محو و نابود شده اند.

از این رو بررسی تجارب ساماندهی و توانمندسازی در کشورهای با بافت قدیم مشابه یا متفاوت همچنین تحلیل دلایل موقعیت یا شکست آنها میتواند پرفایده باشد.

2-2: اندیشه ها و نظرات در مورد ساماندهی بافت شهری

بدیهی است توسعه دانش و اندیشه در رابطه با مقوله هایی چون نوسازی شهری در فرآیندی از تکرار اندیشه و کنش صورت میگیرد. نوسازی شهری به ویژه در شرایط پس از جنگ جهانی دوم که به دلیل حجم عظیم خرابیهای جنگ در شهرهای اروپایی، نیاز به کار نوسازی در بافتهای شهری که به دلایل مستقیم و غیرمستقیم روند شتابان فرسودگی را طی کردهاند: باعث تحریک اندیشه و چاره جویی اندیشمندان در راه یافتن چاره هایی برای چالشهای نوسازی بوده است. (عندلیب، 1389،ص 67)

شهری را می توان توسعه یافته به معنای واقعی آن دانست که در طول زمان همواره ساختارهای اجتماعی- اقتصادی- فرهنگی و کالبدی آن بهسازی و نوسازی شده باشد. شهر توسعهیافته، مطلوب و سالم همواره آرزوی بشر بوده است، اما شهر توسعهیافته و سالم در هر زمان با توجه به اوضاع اقتصادی، اجتماعی و تکنولوژیکی حاکم بر جوامع انسانی، به گونهای خاص تعریف میشود. به نظر میرسد برای یافتن اصول و مبانی یک شهر مطلوب و سالم تعیین شاخصهای سلامت جسمی، روانی و روحی و رفاه اجتماعی- اقتصادی شهروندان در هر دوره زمانی ضروری است. بررسی و تحلیل نظریهها، اندیشهها، شیوهها، سبکها و الگوهای متفاوت بهسازی و نوسازی و ساماندهی شهری و در نهایت شهر توسعه یافته امکان دستیابی به راهکارهای مناسب برای زمان حال و مکان و موقع جغرافیایی موردنظر را برای هر محقق و برنامهریز شهری فراهم میآورد. (شماعی و پوراحمد، 1390،ص 205)

در زیر تعدادی از نظریه ها و تجربه ها و اندیشه های بهسازی و نوسازی شهری ذکر می گردد:

2-3: مکاتب و دیدگاه های ساماندهی بافت شهری

2-3-1: مکتب فرهنگ گرایی

در برنامه ریزی شهری بر اساس الگوی فرهنگ گرا نیازهای معنوی در مقایسه با نیازهای مادی اهمیت بیشتری دارند. باید بتوان به یک کلیت زیبای فرهنگی در شهر تحقق بخشید و آن را همچون ارگانیسمی طراحی کرد که هرکس در آن نقش اصلی خود را بیابد. فرهنگ گرایان، مداخله در بافتهای قدیمی از جمله بهسازی و نوسازی شهری را از طریق زنده کردن ارزشهای فرهنگی گذشته میدانند. برای رسیدن به این اهداف توجه به ارزشهای فرهنگی کهن مبنا قرار میگیرد. فرهنگ گرایان مداخله و مواجهه با مسائل و مشکلات شهری را از راه تداوم فرهنگ بومی میسر میدانند و اعتقاد دارند که شهرها و بافتهای شهری دارای محدوده مشخص اند. آنها ارزشهای فرهنگی را موجب شکلدهی فضا میدانند و بر این باورند که فضاهای شهری باید غیرقابل پیش بینی و متنوع باشد. (منبع قبلی 131-130)

2-3-2: مکتب آرمانگرایی

این مکتب، شهرهای آرمانی را انتخاب انسان در برابر جوامع صنعتی می داند؛ زیرا این شهرها را مستقل از جوامع صنعتی و بر اساس عدالت اجتماعی، محدودیت بخش خصوصی و دگرگونی محیط کالبدی- اجتماعی بیان میکند. مبانی نظری این مکتب یافتن راه حل مشکلات شهرهای بزرگ در خارج از این شهرهاست که به ایجاد نوعی اجتماعها یا شهرهای جدید منجر میشود. در این مکتب انسان به صورت یک عنصر بیولوژیک مطرح است. (زیاری، 1385،ص 6)

2-3-3: اصلاحگرایان

اصلاحگرایان به دنبال راه حلهایی برای رفع مشکلات شهری در چهارچوب روشهای صنعتی، بهسازی و ساماندهی محیطهای شهری بودند و معتقدند که ساماندهی باید از درون همین جوامع صورت گیرد. اصلاحگرایان زمین را ثروت شهر و حومه میدانند که باید برای زراعت و اشتغالات زراعی از آن استفاده شود. (منبع قبلی، 10)

2-3-4: ترقی گرایان

متفکران شهرساز ترقی گرا مقهور آینده اند و استفاده از امکانات تکنولوژیگی حاصل از پیشرفت علم و فن را راهحل تمامی مشکلات شهری میدانند. طرح شهر ترقیگرا نه تنها به موقعیت مکانی پایبند نمیماند، بلکه الزامات سنتی و فرهنگ بومی را نیز نادیده میگیرد. ترقیگرایان هدف از اقدامات بهسازی و نوسازی شهری را عمدتاً ارتقای سطح سلامت و بهداشت شهر میدانند. توجه به بهداشت و فضای سبز شهری بیشتر در شهر، شهرسازان ترقیگرا را بر آن داشته تا در فضاهای قدیمی بسته به منظور بهداشت و سلامت متراکمسازی یا تجمیعسازی کنند. ترقیگرایان به علت نوگراییشان، به زیباییهای نوگرایانه توجه دارند. به هنگام نوسازی و بازسازی شهرهای قدیم، هیچ چیز جز راهها را حفظ نمیکنند و عملاً شهرسازی چاقویی یا بلدوزری را رواج میدهند. در نقد این الگو میتوان گفت این الگو جوی نمایشی ایجاد میکند. در حقیقت اقدامات ترقیگرایان بیشتر بازسازی بدون توجه به تاریخ و فرهنگ گذشته است. (شماعی و پوراحمد، 1390، 133-135)

2-3-5: کارکردگرایی

براساس دیدگاه کارکردگرایی، برنامه ریزی بافت قدیم از طریق ساماندهی کالبدی – فضایی فعالیتهای مختلف شهر به منظور افزایش کارآیی شهر و جلوگیری از بروز بی نظمی و آشفتگی در نظام کالبدی شهر صورت میگیرد. بدیهی ایت این رویکرد به نقشزمینیهای شهری، ضرورتاً به نوعی نگرش ایستا و یک جانبه می انجامد و ابعاد تاریخی، حقوقی، اجتماعی و فرهنگی مربوط به شرایط استفاده از زمینی شهری را در شهرهای مختلف به طور واقعی کمتر مورد توجه قرار میدهد. این نقیصه موضوعی است که در چند دهة اخیر، از جهتهای گوناگون مورد انتقادهای جدی و بازنگری اساسی قرار گرفته است. از نظر کارکرد گراها، بهسازی و نوسازی باید در راستای توسعة اقتصادی و کارکردی شهر تلاش کند. تعیین سرانههای شهری از جمله سرانههای بافت قدیم و واگذاری کارکردهای جدید اقتصادی – اجتماعی به عناصر شهری قدیمی وسیلهای برای افزایش کارآیی شهر و سازماندهی فضایی فعالیتهای مختلف و جلوگیری از بروز آشفتگی و بی سازمانی در نظام کارکردی شهر است. (منبع قبلی،163)

2-3-6: ساختارگرایی

در دهه 1970 پارادایم ساختارگرایی در علوم مختلف از جمله جغرافیا، شهرسازی به شکل گستردهسطحی شده در این دهه برای نخستین بار دیوید ها روی این پارادایم مسائل گتوها را که با اقتصاد و سیاست زمین شهری در ارتباط بود مورد بررسی قرار داد. این مکتب در شهرسازی بعد از جنبش چشم انداز و سیمای مطرح شده است. این مکتب به علت عدم توجه کافی به شبکه ارتباطی به عنوان اتصال دهنده کالبد شهر مطرح شده است. بر این اساس از نظر ساختارگرایان در فرایند بهسازی و نوسازی شهری باید به موارد زیر توجهی خاص داشت: