عوامل موثر در ایجاد نظام بودجه ریزی ی پردیسWORD

چکیده فارسی:........ 1

فصل اول............... 2

1-1) مقدمه............. 3

1-2) بیان مسئله :............. 3

1-3) ضرورت تحقیق :........... 6

1-4) فرضیه های تحقیق :......... 7

1-5) اهداف تحقیق :............ 8

1-6) تعریف عملیاتی واژه ها:.............. 8

1-7) مدل تحقیق :................ 11

فصل دوم............... 15

2-1) مقدمه:.................................................................................................................. 16

2-2) پیشینه ی نظری تحقیق:............................................................................................... 17

2-3) مفاهیم و شاخصه های تحقیق........................................................................................ 26

2-5) پیشینه ی تحقیق:....................................................................................................... 63

فصل سوم....................................................................................... 68

3-1) مقدمه................................................................................................................... 69

3-2) روش تحقیق........................................................................................................... 69

3-3) جامعه و نمونه آماری و روش نمونه گیری......................................................................... 70

3-4) روش و ابزار جمع‌آوری داده ها...................................................................................... 70

3-5 ) روایی و پایایی پرسشنامه............................................................................................. 72

3-6) ویژگیهای پرسشنامه.................................................................................................... 74

3-7) مراحل اجرایی تحقیق.................................................................................................. 75

3-8) روش تجزیه و تحلیل داده ها......................................................................................... 77

فصل چهارم......................................................................................................... 81

4-1) مقدمه:.................................................................................................................. 82

4-2) مشخصات فردی:...................................................................................................... 83

4-3) بررسی فرضیات با استفاده از آزمون t:.............................................................................. 87

4-5) رتبه بندی میزان ارتباط برای عوامل مطرح شده در فرضیات اصلی.............................................. 102

4-6) پایایی پرسشنامه...................................................................................................... 103

4-7) آزمون مقایسه میانگین تک نمونه‌ای:............................................................................... 104

فصل پنجم:................................................................................... 109

5-1) مقدمه................................................................................................................. 110

5-2) نتایج پژوهش........................................................................................................ 110

5-3) رتبه‌بندی عوامل:..................................................................................................... 112

5-4) تحلیل نتایج:......................................................................................................... 112

5-5) نتیجه گیری کلی..................................................................................................... 127

5-6) مقایسه نتایج تحقیق با تحقیقات پیشین:........................................................................... 127

5-7) محدودیت های تحقیق.............................................................................................. 128

5-8) پیشنهادها............................................................................................................. 128

5-9) پیشنهادها برای تحقیقات آتی:..................................................................................... 129

پیوست ها....................................................................................... 131

پرسشنامه..................................................................................................................... 132

منابع ومآخذ................................................................................. 137

چکیده انگلیسی:.............................................................................. 143

 چکیده­:

هم اکنون روش بودجه­ریزی عملیاتی یکی از روش­های بودجه­ریزی است که در کشورهای توسعه یافته مورد استفاده قرار می گیرد. تاریخچه ی این روش به بعد از جنگ جهانی دوم و کشور ایالات متحده ی آمریکا بر می گردد. در سالهای اخیر اصطلاح "حرکت به سوی بودجه ریزی عملیاتی" که بر سنجش عملکرد سازمان تاکید دارد، در کشورهای در حال توسعه مورد توجه قرار گرفته است. این حرکت شامل اصطلاحاتی است که باید در نظام بودجه ریزی کشورها انجام گردد تا بتوان نظام بودجه ریزی را از روش فعلی ( سنتی ) به روش عملیاتی تغییر داد. این امر سوالات فراوانی را درباره­ی شناسایی عوامل موثر بر "فضای اصلاح" و چگونگی اصلاح آنها مطرح می نماید. این تحقیق مربوط به بررسی وضعیت " عوامل موثر " در "فضای اصلاح" سیستم بودجه ریزی پارک فناوری پردیس در جهت ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی می باشدکه با استفاده از پرسشنامه حضوری با 49 سوالات بسته از کارکنان مرتبط با بودجه در پارک فناوری پردیس در باره ی موضوع نظر سنجی گردید و با استفاده از آزمون t نسبت به تجزیه و تحلیل نتایج و آزمون فریدمن، نسبت به رتبه بندی عوامل اقدم گردید. نتیجه تحقیق نشان دهنده ی این است که وضعیت فعلی عوامل توانایی، پذیرش و اختیار بعنوان موانعی در مسیر ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی در پارک فناوری پردیس شناسایی می شود و پارک جهت ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی باید نسبت به تقویت این عوامل اقدام نماید.

واژگان کلیدی: بودجه، بودجه­ریزی عملیاتی، عامل توانایی، پذیرش و اختیار ، فضای اصلاح.

 فصل اول

 1-1) مقدمه

نظام بودجه ریزی یکی از خرده نظام های موجود در یک نظام اقتصادی، سیاسی و اجتماعی به عنوان یک موجود زنده می باشد که وظیفه انتقال خون حیات بخش درآمدهای دولت به اجزای مختلف جامعه و اقتصاد را به عهده دارد. به همین دلیل هرگونه اختلال، گرفتگی و بیماری در این شریان کل پیکره کشور را با بحران مواجه می کند. نظام های سنتی بودجه ریزی تنها بدنبال کنترل این است که مبالغ بودجه "کجا" و "چگونه" هزینه می شود و در پی این نبوده است که این هزینه ها برای چه اهدافی انجام می شود. ساختار سنتی بودجه "کنترل" را تنها "کنترل" مقدار مصرف بودجه و فرایند هزینه آن قلمداد می کند. این ساختار هیچگونه شفافیتی در مورد رابطه میان "منابع" مصرف شده و "نتایج" بدست آمده از برنامه ها و سازمانها بدست نمی دهد و نیز اثربخشی برنامه ها را در ابهام فرو می برد.(صراف، 35:1386)

یکی از اقدامات اخیر در نظام بودجه‌ای کشور حرکت به سمت بودجه عملیاتی می ‌باشد . بودجه عملیاتی یکی از راهکارهای رایج در استانداردسازی فعالیت‌های دولت، ‌افزایش پاسخ‌گویی و بهبود عملکرد آن در سطح دولت‌های مختلف می‌باشد.

بودجه‌ریزی عملیاتی به رویه‌ها و مکانیزمهایی که در پی تقویت رابطه بین بودجه مصرف شده در مؤسسات دولتی و نتایج یا ستاده‌های آنها از طریق استفاده از اطلاعات عملکرد رسمی در تخصیص منابع می‌باشد،‌ اطلاق می‌گردد.

بودجه‌ریزی عملیاتی در یک شکل یا بیشتر، طرح مهمی در مدیریت پرداخت های دولت برای چندین دهه بوده است. در دهه 1990، موج جدیدی از اشتیاق به بودجه‌ریزی عملیاتی در ملل پیشرفته مطرح گردیده و سپس در کشورهای درحال توسعه و در حال گذر پخش شد. طی این زمان بودجه‌ریزی عملیاتی جزئی از اطلاعات وسیع‌تری بوده است که مدیریت بخش دولتی و مرز بین بخش خصوصی و دولتی را در حال دگرگون کردن است. انگیزه آنها، یک احساس جهانی است که برای بهبود عملکرد ناامید کننده بخش دولتی وجود دارد.

1-2) بیان مسئله :

بودجه­یعملیاتیبراساستعریفصندوقبینالمللیپولعبارتاستاز:

روشهاوسازوکارهاییکهارتباطبیناعتباراتاختصاصیافتهبهدستگاه هایاجراییراباخروجی هاوپیامدهای آنازطریقبکارگیریاطلاعاتعملکردیدرتخصیصمنابعتقویتمی کند. ( مهدیان فر و همکاران، 1:1389)

بودجه ی عملیاتیباتأکیدبراهمیتشناسایینتایجقابلاندازهگیریحاصلاز هزینههایعمومیشفافیتخاصیبهفرآیندبودجهریزیدرسازمانهایدولتی بخشیدهوپاسخگویینسبتبههدفهایطرحهایسازمانیراافزایشمی­دهداز دیگرکاربردهایبودجه ی عملیاتیایجادمراحللازمبرایتخمینهزینهواحدو ارزشیابیارزشپولمیباشدوپرسنلسازمانیرامجبورمی­کندتادربدستآوردن نتایجبرنامههایموردتعهدشان،تحتفشاربودجهایقرارگیرند.دربودجه ی عملیاتیتخصیصمنابعدربخشهایسودآورواثربخشصورت میگیردومنجربهاستانداردسازیبرایایجادرقابتمی­شود.همچنینبودجه­ی عملیاتیبدلیلبرقراریارتباطبیننتایجومنابعهزینهزمینه سازارزشیابیعملیاتی مدیرانوشناسایینقصان هاییکهمنجربههدررفتنمنابعمیشود،شدهوبهمدیران درمسئولیت،اجرا(ارتباطبیندادهو ستاده­ها)و پاسخگویی(شفافیتدرمصرفوجوهدولتی)کمکمیکند.( صفری و همکاران، 4:1385)

گرایشبهبودجه یعملیاتیدرسراسر جهانروزبهروزدرحالافزایشاست و از جملهمقولههاییاستکهدربیشترکشورهایتوسعهیافتهمورداستفادهقرارمیگیرد. ( اردکانی و همکاران،142:1386)

در ایران نیز به دلیل وجود مشکلات گسترده در نظام بودجه ریزی، استقرار بودجه ریزی از سالها پیش مورد توجه دست اندرکاران بوده است. به طوری­که صرف نظر از تلاشهایی که در درون قوه مجریه برای تدوین چنین بودجه­ای شکل می­گرفت، با تصویب بند "ر" تبصره 1 قانون بودجه 1382 توسط مجلس، پیگیری آن شکل جدی­تری به خود گرفت.در این بند آمده بود، که سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور موظف است در راستای اطلاح نظام بودجه نویسی نسبت به عملیاتی کردن بودجه، اصلاح نظام برآورد درآمدها و هزینه­هابرای سال 1383 برای تمام دستگاه­های اجرایی، شرکت­ها و سازمان­هایی که مشمول قوانین و مقررات عمومی بر آن­ها مستلزم ذکر نام است اقدام کرده و توزیع اعتبارات مربوط به هزینه­ها را براساس نیاز دستگاه­ها و فعالیتهایی که صورت می­گیرد، انجام دهد. بدون ارائه هیچ نوع گزارشی این بند عینا در قانون بودجه 1384 نیز تکرار شد. به دنبال این تلاش­ها در مواد 138، 141 و 142 قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی احصاء فعالیت­ها و خدمات و دستگاه­های اجرایی، تعیین قیمت تمام شده، اصلاح ساختار مدیریت نیروی انسانی و تهیه لوایح لازم جهت اصلاح قوانین و مقررات مالی و اداری و استخدامی و بودجه­ریزی از جمله موارد پیش بینی شده در راستای عملیاتی کردن بودجه بودند. پس از آن در بخشنامه­های بودجه سال 1385 و 1386 سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور، طراحی فرم­هایی که حاوی برخی شاخص­ها و هزینه هر واحد بود، درصدد اجرایی کردن سیاستهای برنامه چهارم توسعه در خصوص عملیاتی کردن بودجه­های ستواتی شد. در یک ارزیابی کلی می­توان گفت به رغم تلاش ­های فوق عملیاتی کردن بودجه در نظام مالی کشور نمود عینی پیدا نکرده است.( پناهی،13:1386)

توجهاتاخیربهاجرایبودجهریزیعملیاتی،عقایدیرادرموردعواملتأثیرگذار براجرایموفقایننظامایجادکردهاست. یکچنینمجموعهایازعقایددرمدل برنهادیبخشدولتی”شه[1]” ارائهگردیدهاست.اینمدلبرسهعامل اثر گذار براتخاذاصلاحاتتأکیدمی کند (عامل اختیار،عاملپذیرش و عاملتوانایی). مطالعاتنشانمیدهدکهتعاملاینسهعامل،فضایاصلاحاتکهدرآنبودجه­یعملیاتیاجرامیشودراتعیینمی کند( اسدی و همکاران:215)

یکیازحدسیاترایجدرمورداجرایناموفقبودجهریزیعملیاتی،ظرفیتپایین یاعدمتواناییسازمانیاست. موردکاویهاوگزارشاتدرمورداتخاذبودجه ریزی عملیاتینشانمیدهدکهسهبعدازتواناییسازمانیبرایاتخاذکاملبودجه ریزی عملیاتی،کلیدیمیباشند: تواناییارزیابیعملکرد،توانایینیرویانسانیوتواناییفنی. ( اسدی و همکاران:216)

عاملدومکهبرایاجرایبودجه ریزی عملیاتیبهتأثیرمیگذاردبهمکانیزم های اختیاردردولتهاارتباطدارد.اگربودجه ریزاندراجرایبودجهریزیعملیاتیویادر مراحلآناختیارلازمرانداشتهباشنداجرابامشکلروبروخواهدشد. سه بعد مهم از اختیار وجود دارد: اختیار قانونی، اختیار رویه­ای و اختیار سازمانی. ( اسدی و همکاران:217)

مقاومتدربرابراصلاحاتازجانببرخیمقاماتدولتی،رؤسایبخشهاو کارکنانممکناست بزرگترینمانعبرایاجراواستفادهازسنجشعملکردباشد. سهجنبهازپذیرشموردنیازمیباشد: پذیرش سیاسی، پذیرش انگیزشی و پذیرش مدیریتی. ( اسدی و همکاران:219)

به منظور بررسی عوامل مدل مذکور در ایجاد نظام بودجه­ریز­ی عملیاتی در یک سازمان دولتی، پارک فناوری پردیس، که با مسئولیت نهاد ریاست جمهوری و ترکیب هیات امناء چهارده نفره از وزارتخانه‌ها، مراکز و افراد علمی و دانشگاهی به ریاست معاون اول رئیس جمهور اداره می گردد،

انتخاب گردیده است.

لذا این تحقیق درصدد است تا عوامل موثر در ایجاد نظام بودجه­ریز­ی عملیاتی در پارک فناوری پردیس بررسی و رتبه بندی نماید.

1-3) ضرورت تحقیق :

با توسعه وظایف دولت و افزایش سریع هزینه­ها و تاثیر آنها بر وضعیت اقتصادی کشور، تصمیم گیرندگان به دنبال یک ابزار موثرتر برای سازماندهی اطلاعات مدیریت برای تصمیم گیری درست و بموقع در ارتباط با تخصیص منابع مالی محدود می باشد. بودجه ریزی عملیاتی از جمله مقوله­هایی است که با تمرکز بر ستاده­ها، در پی رفع این نیاز­ها می باشد و نه تنها در کشورهای پیشرفته بلکه در جوامع در حال توسعه نیز در پیش گرفته شده است. در تهیه و تنظیم بودجه به این روش به جای توجه و تمرکز به ملزومات و وسایل اجرای فعالیتها، به خود فعالیت و مخارج آن توجه می شود.

سازمان­های دولتی ایران هم اکنون جهت تهیه و تنظیم بودجه سالیانه خود از روشی استفاده می نمایند که ترکیبی است از روش بودجه ریزی سنتی و برنامه­ای. این روش ترکیبی در خصوص نتایج اعتبارات مصرف شده و میزان اثر بخشی و کارایی برنامه­ها اطلاعات مفیدی در اختیار مدیران قرار نمی دهد و همچنین دارای افق زمانی کوتاه مدت بوده و محدودیتهایی برای مدیریت سازمان در جهت کنترل هزینه­ها و افزایش نظارت بر عملکرد هر واحد ایجاد می نماید. لذا چند سالی است اصلاح نظام بودجه ریزی و ارتباط هدفمند منابع با برنامه­های عملیاتی مورد توجه قرار گرفته است.

از سوی دیگر بحث شرکتهای دانش بنیان و اهمیتی که فعالیتهای دانش محور در ایجاد ثروت، اشتغال و حفظ نخبگان در کشور دارند باعث شده دولت نسبت به ایجاد و تخصیص اعتبار به موسساتی جهت شناسایی این نوع طرح­ها و هدایت آنها در جهت اهداف استراتژیک کشور اقدام نماید. این موسسات علاوه بر وظایف مذکور مسولیت ­تجهیز منابع مورد نیاز، کنترل اعتبارات، نظارت بر عملکرد و ارزیابی عملکرد طرح­ها را نیز بر عهده دارند. به همین دلیل استفاده از بودجه­ی عملیاتی در این موسسات نه تنها راه­گشا خواهد بود بلکه الزامی می باشد. طبق قانون " حمایت از شرکتها و موسسات دانش بنیان" پارکهای علم و فناوری از این دست موسسات می باشند.

طبق تعریف انجمن بین المللی پارکهای علمی[2] : یک پارک علمی سازمانی است که به وسیله متخصصان حرفه­ای اداره می شود و هدف اصلی این سازمان افزایش ثروت در جامعه از طریق تشویق و ارتقاء فرهنگ نوآوری و افزایش قدرت رقابت در میان شرکتها و مؤسساتی است که متکی بر علم و دانش در محیط پارک فعالیت می کنند.

در کشور پارکهای علم و فناوری زیادی مشغول به فعالیت می باشند که از این بین "پارک فناوری پردیس" جهت بررسی عوامل موثر بر ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی انتخاب گردیده است.

1-4) فرضیه های تحقیق :

سه فرضیه اصلی

1) توانایی­ پارک فناوری پردیس تاثیر مثبت در ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی دارد.

2) اختیار پارک فناوری پردیس تاثیر مثبت در ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی دارد.

3) پذیرش پارک فناوری پردیس تاثیر مثبت در ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی دارد

نه فرضیه فرعی

4) توانایی ارزیابی دقیق عملکرد کلیه فعالیت های صورت گرفته تاثیر مثبت در ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی در پارک فناوری پردیس دارد.

5) توانایی نیروی انسانی ( کمی و کیفی ) تاثیر مثبت در ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی در پارک فناوری پردیس دارد.

6) توانایی فنی ( تجهیزات ) تاثیر مثبت در ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی در پارک فناوری پردیس دارد.

7) اختیار قانونی تاثیر مثبت در ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی در پارک فناوری پردیس دارد.

8) اختیار سازمانی تاثیر مثبت در ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی در پارک فناوری پردیس دارد.

9) اختیار رویه¬ای تاثیر مثبت در ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی در پارک فناوری پردیس دارد.

10) پذیرش انگیزه ای تاثیر مثبت در ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی در پارک فناوری پردیس دارد.

11) پذیرش سیاسی تاثیر مثبت در ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی در پارک فناوری پردیس دارد.

12) پذیرش مدیریتی تاثیر مثبت در ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی در پارک فناوری پردیس دارد.

1-5) اهداف تحقیق :

1-5-1) هدف علمی:

بررسی عوامل موثر بر ایجاد نظام بودجه ریزی عملیاتی و رتبه بندی تاثیر آنها در سازمان های پژوهشی

2-5-1) هدف کاربردی:

الگوی مناسب جهت ایجاد یک نظام بودجه ریزی عملیاتی در پارک فناوری پردیس

1-6) تعریف عملیاتی واژه ها:

1-6-1) بودجه : بودجه برنامه مالی دولت است که برای یک سال مالی تهیه و حاوی پیش‌بنی درآمد و سایر منابع تأمین اعتبار و برآورد هزینه‌ها برای انجام عملیات معین که منجر به نیل سیاست‌ها و هدف‌های از پیش تعیین شده و قانونی شود. (الماسی،‌ 1389: 41)

1-6-2) تعریف قانونی بودجه : تا کنون چهار تعریف قانونی در قانون محاسبات عمومی کشور راجع به بودجه مطرح گردیده که جدید ترین آنها مربوط است به قانون محاسبات عمومی کشور مصوب 1/6/1366 مجلس شورای اسلامی در ماده یک این قانون بودجه کشور چنین تعریف شده است:

[1]SHAH

[2]International Association of Science Parks

اثر 8 هفته تمرینات ادراکی- حرکتی بر بهبود برخی قابلیت های حرکتی و شناختی کودکان مبتلا به اختلالات هماهنگی رشدیWORD

چکیده:

اختلال هماهنگی رشدی معمولا با اختلالات حرکتی و شناختی نظیر تعادل، هماهنگی حرکتی، مشکلاتی در زمان واکنش و پیش­بینی و حافظه در کودکان مبتلا همراه است. هدف از این مطالعه بررسی تأثیر 8 هفته برنامه تمرینی ادراکی- حرکتی بر قابلیت های حرکتی و شناختی کودکان مبتلا به اختلال هماهنگی رشدی می­باشد. تعداد 20 آزمودنی کودک در دامنه سنی 8-12سال از بین کودکان اختلال هماهنگی رشدی مدارس استثنایی شهرستان کرمانشاه حضور داشتند به صورت نمونه در دسترس انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند. پروتکل تمرینی شامل 8 هفته تمرینات ادراکی- حرکتی بود، که طی سه جلسه در هفته و 50 دقیقه تمرینات انجام می­گردید. متغیرهای حرکتی (نظیر تعادل ایستا، تعادل پویا، هماهنگی دو دستی، هماهنگی چشم و دست) و شناختی (نظیر زمان واکنش ساده و انتخابی، زمان پیش بینی، حافظه فعال) قبل و بعد از تمرینات توسط ابزار معتبر (تست تعادل ایستای لک لک، تست تعادل پویای Y، دستگاه هماهنگی دو دستی و دستگاه هماهنگی چشم و دست، دستگاه سنجش زمان واکنش ساده و انتخابی، دستگاه زمان پیش بینی، نرم افزار حافظه فعال)، اندازه گیری شد. پس از اطمینان از توزیع طبیعی داده ها با استفاده از آزمون کولمو گرف- اسمیرنوف، از آزمون های tهمبسته و مستقل برای مقایسه نتایج درون و بین گروهی استفاده شد. پیشرفت معنی داری در همه متغیرهای اندازه­گیری شده از پیش­آزمون تا پس‌آزمون در گروه آزمایش وجود داشت (p<0/05).همچنینیافته ها نشان داد گروه تجربی نسبت به گروه کنترل در متغیرهای اندازه گیری شده به طور معنی داری بهتر بودند (p<0/05). بنابراین الگوی نتایج تحقیق پیشنهاد می­کند که انجام تمرینات ادراکی- حرکتی موجب بهبود عملکرد حرکتی و شناختی کودکان دارای اختلال هماهنگی رشدی می­شود.

کلیدواژه­ها:تمرینات ادراکی- حرکتی، اختلال هماهنگی رشدی، قابلیت­های حرکتی و شناختی

 فهرست مطالب

عنوان صفحه

فصل اول: طرح پژوهش

مقدمه و بیان مسئله.................................... 2

اهمیت و ضرورت......................................... 6

اهداف پایان نامه ..................................... 7

هدف کلی.............................................. 7

اهدف اختصاصی......................................... 8

پیش­فرض­های پژوهش....................................... 8

فرضیه­ها............................................... 9

محدودیت های پژوهش..................................... 9

قلمرو پژوهش.......................................... 9

محدودیت های غیر قابل کنترل........................... 10

تعاریف مفهومی و عملیاتی پژوهش......................... 10

اختلال هماهنگی رشدی.................................. 10

تمرینات ادراکی- حرکتی ............................... 10

پیش بینی ............................................ 11

تعادل ایستا ......................................... 11

تعادل پویا ......................................... 11

حافظه فعال.......................................... 12

زمان واکنش.......................................... 12

فصل دوم: مبانینظریوپیشینهتحقیق

مقدمه................................................. 15

اختلال رشدی ویژه ..................................... 15

اختلال هماهنگی رشدی.................................. 16

DCD چیست؟.......................................... 16

نام های دیگر........................................ 17

چگونه DCD یک کودک را تحت تاثیر قرار می دهد؟........ 17

مشکلات حرکتی......................................... 17

نارسایی حرکتی- برنامه ریزی حرکتی درشت............... 17

مشکلات در ضمینه مهارت­های حرکتی ضعیف................. 17

ادراک بصری؛ مشکلات حرکت بصری ....................... 18

ادراک............................................... 18

عدم یکپارچگی حسی ................................... 19

ضعف آگاهی و هشیاری بدنی............................. 19

تنش کم عضلانی ....................................... 19

وضعیت قرارگیری بدن ..........................................................................................................................................19

سازماندهی .................................................................................................................................................................20

یادگیری وظایف جدید یا دشوار .......................................................................................................................... 21

مشکلات رفتاری ............................................................................................................................................................21

ضعف توجه ............................................................................................................................................................... 22

ضعف تمرکز ............................................................................................................................................................. 22

ضعف اعتماد به نفس و نا امیدی ........................................................................................................................ 23

تغییرپذیری .............................................................................................................................................................. 23

مشکلات اجتماعی ..................................................................................................................................................... 23

در خانه ..................................................................................................................................................................... 23

مشکلات مراقبت از خود ..................................................................................................................................... 23

غذا خوردن ............................................................................................................................................................ 24

لباس پوشیدن ..................................................................................................................................................... 24

در مدرسه ................................................................................................................................................................. 24

مشکلات خاص در یادگیری ............................................................................................................................. 24

زبان ......................................................................................................................................................................... 25

نوشتن ................................................................................................................................................................... 25

خواندن .................................................................................................................................................................. 25

علل خام حرکتی چیست؟ ........................................................................................................................................... 26

عوامل مربوط به مادر ................................................................................................................................................ 27

عوامل مربوط به زایمان ............................................................................................................................................ 27

عوامل روانی اجتماعی رشد .................................................................................................................................... 28

داشتن انتظارات نامعقول از کودک ................................................................................................................... 28

بد رفتاری با کودک .............................................................................................................................................. 29

بد کارکردی های مغزی ......................................................................................................................................... 29

فرضیه مخچه .......................................................................................................................................................... 30

فرضیه هسته های قاعده­ای ................................................................................................................................. 31

فرضیه آهیانه ........................................................................................................................................................... 33

مناطق دیگر ............................................................................................................................................................. 34

اختلالات عصبی حرکتی ........................................................................................................................................ 35

اختلالات تشنجی .................................................................................................................................................. 35

اختلالات تکانشی .................................................................................................................................................... 35

پیشنهادات و فعالیت­هایی برای مهارت­های حرکتی در حال توسعه .................................................................. 35

فاکتورهای اندازه گیری شده .......................................................................................................................................... 37

تعادل.................................................. 37

اهمیت تعادل در وضعیت بدنی............................ 38

تعادل ایستا.......................................... 38

تعادل پویا............................................ 39

تئوری­های تعادل......................................... 39

تئوری رفلکس سلسله مراتبی............................. 39

تئوری سیستم­ها........................................ 39

سیستم­های درگیر در کنترل تعادل........................ 40

مکانیزم­های حرکتی در کنترل تعادل...................... 40

تون پاسچرال ......................................... 40

تون عضلانی........................................... 41

سیستم­های عصبی درگیر در تعادل......................... 42

سیستم وابران محیطی................................... 42

مکانیزم­های حسی در کنترل تعادل.......................... 42

سیستم بینایی......................................... 42

سیستم حسی- پیکری..................................... 43

سیستم دهلیزی......................................... 43

سیستم عصبی کنترل کننده تعادل......................... 44

هماهنگی ............................................... 45

هماهنگی دو دستی...................................... 50

هماهنگی چشم و دست ................................... 53

زمان واکنش ............................................ 55

پیش بینی .............................................. 57

حافظه ................................................. 59

حافظه فعال و حافظه کوتاه مدت .......................... 60

ادراک و حرکت ............................................. 63

تمرینات ادراکی- حرکتی .................................... 63

اختلال در برنامه حرکتی ................................. 63

فرایند ادراکی- حرکتی................................... 65

حرکات ادراکی- حرکتی ................................... 67

حرکات مرتبط با مفهوم ادراکی- حرکتی..................... 68

تعادل................................................ 68

آگاهی فضایی.......................................... 69

آگاهی زمانی...................................................................................................................................................................... 70

آگاهی بدنی و جهت یابی ............................................................................................................................................... 72

نظریه­های ادراکی- حرکتی ................................................................................................................................................. 72

نظریه ادراکی – حرکتی کپارت ......................................................................................................................................... 73

تحقی یرامون اثر بخشی برنامه­های ادراکی- حرکتی ................................................................................................... 73

تاریخچه و انواع آزمون­های حرکتی ................................................................................................................................... 74

پیشینه پژوهش............................................ 76

پژوهش های داخل کشور.................................... 76

پژوهش های خارج کشور.................................... 79

نتیجه گیری.............................................. 87

فصل سوم : روششناسیپژوهش

مقدمه................................................... 91

طرح پژوهش............................................... 91

جامعه و نمونه آماری .................................... 92

مهیارهای ورود به تحقیق.................................. 92

ملاک های خروج شرکت کنندگان............................... 92

متغیرهای پژوهش.......................................... 92

متغیر مستقل: .......................................... 93

متغیر وابسته: ......................................... 93

ابزار پژوهش ................................................................................................................................................................................ 93

روش اجرای آزمون هماهنگی دو دستی .......................................................................................................................... 94

روش اجرای آزمون هماهنگی چشم و دست ................................................................................................................... 95

روش اجرای آزمون زمان واکنش ....................................................................................................................................... 96

روش اجرای آزمون زمان پیش بینی ................................................................................................................................. 97

نحوه اجرای آزمون تعادل ایستا .......................................................................................................................................... 97

نحوه اجرای آزمون حافظه کاری وکسلر ........................................................................................................................... 98

سیاهه اختلال هماهنگی رشدی ........................................................................................................................................ 98

نحوه اجرای آزمون تعادل پویا ........................................................................................................................................... 99

فرایند انجام پژوهش...................................... 100

پروتکل تمرینی........................................... 101

ملاحظات اخلاقی ........................................... 102

ابزار تجزیه و تحلیل..................................... 102

فصل چهارم : یافتههایپژوهش

مقدمه................................................... 106

اطلاعات توصیفی مربوط به مشخصات فردی آزمودنی­ها............ 106

توزیع داده‌ها............................................ 107

روش دلتا............................................... 108

آزمون نرمال بودن داده­ها................................ 110

آزمون فرضیه‌ها............................................. 111

فرضیه اول.............................................. 111

فرضیه دوم.............................................. 113

فرضیه سوم.............................................. 114

فرضیه چهارم............................................ 116

فرضیه پنجم............................................. 117

فرضیه ششم.............................................. 119

فرضیه هفتم............................................. 120

جمع بندی................................................ 122

فصل پنجم: بحثونتیجه گیری

مقدمه .................................................. 125

خلاصه پژوهش.............................................. 125

بحث..................................................... 127

قابلیت­های حرکتی........................................ 127

قابلیت­های شناختی....................................... 131

نتیجه گیری.............................................. 133

پیشنهادات............................................... 135

پیشنهادات کاربردی ..................................... 135

پیشنهادات پژوهشی....................................... 135

پیوست..............................................................................................................................................................................................136

منابع..................................................... 136

 فهرست نمودار

عنوان صفحه

 نمودار 4-1- مقایسه پیش آزمون و پس آزمون تعادل ایستا دو گروه تجربی و کنترل..................................................... 112

نمودار 4-2- مقایسه پیش آزمون و پس آزمون تعادل پویای کلی دو گروه تجربی و کنترل..................................................... 114

نمودار 4-3- مقایسه پیش آزمون و پس آزمون هماهنگی دو دستی دو گروه تجربی و کنترل .................................................... 115

نمودار 4-4- مقایسه پیش آزمون و پس آزمون هماهنگی چشم و دست دو گروه تجربی و کنترل .................................................. 117

نمودار 4-5- مقایسه پیش آزمون و پس آزمون زمان واکنش انتخابی دو گروه تجربی و کنترل(ثانیه) ..................................... 118

نمودار 4-6- مقایسه پیش آزمون و پس آزمون زمان واکنش ساده دو گروه تجربی و کنترل(ثانیه) ............................................. 118

نمودار 4-7 - مقایسه پیش آزمون و پس آزمون زمان پیش بینی دو گروه تجربی و کنترل (ثانیه) ............................................ 120

نمودار 4-8 - مقایسه پیش آزمون و پس آزمون حافظه کلی دو گروه تجربی و کنترل..................................................... 121

فهرست جداول

عنوان صفحه

جدول 4-1- اطلاعات توصیفی مربوط به آزمودنی‌ها................ 106

جدول 4-2- جدول نتایج پیش آزمون و پس آزمون در دو گروه تجربی و کنترل در قابلیت­های شناختی ......................................... 107

جدول 4-3- جدول نتایج پیش آزمون و پس آزمون در دو گروه تجربی و کنترل در قابلیت­های حرکتی........................................... 108

جدول 4-4- دلتای پیش آزمون و پس آزمون در دو گروه تجربی و کنترل در قابلیت­های شناختی ......................................... 109

جدول 4-5- دلتای پیش آزمون و پس آزمون در دو گروه تجربی و کنترل در قابلیت­های حرکتی .......................................... 109

جدول 4-6- آزمون کلوموگروف- اسمیرنوف در رابطه با دلتای بین پیش آزمون و پس آزمون در قابلیت­های شناختی........................... 110

جدول 4-7- آزمون کلوموگروف- اسمیرنوف در رابطه با دلتای بین پیش آزمون و پس آزمون در قابلیت­های حرکتی............................ 111

جدول 4-8- جدول نتایج t همبسته بین دو گروه تجربی و کنترل در تعادل ایستا....................................................... 112

جدول 4-9- نتایج آزمون t مستقل بین میزان تغییرات (دلتا) بین دو گروه آزمایش و کنترل در تعادل ایستا.......................... 112

جدول 4-10- جدول نتایج t همبسته بین دو گروه تجربی و کنترل در تعادل پویا کلی.................................................... 113

جدول 4-11- نتایج آزمون t مستقل بین میزان تغییرات (دلتا) بین دو گروه آزمایش و کنترل در تعادل پویای کلی...................... 114

جدول 4-12- جدول نتایج t همبسته بین دو گروه تجربی و کنترل در هماهنگی دو دستی................................................... 115

جدول 4-13- نتایج آزمون t مستقل بین میزان تغییرات (دلتا) بین دو گروه آزمایش و کنترل در هماهنگی دو دستی...................... 115

جدول 4-14- جدول نتایج t همبسته بین دو گروه تجربی و کنترل در هماهنگی چشم و دست.................................................. 116

جدول 4-15- نتایج آزمون t مستقل بین میزان تغییرات (دلتا) بین دو گروه آزمایش و کنترل در هماهنگی چشم و دست.................... 117

جدول 4-16- جدول نتایج t همبسته بین دو گروه تجربی و کنترل در زمان واکنش ساده و انتخابی......................................... 118

جدول 4-17- نتایج آزمون t مستقل بین میزان تغییرات (دلتا) بین دو گروه آزمایش و کنترل درزمان واکنش ساده و انتخابی............. 119

جدول 4-18- جدول نتایج t همبسته بین دو گروه تجربی و کنترل در زمان پیش بینی................................................... 119

جدول 4-19- نتایج آزمون t مستقل بین میزان تغییرات (دلتا) بین دو گروه آزمایش و کنترل در زمان پیش بینی........................ 120

جدول 4-20- جدول نتایج t همبسته بین دو گروه تجربی و کنترل در حافظه فعال کلی.................................................... 121

جدول 4-20-نتایج آزمون t مستقل بین میزان تغییرات (دلتا) بین دو گروه آزمایش و کنترل در حافظه فعال کلی....................... 122

فصل یکم

کلیات پژوهش

مقدمه و بیان مسئله

در زندگی کودک پیش از رفتن به مدرسه رشد مهارت­های حرکتی نقش اساسی را در یادگیری بعدی دارد عده­ای از محققین (کپارت، کتمن، بارک[1]) معتقدند یادگیری حرکتی مبدأ هر یادگیری است و فرایندهای ذهنی عالی­­تر پس از رشد مناسب سیستم حرکتی و سیستم ادراکی و همچنین پیوندهای ارتباطی میان یادگیری حرکتی و ادراکی به وجود می‌آید. در حقیقت ابتدایی‌ترین پاسخ­های رفتاری کودکان از نوع حرکتی است کودک با کمک این رفتارهای حرکتی به درک خود و دنیای اطراف نائل می­شود و این تجارب حرکتی زیربنای آگاهی­ها و یادگیری­های او را فراهم می­کند و در دوران کودکی آمیختگی و پیوستگی فعالیت­های حرکتی و ذهنی بسیار بالا است. می‌توان تا حدود زیادی ریشه رفتارهای ذهنی تکامل‌یافته تر را نیز در یادگیری حرکتی جستجو کرد. رشد عصبی و عضلانی کودک پایه لازم جهت رشد و تکامل فزاینده فعالیت روانی– حرکتی وی را فراهم می‌سازد و با توسعه سیستم عصبی عضلانی رشد مهارت­های حرکتی و توانایی­های حرکتی پایه جدا می­باشد (دانیل دی، ویلیامز رای، سینکلر،1990).

در دنیای امروز دیگر به ورزش به عنوان سرگرمی و تفریح نگاه نمی­شود؛ بلکه نقش ورزش در سلامت روانی انسان مورد قبول همه است. این امر به گونه­ایست که ورزش به عنوان یک رویکرد درمانی، در درمان بسیاری از اختلالات و ناتوانی­ها به خصوص در کودکان مورد استفاده قرار می­گیرد. یکی از برنامه­های معتبر، برنامه­های تمرینی ادراکی- حرکتی هستند که بر پایه سطح تکامل، تنظیم شده­اند و بسیاری از عناصر دیگر را دارا می­باشند. افزایش آگاهی­های بدنی، فضایی، جهت‌دار و زمانی به عنوان وسیله هدایت کودک به سوی کنترل حرکتی را افزایش داده و توانایی در انجام حرکات را ایجاد می­کند (پلهام[2]، بندر[3]، 1983). اختلال هماهنگی رشد حرکتی (DCD)[4] عبارتی است که انجمن روان‌پزشکی آمریکا برای توصیف کودکانی که در اجرای برخی از مهارت‌های حرکتی با مشکل مواجه بوده و از شایستگی حرکتی لازم جهت مقابله با نیازهای حرکتی زندگی روزمره خود رنج می‌برند پیشنهاد کرده است. براساس معیارهای تشخیصی ارائه‌شده در متن تجدیدنظر شده راهنمای انجمن(DSM-IV-TR)[5] تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی حرکتی، معیار الف: هماهنگیاین دسته از کودکان به طور بارزی نسبت به سن و توانایی هوشی آن‌ها پایین تر است؛ معیار ب: این مشکلات هماهنگی اثرات منفی مشخصی بر پیشرفت تحصیلی و فعالیت­های روزمره زندگی آن­ها می‌گذارد؛ معیار ج: این اختلال سبب بروز وضعیت پزشکی خاص یا اختلالات رشدی وسیع نمی­باشد (انجمن روان‌پزشکی امریکا، 1381). اختلال هماهنگی پیش‌رونده (DCD) به عنوان یک صدمه‌ی قابل‌ملاحظه‌ی هماهنگی حرکتی مطرح شده است.‌ هنگامی این تشخیص گذاشته می‌شود که اختلالات حرکتی مذکور تأثیرات منفی قابل‌ملاحظه‌ای بر برخی از جنبه‌های دیگر زندگی فرد داشته باشد که معمولاً تأثیر بسزایی بر امور تحصیلی و فعالیت‌های روزمره زندگی دارد. این اختلال با اختلالات پیش‌پاافتاده و ناچیز دوران کودکی شروع می‌شود و معمولاً بین سنین 6 تا 12 سالگی تشخیص داده می‌شود. این اختلال هم به صورت مجزا وجود دارد وهم به صورت توأم با سایر اختلالات مانند اختلالات یادگیری[6] یا [7]ADHDممکن است وجود داشته باشد. هنگامی‌که از کلمه دیسپراکسیا استفاده می‌شود تعریف بیشتر به سمت سازمان‌دهی برنامه‌ریزی و سازمانده‌ی حرکتی میل می­نماید (مورن اف بل، 2006).

سال­های اول زندگی دوره بسیار مهم تکامل حواس و به تبع آن ادراک و شناخت می­باشد. در این سال­ها درک و شناخت از محیط افزایش‌یافته و مهارت­های حرکتی کم‌کم رشد می­کنند. برخی از کودکان در مهارت­های حرکتی نظیر حرکات روزانه خود که نیازمند هماهنگی می‌باشد، مشکل‌دارند. اختلال در اجرای حرکات هماهنگ دغدغه همیشگی برخی از والدین، مربیان، معلمان و محققان علوم حرکتی و توان‌بخشی بوده است تا جایی که سال 1930، دوره نشانگان دست و پا چلفتی نامیده شد (آمراتونگا[8]، 2004). این نشانگان به معنی وضعیت رفتارهای حرکتی بی­ دست و پا که می­تواند باهر ناحیه عصبی خاص ارتباط داشته و باعث اختلال و یا آسیب شود، می­باشد. اگر چه این اصطلاح همچنان مورد استفاده قرار می­گیرد، اما در حال حاضر اصطلاح اختلال هماهنگی رشدی مورد استفاده مجامع علمی و آکادمیک رایج شده است.

[1] Kephart, Getman & bark

[2] Pelham

[3] Bender

[4] Developmental Coordination Disorder (DCD)

[5] Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition Text Revision (DSM-IVTR)

[6] Learning Disorder (LD)

[7] Attention Deficit Hyperactivity disorder (ADHD)

[8] Ameratunga

تاثیر یک دوره حرکات اصلاحی بر ناهنجاریهای اسکلتی وعملکرد هوازی دانش آموزان پسرمقطع متوسطه شهرستان تکاب90

فهرست مطالب

 عنوانصفحه

 فصل اول :کلیات طرح

1-1 بیان مسئله .......1

1-2 هدفهای تحقیق ....4

1-3 اهمیت موضوع تحقیق و انگیزش انتخاب آن....... 4

- سوالات و فرضیه های تحقیق..........8

- سوالات تحقیق........8

-فرضیه های تحقیق..............................................................................................................................................8

1-4 مدل تحقیق ............................................................................. ..........................................................................8

1-5 تعاریف عملیاتی متغیرها و واژه های کلیدی ........................... ...........................................................................9

1-6 روش تحقیق .......................................................................... ..........................................................................11

1-7 قلمرو تحقیق .....................................................................................................................................................12

1-8 جامعه و حجم نمونه .............................................................. ...........................................................................12

1-9 محدودیت ها و مشکلات تحقیق ............................................ ..........................................................................13

فصل دوم :مطالعات نظری

مقدمه ..............................................................................................................................................................................14

2-1 اجزاء آمادگی جسمانی درارتباط باسلامت.......................... ...............................................................................16

2-2 اجزاء آمادگی جسمانی در ارتباط با مهارت...................................... .................................................................17

2-3 انواع فعالیتهای درگیر درتمرینات...................................... .................................................................................18

2-4 حداکثر اکسیژن مصرفی به این موارد بستگی دارد .............................................................................................21

2-5 رشد وتکامل ستون مهره هاوساختار آن ...........................................................................................................22

2-6 اجزای تشکیل دهنده ستون مهره ها و خصوصیات آنها......................................................................................26

2- 7 ارزیابی عضلات و عملکرد مکانیکی ستون مهره ها............................................................................................27

2- 8 وضعیت بدنی و چگونگی ارزیابی آن ...............................................................................................................30

2- 9 ناهنجاریهای وضعیتی ستون مهره ها ..................................................................................................................35

2-10 ناهنجاریهای مربوط به اندام تحتانی و روشهای اندازه ........................................................................................43

2-11 پیشینه تحقیق.......................................................................................................................................................50

فصل سوم : روش شناسائی تحقیق (متدولوژی)

مقدمه .......................................................................................................................................................................... ....62

3-1 روش تحقیق..........................................................................................................................................................62

3-2 جامعه آماری.........................................................................................................................................................62

3-3 حجم نمونه و روش اندازه گیری............................................................................................................................62

3-4 ابزار جمع آوری اطلاعات.................................................................................................................................... 64

3-5 روش تجزیه و تحلیل داده ها.................................................................................................................................69

فصل چهارم : تجزیه وتحلیل یافته های تحقیق

مقدمه ..............................................................................................................................................................................70

4-1 مشخصات دموگرافیک افراد شرکت کننده درگروهها واطلاعات بدست آمده .........................................................71

4-2 بررسی فرضیه هاوضریب همبستگی اتا...................................................................................................................77

فصل پنجم : نتیجه گیری وپیشنهادات

مقدمه .............................................................................................................................................................................89

5-1 نتیجه گیری...........................................................................................................................................................90

5-2 پیشنهادات........................................................................................................................................................... 96

-پیشنهادات حاصل تحقیق ........................................................................................................................................96

-پیشنهادات جانبی ....................................................................................................................................................97

-پیشنهادات برای محققین بعدی.................................................................................................................................97

فهرست منابع ومآخذ: .......................................................................................................................................................99

ضمائم و پیوست ها.........................................................................................................................................................103

چکیده انگلیسی

 فهرست جدول ها

 عنوان صفحه

 1-جدول (4-1) مشخصات دموگرافیک افراد شرکت کننده در دو گروه تجربی وکنترل .....................................................................71

2-جدول (4-2)اطلاعات بدست آمده ازمیزان ناهنجاریها در گروه تجربی..........................................................................................72

 فهرست نمودارها

  عنوان صفحه

 1-نمودارشماره(4-1)درصد ابتلاءبه ناهنجاریهای بالاتنه وپایین تنه....................................................................................................73

2-نمودارشماره(4-2)اطلاعاتی که از پرسشنامه پرسشنامه بدست آمده .............................................................................................74

3-نمودارشماره(4-3)درصد ابتلاء به انواع ناهنجاریها ......................................................................................................................75

4-نمودارشماره(4-4)مقادیراکسیژن مصرفی بیشینه آزمودنیها.............................................................................................................76

 فهرست شکل ها

 عنوان صفحه

 1-شکل (2-1) وضعیت طبیعی ستون فقرات..........................................................................................................................25

2-شکل (2-2) دستگاه اسپینال موس.....................................................................................................................................34

3-شکل (2-3) ناهنجاری سربه جلو ....................................................................................................................................35

4-شکل (2-4) ناهنجاری لوردوز..........................................................................................................................................37

5-شکل(2-5) ناهنجاری اسکولیوز .......................................................................................................................................39

6-شکل(2-6) ناهنجاری کیفوز ............................................................................................................................................40

7-شکل(2-7) ناهنجاری کف پای صاف ..............................................................................................................................45

8-شکل(2-8) تشخیص ناهنجاری کف پای صاف ..............................................................................................................45

9-شکل(2-9) زانوی پرانتزی.................................................................................................................................................48

10-شکل(3-10) زانوی ضربدری .........................................................................................................................................49

  فصل اول

کلیات طرح

1- 1بیان مسئله:

داشتن وضعیت خوب وسلامت جسمانی برای دانش آموزان که سرمایه بالقوه ی آینده این جامعه هستند یک نیاز محسوب می شود.هر فرداگرازسلامت جسمانی خوبی برخوردار نباشدممکن است ناهنجاریهای بدنی بردیگرجنبه های زندگی ازجمله وضعیت روحی وروانی ووضعیت اجتماعی او اثر بگذارد.لذا علم تربیت بدنی که حرکات اصلاحی بخشی از آن می باشد می تواندگام اساسی درمورد پیشگیری واصلاح ناهنجاریها برداردواین انتظارات از تربیت بدنی ،دستاوردهای فرهنگی،اجتماعی ،اقتصادی وحتی سیاسی سهمی را می تواندبرای جامعه داشته باشد.بر اساس یک تقسیم بندی وضعیت بدنی افراد جامعه را می توان به دو گروه عمده تقسیم کرد:1 -وضعیت جسمانی هنجار 2-وضعیت جسمانی ناهنجار

بشر با تواناییهای فکری خود چنان پیشرفت و تکاملی داشته که از کره خاکی پا فراتر نهاده و به کرات دیگر نیز سفر کرده است. انسان هم چنان که در علم و تکنولوژی پیشرفت کرده است، تحرک بدنی خود را محدود ساخته ، به طوری که هر چه چرخ های صنعت و تکنولوژی بیشتر چرخیده، از چرخش و حرکت دستها و پاهای انسان کاسته شده و در نتیجه او را با فقر حرکتی مواجه ساخته است. کاهش تحرک انسان از یک طرف و عدم آشنایی به تأثیر حرکات بدنی و ورزشی از طرف دیگر انسان را سخت مغلوب بی­حرکتی نموده تا جایی که دچارضعف وسستی وبیماری های گوناگون شده است.دراینجااهمیت ونقش ورزش وحرکات بدنی به خوبی روشن می­شود(علیزاده،قراخانلو،دانشمندی،231،1378).

در کشورهای پیشرفتۀ جهان برای شناخت و آموزش وضعیت بدنی صحیح به مردم برنامه ریزیهای جامع و دقیقی به عمل می­آید. صاحبان صنایع و سازندگان وسایل مورد نیاز مردم، مثل میز، صندلی، مبلمان و پوشاک و کفش یکی از وجوه امتیاز خود را در رعایت استانداردهای علمی پیرامون وضعیت صحیح بدنی می­دانند و خود را ملزم به رعایت آن ها می­کنند.زیرا مبنای سلامت جسمانی، برخورداری اقشار مختلف جامعه از وضعیت بدنی صحیح و مطلوب است. به عنوان مثال، در بین دانش­آموزان در یکی از شهرهای دانمارک در طول دورۀ پنج سالۀ تحصیلی، 90 درس مختصر در رابطه با وضعیت صحیح نشستن آموزش داده می­شود و بدین ترتیب، کودک هم زمان با تحصیل یاد می­گیرد چگونه وضعیت صحیح بدن را حفظ نماید تا از وارد آمدن فشار روی مفاصل، عضلات و لیگامنتها جلوگیری کند. این تدبیر، عوارض وضعیت های نادرست، نظیر درد، کاهش انعطاف­پذیری، کاهش میزان تحرک، ناراحتی قلبی و تنفسی، کاهش استقامت و قدرت بدنی و آرتروز زودرس را نیز از بین برده و فرد سالهای متمادی بدون مشکل جسمانی زندگی خواهد کرد(سخنگویی،32،1379).

در ایران نیز تحقیق در زمینه تربیت بدنی در چند سال اخیر از جایگاه ویژه­ای برخوردار شده است، چرا که مسئولان و مدیران جامعه، یک بعد از تربیت بدنی و ورزش را وسیله ­ای برای پیشگیری و درمان بسیاری از تغییر شکل های جسمانی و ناهنجارهای روانی افراد جامعه می­دانند و بخش عظیمی از تحقق شعار «آنچه که امروز درمان می­شود، دیروز قابل پیشگیری بوده است» را برعهده تربیت بدنی و ورزش نهاده­اند. به همین دلیل تربیت بدنی و ورزش به عنوان دانشی نوپا در کنار سایر علوم، جایگاه ویژه­ای یافته است که با بهره­گیری از یافته های علوم انسانی و زیستی، نقش بسیار مهمی را در امر بهداشت، پیشگیری و درمان بسیاری از بیماری ها برعهده گرفته است. اکنون بیش از هر زمان دیگر، دانش پزشکی به این مهم رسیده است که تا حد امکان به جای تجویز انواع داروهای شیمیایی که با ده ها ­عارضۀ جانبی دیگر در بدن همراه است، می­توان انواع حرکات اصلاحی و ورزش های متنوع را برای درمان و پیشگیری بسیاری از بیماری ها تجویز کرد.

گسترش ناهنجاری های جسمانی در جامعه که ناشی از فقر حرکتی، قرارگیری بدن در حالتهای نادرست یا همان عادات غلط و نامناسب و عدم آشنایی افراد با ترکیب و ساختمان بدن می­باشد، با رعایت توصیه های لازم، به سهولت قابل پیشگیری و یا درمان است که این امر به تلاش متخصصان و محققان رشته تربیت بدنی و علوم ورزشی بستگی دارد.

حرکات اصلاحی هم به عنوان یکی از حیطه های مهم علم تربیت بدنی، دانشی کاربردی در سطح جامعه و به ویژه در مدارس می­باشد که مشتمل بر هدفهای عمده شناسایی، آموزش، پیشگیری، بهبود و اصلاح ناهنجاری های بدن و عادات حرکتی افراد است (علیزاده،قراخانلو،دانشمندی،17،18،1378).

ازآنجایی که معمولاً ناهنجاری های اندام ها در سنین قبل از بلوغ شکل می­گیرند، یعنی در حدود سنین 5 الی 12سالگی که اولین و دومین دورۀ تغییر شکل بدن است و درد زیادی هم ایجاد نمی­کند از این رو غالباً به آن ها در مرحلۀ ابتدایی توجهی نمی­شود­(برقی مقدم،1374). این بی­توجهی باعث ایجاد ناراحتیهاوناهنجاریهای شدید اسکلتی وعضلانی درآینده می­شود.باتوجه به شیوع انواع ناهنجاریهای اسکلتی دراندام های فوقانی وستون مهره ها در بین دانش­آموزان وعوارض متعددی که این بدشکلیها در وضعیت سلامت عمومی بدن ایجاد می­کنند و با توجه به این که دسته های از این ناهنجاریها عملکردی و وضعیتی بوده و قابل اصلاح می­باشند، لذا مطالعه، بررسی و ارائه حرکات اصلاحی جهت بهبود ضروری به نظرمی­رسد­(سخنگویی،121،1379). ستون فقرات درهرانسانی ازمهمترین اجزاءساختار اسکلتی می باشد.که جوان بودن هرکس منوط به جوان بودن ستون فقرات است. مفصل زانو بزرگترین مفصل آدمی است که حدواسط اندام تحتانی می باشد.برای جهت گیری مناسب، دویدن وقرارگیری مطلوب پانسبت به ناهمواریهای زمین الزامی است .هرگونه تغییروانحراف ستون فقرات واندام تحتانی ازوضعیت طبیعی ،باعث اختلال درعملکردبدن می شود باتوجه به اهمیت مواردمشروحه تحقیق حاضربه دنبال ناهنجاریهای تنه و اندام تحتانی دراین افراد وهمچنین اثرات آنها بر عملکرد هوازی افراد وتاثیریک دوره حرکات اصلاحی بر آنها می باشد.

ازجمله این ناهنجاریها و عوارض شایع در دوران نوجوانی، عارضۀ کیفوز یا همان پشت گرد است کیفوز عبارت است از افزایش بیش از حد طبیعی تحدب مهره های پشتی که این حالت موجب افتادگی تنه به سمت جلو شده ، عضلات قسمت قدامی قفسه سینه شروع به کوتاه شدن کرده و عضلات پشت هم تحت کشش قرار گرفته و ضعیف می­شوند. عارضۀ کیفوز یا همان پشت گرد روی دامنۀ حرکتی مفاصل ستون مهره ها تأثیر می­گذارد. به عبارت دیگر موجب کاهش دامنۀ حرکتی مفاصل ستون مهره ها گردیده و باتوجه به وضعیت های ایجادشده در قفسه سینه وتغییر در کمپلکس شانه عوارضی همچون خستگی زودرس،کاهش اتساع قفسه سینه

و در نتیجه کاهش حجم ریوی، فشار در قسمت قدام مهره ها و در نتیجه آرتروز زودرس، کاهش انعطاف­پذیری، عارضه سر به جلو و احتمال سردرد و سرگیجه و رخوت و سستی را به دنبال دارد­(بهبودی،1374).

لذا به نظر می­رسد عارضه کیفوز یا پشت­گرد با توجه به عوارضی که به دنبال دارد می­تواند روی فاکتورهای آمادگی جسمانی و آمادگی حرکتی دانش­آموزان تأثیر بگذارد به عبارتی دیگر این عارضه با توجه به تغییراتی که در قفسه سینه و عملکرد آن ایجاد می­نماید و موجب کاهش انعطاف­پذیری و کاهش اتساع قفسه سینه وحجم ریوی می­گردد می­تواند استقامت قلبی وعروقی وچابکی دانش­آموزان را کاهش دهد(غفارپور،1381). در اکثر تحقیقاتی که توسط محققان این رشته بر روی افرادباناهنجاریهای اسکلتی انجام شده است، ارائه حرکات اصلاحی در بهبودوضعیت دانش­آموزان مؤثر بوده است.

1-2 هدفهای تحقیق

1-2-1 هدف کلی

هدف کلی تحقیق حاضر بررسی تأثیر یک دوره تمرینات اصلاحی بر ناهنجاریهای اسکلتی وعملکرد هوازی دانش آموزان پسرمقطع متوسطه شهرستان تکاب می­باشد.

2-2-1 اهداف اختصاصی

الف- تعیین وضعیت جسمانی ومیزان شیوع تغییر شکلهای وضعیت ستون فقرات در اسکولیوز،کیفوز ،لوردوزوسربه جلودردانش آموزان مقطع متوسطه شهر تکاب

ب-تعیین وضعیت جسمانی ومیزان شیوع تغییر شکلها در اندام تحتانی ،زانو ضربدری ، پای پرانتزی وکف پای صاف دردانش آموزان مقطع متوسطه شهر تکاب

ج-تعیین میزان شیوع ناهنجاریهای اندام تحتانی وستون فقرات در دانش آموزان مقطع متوسطه شهر تکاب

د-تعیین ارتباط ناهنجاریهای تنه واندام تحتانی باعملکرد هوازی دانش آموزان مقطع متوسطه شهر تکاب

1- 3 اهمیت موضوع تحقیق وانگیزش انتخاب آن

بررسیها و تحقیقات، نشان دهندۀ وجود تغییر شکل های بدنی در بین دانش­آموزان است. این تغییر شکل ها که معمولاً شدید هم نمی­باشد با اجرای یک سری حرکات اصلاحی ساده قابل اصلاح خواهد بود(غفارپور1381).نظر به اینکه دانش آموزان سرمایه های کشور هستندهر گونه انحراف جسمی یا ضعفی در اندامهای آنان بروضع جسمانی ،روانی،ودر نتیجه رفتار آنان اثرات سوءخواهد گذاشت. بنابراین اطلاع از وضعیت جسمانی آنان وارائه فعالیتها وحرکات مناسب جهت رفع اینگونه انحرافات دراین سنین حساس رشد ازاهمیت ویژه ای برخورداراست.سلامتی روحی وجسمی می تواندمتاثر ازفعالیتهای حرکتی وورزشی باشد.در تربیت بدنی حرکت به عنوان ابزاری برای تشخیص ،پیشگیری واصلاح نسبی ناهنجاریهای وضعیتی همواره موردتوجه بوده وحرکات اصلاحی یکی از جنبه های تربیت بدنی می باشد که هدف آن پیشگیری،اصلاح تغییر شکلها ،تقویت جنبه های روحی وروانی ورفع نارسایی هایی است که دراثر کمبودفعالیت های جسمانی، استفاده از پوشاک ،وسایل غیر استانداردوعادات غلط نگهداری بدن بوجود می آید.باتوجه به تحقیقات صورت گرفته درکشورمان ناهنجاریهای ستون فقرات دربین دانش آموزان مدارس ،نتایج نگران کننده ای را نشان می دهد. نقش ناهنجاریها درعملکرد هوازی کمترموردتوجه قرارگرفته است.با توجه به ناهنجاریها وتاثیرآنها روی قفسه سینه ویا ناهنجاریهای تحتانی وتاثیر غیر مستقیم آنها روی ساختار بدنی به نظر می رسد که عملکرد هوازی دستخوش تغییر قرار بگیردومطالعات چندی به این موضوع اشاره داشته اند.لذا در این تحقیق سعی بر آن است که عملکرد هوازی افراد با ناهنجاری ستون فقرات واندامهای تحتانی مورد سنجش قرارگرفته ویک دوره حرکات تخصصی اصلاحی اعمال شود ودوباره عملکرد هوازی یعنی مقدار حداکثر اکسیژن مصرفی تست شود.چرخه تمرین تربیت بدنی متشکل از مجموعه ای از فعالیتهای آمادگی جسمانی است که بر استقامت قلبی -تنفسی ،قدرت عضلات ، انعطاف پذیری و هماهنگی از طریق اجرای حرکات موزون بدن تأکید میکند. به منظور بهره برداری می توان با تأکید بر تمرینات هوازی، قدرت عضلانی و فنون استقامت و انعطاف پذیری

بیشتر،سطوح ترکیب بدنی اصلاح شده ، کاهش خطرات پوکی استخوان، چاقی ، تنشهای احساسی وروانی، انواع سرطانها، آنها را برای دانش آموزان و سایر افراد جامعه تشریح نمایند که این چرخه با هدف تقویت رابطه بین بهبود وضعیت آمادگی جسمانی فرد و سطح تندرستی او طراحی می شود . هدف از این آموزشها شناسائی سریع افراد مبتلا هستند که دوران رشد اسکلتی را طی می کنند و عمدتا" به درجات خفیفی از عارضه مبتلا هستند که عدم اصلاح و پیشگیری آن می تواند در آینده مشکلات جدی تری را برایشان به همراه داشته و آنان را ناچار به مراجعه به پزشک متخصص درمانی جدی تری چون فیزیوتراپی ، وسایل کمکی و گاه جراحی کند . رفع ناهنجاریها از طریق اجرای حرکات اصلاحی عموما" ارزان قیمت، ساده، بی خطر و علمی است و با توجه به هدفی که دنبال می کند از کارآیی قابل قبولی به لحاظ بهداشتی و اجتماعی و اقتصادی برخوردار هستند . همچنین به دلیل گسترش ورزش حرفه ای و آماده سازی های طاقت فرسای ورزشکاران در طول تمرینها و مسابقات ، تغییرات نامطلوب قامت در ورزشکاران هر رشته و سپس ارائه حرکات جبرانی و اصلاحی برای پیشگیری و رفع آنها ، اکنون در مرکز توجه حرکات اصلاحی و درمانی قرار دارد. پس در یک نتیجه گیری کلی موضوع مورد مطالعه حرکات اصلاحی و درمانی ، تعادل ساختار فیزیکی بدن یا همان وضعیت بدنی است.

در بهداشت بدن، توجه به علل و عواملی که موجب ناهنجاری های بدنی می­گردد از اولویت خاصی برخوردار است. تعدادی از این ناهنجاریها علل مادرزادی و ژنتیکی دارند و برخی نیر تحت تاثیر عوامل محیطی ایجاد و شدت می­یابند و تعدادی از این ناهنجاریها از طریق حرکات اصلاحی قابل درمان بوده و بعضی نیز با این روش به حالت طبیعی برنخواهند گشت. دسته های از صدمات و بیماری ها منجر به نقص یا قطع کامل عضو می­شوند، هم چنین مشاغلی که ایجاب می­کنند شخص حالات مشخصی را برای ساعات متوالی حفظ کند، یا یک دسته از عضلات و یا فقط یک طرف از بدن اوفعال باشد، تقلید از حرکات اشخاص و یا الگوهای اجتماعی و عادات نامناسب نیز می­تواند موجب ناهنجاریهایی نظیر تغییردرستون مهره ها، شانه ها یا بخشهای دیگر بدن شود.از این رو، آشنایی با حرکات اصلاحی، برای معلمان ورزش و متخصصان تربیت بدنی که به طور مستقیم با دانش­آموزان در ارتباط هستند ضروری به نظر می­رسد.

پژوهش حاضردر نظر دارد تا دانش آموزان دارای ناهنجاریهای اسکلتی را شناسایی کرده و ضمن طراحی و اجرای حرکات اصلاحی مناسب برای این افراد، در جهت کاهش و اصلاح این ناهنجاری ها اقدام نماید. در این فرایند علل بروز این ناهنجاری ها شناسایی شده و دانش آموزان نسبت به علت و عادت های رفتاری نامناسب در بروز و تشدید این ناهنجاری ها آگاه می- شوند.وضعیت نامطلوب بدنی موجب عدم کارایی بدن و عدم تناسب عمل ارگان های بدن می­شود. بی­شک ستون مهره ها می­تواند به عنوان با اهمیت­ترین جزء از بالا تنه نقش بسزایی در ایجاد وضعیت مطلوب داشته باشد. ستون مهره ها علاوه بر حمایت از نخاع و حفاظت از آن از نظر حرکت و حفظ و نگهداری چارچوب بدن نقش اساسی را ایفا می­نمایند(غفارپور،1381).

تکامل شکل و عملکرد ستون مهره ها در انسان قبل و بعد از تولد دارای روند متنوع و پیچیده­ای است. این روند می­تواند تحت تاثیر عوامل اثرگذار مختلف، دستخوش تغییرات نامطلوبی گردد. آنچه مسلم است این است که اگر پایه و اساس چارچوب بدنی هر فردی در سنین کودکی شکل و فرم صحیح و طبیعی نیابد، نهایتاً در مراحل بعدی زندگی، این گونه افراد مبتلا به مشکلات متعددی از جمله، انواع ناهنجاری های اسکلتی خواهند شد. به عبارتی دیگر با پیشگیری و اصلاح ناهنجاریها در اولین فرصت، ما می­توانیم در آیندۀ جلوی اختلالات ثانویه ناشی از ناهنجاریها را بگیریم، به خاطر این که این ناهنجاریها علاوه بر سلب سلامتی جسمی، بهداشت روحی و روانی دانش­آموزان را هم مختل می­سازند(مهدوی،1389).

علاوه بر اینها، تحقیق حاضر نه تنها می­خواهد ناهنجاری بوجود آمده و شدت آن را در دانش­آموزان مشخص نماید، بلکه بدنبال ارائه حرکات اصلاحی مناسب برای این گروه، و در نهایت بررسی تاثیر این حرکات بر فاکتورهای مربوط به آمادگی جسمانی و تندرستی وسنجش عملکرد هوازی است تا نشان دهد که این مورد هم می­تواند درسلامت روحی و روانی دانش­آموزان مؤثر واقع گردد. عارضه های بوجود آمده دربالا تنه بویژه درقفسه سینه به دلیل اهمیت آن در ایجاد درد،رایج بودن شیوع وکاهش بازدهی عملکرد انسان همواره مورد توجه محققان بوده است.

مطالعه ناهنجاریهای فوق در میان نوجوانان و جوانان در حال رشد، از اهمیت خاصی برخوردار است. امروزه در اکثر کشورهای پیشرفته دانش­آموزان توسط معلمان تربیت بدنی و بهداشت مدارس معاینه و طبقه­بندی شده و در صورت وجود کوچکترین انحراف در ستون مهره ها، به درمانگاه های ارتوپدی معرفی شوند. به این وسیله هرگونه ناهنجاری در مراحل اولیه تشخیص داده شده و تحت درمان قرار گیرد. متأسفانه در ایران این روش پیشگیری با توجه به مخارج اندک آن هنوز جایگاه واقعی خود را پیدا نکرده و علی رغم مطالعات پراکنده در این زمینه کمتر مورد توجه مسئولان قرار گرفته است.

لذا تحقیق حاضر در نظر دارد با توجه به اهمیت حرکات اصلاحی و نقش درمانی ورزش در شناسائی، پیشگیری و کاهش ناهنجاری های وضعیتی، به خصوص در میان دانش­آموزان، ابتدا به توصیف کنونی جامعه مورد مطالعه از نظر ابتلا به ناهنجاریهای اسکلتی پرداخته و سپس اثر یک دوره تمرینات اصلاحی ویژه را بر تغییرات حاصله و در نهایت بر توان هوازی آزمودنی ها بررسی کند. محقق امیدوار است که از این طریق بتواند بر توانمندی های دانش تربیت­بدنی در امور درمانی و بهداشتی جامعه تاکید ورزیده و سودمندی برنامه تمرینی مورد نظر را به اثبات برساند.

1-4سئوالات و فرضیه های تحقیق

سئوالات تحقیق:

1)آیا ارتباطی بین ناهنجاریهای اسکلتی با عملکرد هوازی دانش آموزان وجود دارد یا نه؟

2)آیا تمرینات اصلاحی می­تواند هم زمان با اصلاح عارضه های به وجود آمده ازجمله کف پای صاف ،پای پرانتزی،پای ضربدری لوردوز،کیفوز،اسکولیوز،سربه جلوعملکرد هوازی دانش­آموزان را افزایش دهد یا خیر؟

 فرضیه ها ی تحقیق:

فرضیه (1)هشت هفته تمرینات اصلاحی برعملکردهوازی( حداکثر اکسیژن مصرفی) نوجوانان اثر معنی داری ندارد.

فرضیه (2) هشت هفته تمرینات اصلاحی بر اصلاح زانوی پرانتزی نوجوانان اثر معنی داری ندارد.

فرضیه (3) هشت هفته تمرینات اصلاحی بر اصلاح زانوی ضربدری نوجوانان اثر معنی داری ندارد.

فرضیه (4) هشت هفته تمرینات اصلاحی بر اصلاح کف پای صاف نوجوانان اثر معنی داری ندارد.

فرضیه (5) هشت هفته تمرینات اصلاحی بر اصلاح کیفوز نوجوانان اثر معنی داری ندارد.

فرضیه (6) هشت هفته تمرینات اصلاحی بر اصلاح لوردوز نوجوانان اثر معنی داری ندارد.

فرضیه (7) هشت هفته تمرینات اصلاحی بر اصلاح سر به جلو نوجوانان اثر معنی داری ندارد.

فرضیه (8) هشت هفته تمرینات اصلاحی بر اصلاح اسکولیوز نوجوانان اثر معنی داری ندارد.

1-5مدل تحقیق

این تحقیق از نوع تحقیقات نیمه تجربی می باشدو در شرایط واقعی وحقیقی جامعه بوده و دراین شرایط امکان کنترل همه متغیر های موجود درحوزه تجربی وجودنداردواحتمالا محقق می تواند بعضی ازآنهاراکنترل نماید.به منظورتشخیص گروههامحقق بااستفاده ازروش نمونه گیری تصادفی دردوگروه اقدام خواهدنمود.

 1-6 تعاریف عملیاتی متغییرها وواژه های کلیدی

1-6-1متغیرهای تحقیق:که شامل متغیر مستقل که همان برنامه تمرینی اصلاحی می باشند. (پیوست شماره 1) و متغیروابسته که شامل دوموضوع میزان ناهنجاریهای اسکلتی ودیگری عملکرد هوازی یامیزان اکسیژن مصرفی‌‌‌‌‌‌ بیشینه می باشند.

2-6-1واژه های کلیدی

1- وضعیت بدن[1]- قرار گرفتن بخشهای مختلف بدن به ترتیب نسبی به منظور انجام یک فعالیت خاص

2-حداکثر اکسیژن مصرفی[2]-نشان دهنده:

الف– ظرفیت ریه وقلب وخون برای انتقال اکسیژن به عضله ب- توان مصرف اکسیژن توسط عضله،که به دوطریق اندازه گیری ومحاسبه می شود:

مطلق[3]: توسط تستهای دوچرخه [4]- اندازه گیری می­شود و به اندازه وزن بدن مربوط است. مردان از زنان اکسیژن مصرفی [5] مطلق بیشتری دارند که به جثه آنها مربوط است. واحد آن لیتر بر دقیقه (L/min) یا میلی­لیتر بر دقیقه (ML/min) است.

نسبی[6]: نسبت به وزنmil/kg body mass/min)) یا توده بدون چربی mil/kg LBM/min))یا توده چربی کل ML/kg/FFM)) محاسبه میشود واحد آن برحسب میلی­لیتر بر کیلوگرم بر دقیقه است (اولیا،کاظمی،قاسمی،46،109،1384).

3- دستگاه اسپاینال موس[7]:این دستگاه برای انحناهای ایستاده(لوردوز وکیفوز( بکار می رود.

4-دستگاه گاز آنالایزر[8]: دستگاهی است که برای سنجش گازهای تنفسی بکار می رود.

5- صفحه شطرنجی[9]- چارچوبی است که از طول و عرض آن طناب های نازکی به فاصله 5 سانتی­متر از هم عبور می­کنند و از وسط آن نیز خط شاقولی می­گذرد. این صفحه برای ارزیابی ناهنجاری های ستون مهره ها از سه نمای روبرو، پشت و پهلو مورد استفاده قرار می­گیرد(هنری،1372).

6- خط شاقولی[10]- معیاری برای سنجش وضعیت بدنی از دید پهلو، پشت و جلو می­باشد. مسیر عبور خط شاقولی در بدن همان مسیر عبور خط فرضی ثقل است(سخنگویی،98،1379).

7- تست نیویورک[11]- تستی است که برای ارزیابی وضعیت بدنی مورد استفاده قرار می­گیرد. این تست با استفاده از فرم مخصوص ارزیابی وضعیت بدنی و صفحه شطرنجی، افراد را ازدونمای خلفی و جانبی مورد بررسی قرار می­دهد(غفارپور،1381).

8- هنجار[12]-وضعیت بدنی که نسبت به وضعیت شاخص ( استاندارد) دارای انحراف نباشد.

9- ناهنجار[13]- وضعیت بدنی که نسبت به وضعیت استاندارد دچار انحراف باشد، وضعیت غیر استاندارد یا ناهنجار گفته می­شود(غفارپور1381).

10- حرکات اصلاحی[14]- حرکاتی هستند که برای اصلاح تغییر شکل های مفاصل و ساختمان بدن مورد استفاده قرار می­گیرند(سخنگویی،87،1379).

11- کیفوز[15]- در حالت عادی در ناحیه پشتی ستون مهره ها یک برآمدگی وجود دارد که در صورت تشدید و افزایش این برآمدگی، عارضه کیفوز ایجاد می­شود.

12- ستون مهره ها[16]- شامل 33 قطعه استخوان نامنظم بنام مهره است که از قاعده جمجمه شروع شده و تا دنبالچه ادامه می­یابد. در ضمن شامل پنج ناحیه و چهار قوس می­باشد(گائینی،154،1370).

13- لوردوز[17]- اگر فرورفتگی ستون مهره ها کمری بیشتر از حد طبیعی باشد یعنی زاویه بین سطح بالایی اولین مهره کمری (L1) و سطح پائین مهره خاجی (S1) از میزان طبیعی آن کاهش یابد عارضه لوردوز در فرد ایجاد می­شود.

14- اسکولیوز[18]- عبارت است از انحراف جانبی ستون مهره ها، به نحوی که زواید شوکی مهره ها به سمت تقعر و بدنه مهره ها به سمت تحدب چرخش پیدا ­کند.

15-کف پای صاف[19]:عارضه‌ای است که در آن بیماران فاقد خمیدگی کف پا هستند.

16-زانوی پرانتزی[20]:تغییر وضعیت زانوها را از حالت طبیعی به سمت خارج پای کمانی یا زانوی پرانتزی گویند.

17-تغییرشکل زانوی ضربدری:[21]یکی ازتغییر شکلهای زانو است که در آن،زانوها به یکدیگر نزدیک می شوند وقوزکهای داخلی ازهمدیگرفاصله می گیرند.

1-7روش تحقیق

پس ازانتخاب آزمودنیهای موردنظر که همه آنها دارای یک شدت ازناهنجاریهای مختلف بودند،به صورت تصادفی که ازطبقات مختلف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بوده ومحقق هیچگونه اعمال نظری درگزینش آنها نداشته است.تعدادی از آن ها به عنوان گروه تجربی و تعدادی به عنوان گروه کنترل انتخاب شدند. آنگاه طرح آزمون های مقدماتی و نهایی روی هردوگروه به کار گرفته شد. به این صورت که در پیش آزمون علاوه بر تعیین میزان شدت ناهنجاریهای بالا تنه (کیفوز،سربه جلو،اسکولیوز،لوردوز) واندام تحتانی (زانوی ضربدری،زانوی پرانتزی،کف پای صاف)را با استفاده از آزمون های ویژه عملکرد هوازی یاسنجش میزان حداکثر اکسیژن مصرفی گروه های کنترل و تجربی هم مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج آزمون مقدماتی هر دو گروه باهم مقایسه گردیدند تا معلوم شود که اختلاف معنی‌داری بین آن ها وجود ندارد. سپس برنامه تمرینی اصلاحی (پیوست شماره 1) روی گروه تجربی در طول 8 هفته و هرهفته 3 جلسه یک روز در میان اجرا شد . در نهایت از هر دو گروه کنترل و تجربی آزمون نهایی یا همان پس آزمون گرفته شد تا تأثیر متغیر مستقل (برنامه تمرین اصلاحی) روی متغیرهای وابسته (میزان ناهنجاریهاو عملکرد هوازی) معلوم گردد. همچنین نتایج نهایی هردوگروه با یکدیگر مقایسه شد، تا معلوم گردد که تغییرات گروه تجربی ناشی از اثرات متغیر مستقل بوده و عوامل دیگردر این تغییرات دخالت نداشته‌اند.

[1]- Body Posture

[2] - Vo₂max

[3]- absolute

[4] - non weight bearing

[5] - Vo₂

[6] - relative

[7]- The spainal mouse

[8] - Gaz Analalyzer

[9]- Posture Screen

[10]- Plumb line

[11]- New York Test

[12]- Normal13-abnormal

15-abnormal

[14]- Corrective Motions

[15]- Kyphosis

[16]- Spine

[17]--lordosis

[18]- scoliosis

-Flat Foot 21

Genu varum-22

23-Genu valgum

بررسی تاثیر یک جلسه فعالیت وامانده ساز مقاومتی برپاسخ هورمون رشد در مردان ورزشکار و غیرورزشکار90

چکیده

پروتئین های پیوندی هورمون رشد با جذب بالا توسط مکانیسم های مختلفی بسته به گونه ها تبدیل می شود.

هدف از این پژوهش بررسی تأثیر یک جلسه فعالیت وامانده ساز مقاومتی بر پاسخ هورمون رشد در مردان ورزشکار و غیر ورزشکار می باشد.

تحقیق حاضر از نوع نیمه تجربی و به صورت پیش آزمون، پس آزمون می باشد.

آزمودنی های شامل 10 نفر ورزشکار و 10 نفر غیر ورزشکار مرد در ردة سنی 25-35 سال بوده اند که این جامعة آماری از شهرستان سنندج جمع آوری شده اند، در این تحقیق از چهار نوع برنامة تمرینی که شامل پرس سینه- باز کردن زانو- زیر بغل پارویی و خم کردن زانو استفاده شد. همچینن از نرم افزار SPSS18جهت جمع آوری داده استفاده شد. یافته های نشان داد که بین میزان هورمون رشد ورزشکاران طی پریودهای مختلف زمانی تفاوت معنادار وجود دارد بدین ترتیب که میزان هورمون رشد در وهله های بلافاصله، 20 دقیقه، 40 دقیقه، 60 دقیقه بعد تمرین نسبت به پیش آزمون به صورت معناداری در پاسخ به تمرین مقاومتی افزایش یافت. این یافته ها در مورد غیر ورزشکاران نیز صادق است.

 فهرست

 فصل اولکلیات1

1-1مقدمه2

1-2بیان مساله3

1-3ضرورت و اهمیت تحقیق4

1-4اهداف تحقیق5

1-5اهداف اختصاصی5

1-6فرضیه های تحقیق5

1-7قلمرو تحقیق5

1-8محدودیت های تحقیق5

1-9تعریف واژه5

فصل دومپیشینه و ادبیات تحقیق7

2-1مقدمه8

2-2دید کلی8

2-3نحوه عملکرد هیپوتالاموس و هیپوفیز قدامی8

2-4نحوه تنظیم سنتز و ترشح هورمون رشد8

2-5اثر غلظت گلوکز در ترشح هورمون رشد9

2-6اثر آرژینین در ترشح هورمون رشد9

2-7اثر سایر مواد و هورمونها بر ترشح هورمون رشد9

2-8خواص فیزیولوژیک و بیوشیمیایی10

2-8-1رشد بدن10

2-8-2متابولیسم پروتئینها10

2-8-3متابولیسم کربوهیدراتها10

2-8-4متابولیسم چربیها10

2-8-5متابولیزم مواد معدنی10

2-9بیماریهای ناشی از اختلال در ترشح هورمون رشد11

2-10پروتئین های پیوندی هورمون رشد11

2-11تاریخچه11

2-12ماهیت وویژگی های شیمیایی12

2-13تولید و منابع بافت ها13

2-14پروتئین های پیوندی هورمون رشد در سیالات بیولوژیکی15

2-15جوانب عملکردی15

2-17پروتئین پیوندی هورمون رشد و بیماری18

2-18آزمایش پروتئین پیوندی هورمون رشد20

2-19تأثیر پروتئین پیوندی هورمون رشد با جذب بالا بر روی سنجش هورمون رشد در خونابه21

2-19-1نتیجه گیری21

2-20مقدمه ای بر سیستم علامت دهی عامل رشد مشابه آنسولین22

2-20-1مقدمه22

2-21مؤلفه های سیستم عامل رشد مشابه آنسولین22

2-21-1 ساختارIGF-I و IGF-II22

2-21-2تعریفI IGF-I و IGF-I23

2-22گیرندگان عامل رشد مشابه انسولین23

2-23گیرندگان هیبرید و گیرنده مربوطه به گیرنده انسولین24

2-24پروتئین های پیوندی عامل رشد مشابه انسولین25

2-25گیرنده IGF-I و مسیرهای علامت دهی گیرنده انسولین26

2-26نقش سیستم عامل رشد مشابه انسولین در رشد و پیشرفت27

2-27شواهد بدست آمده از حیوانات ترانسترنی27

2-27-1رشد پیش از تولد (رشد ذاتی)27

2-27-2رشد پس جنینی28

2-28تأثیرات سیستم عامل رشد مشابه انسولین در انسانها28

2-29انسان های کوتاه قد EFE29

2-30جهش های انسانی تأثیرگذار بر ژن های IGF-I و IGF-IR29

2-31تأثیرات بالقوه تمرین بر علامت دهی و فعالیت عامل رشد مشابه انسولین29

2-32نتیجه گیری30

2-33گونه های هورمون رشد و فعالیت های انسانی30

2-33-1مقدمه30

2-33-2اندازه گیری هورمون رشد انسانی31

2-34بایوآسای های هورمون رشد31

2-34-1چشم اندازهایی از متون قدیمی31

2-35بایوآسای های هورمون رشد32

2-35-1چشم اندازهای جدید32

2-36ساختار پایه ای هورمون رشد پیوندی انسانی ونقاط برجسته مولکولی هم پیوند آن32

2-37مقایسه ی آسای ها34

2-38آرایه ی وسیع ترکیبات هورمون رشد در خون34

2-39اشکال گوناگون هورمون رشد36

2-40پیچیدگی سیستم سلولی غده ی هیپوفیز پیشین39

2-41آسای خط تیبیا و واکنش های ورزش و فعالیت40

2-42مطالعات بر روی انسان در حین استراحت41

2-43ورزش پایدارتغییرات حاد و مزمن در غلظت هورمون رشد44

2-43-1مقدمه44

2-44آزادسازی و کنترلهورمون رشد44

2-45الگوهای آزادسازی هورمون رشد46

2-46ترشح هورمون رشد46

2-47تغییرات ورزش کنترل شده پایدار در غلظت های هورمون رشد.47

2-47-1تأثیر سن49

2-47-2سازش های تمرین و آموزش50

2-47-3تاثیر جنسیت50

2-47-4اختصاصی بودن ورزش51

2-47-5تاثیرات فیزیولوژیکی51

2-47-6خلاصه52

2-48واکنش هورمون رشد به تمرین شدید (حاد) و مزمن هوازی53

2-49تمرین هوازی شدید و ترشح هورمون رشد54

2-50تاثیر یک ورزش انفرادی برهورمن رشد54

2-51تاثیر تمرین ورزشی برروی محور GH-IGF-I56

2-52اجرائیات عملی ممکن برای ورزشکار و مربی61

فصل سومروش تحقیق64

3-1مقدمه65

3-2روش تحقیق65

3-3نمونه های آماری65

3-4متغیرهای تحقیق65

3-4-1متغیر مستقل65

3-4-2متغیروابسته65

3-5طرح تحقیق65

3-6ابزارهای اندازه گیری66

3-7شیوه اجرای تحقیق و گردآوری اطلاعات66

3-8برنامه تمرینی 4 برنامه تمرین منتخب عبارت بودند از ؛66

3-9روش آماری67

فصل چهارمنتایج و یافته ها68

4-1مقدمه69

4-2 تجزیه و تحلیل توصیفی69

4-3 متغیرهای تحقیق70

4-4 آزمون فرضیه ها71

4-4-1 فرضیه اول71

4-4-2 فرضیه دوم72

4-4-3فرضیه سوم73

فصل پنجمبحث و بررسی76

765-1 خلاصه تحقیق77

5-2 بحث و بررسی77

پیشنهادات تحقیقی79

منابع80

 فهرست جداول:

69	جدول4-1توصبف آماری ویژگی های عمومی آزمودنی ها
70	جدول 4-2 تغییرات غلظت هورمون رشد پیش از تمرین، بلافاصله بعد از تمرین،20، 40 و 60 دقیقه بعد از تمرین
71	جدول4-3 نتایج آزمون کلوموگروف- اسمیرنف برای داده‌های تحقیق
71	جدول4-4 آزمون تحلیل واریانس با اندازه های تکراری در مورد فرضیه اول
72	جدول4-5آزمون تعقیبی بونفرونی فرضیه اول
72	جدول4-6 آزمون تحلیل واریانس با اندازه های تکراری در مورد فرضیه دوم
73	جدول4-7آزمون تعقیبی بونفرونی فرضیه دوم
73	جدول4-8 آزمون تحلیل واریانس با اندازه های تکراری در پیش آزمون مورد فرضیه سوم
74	جدول4-9آزمون تحلیل واریانس تکراری بلافاصله بعد از تمرین در مورد فرضیه سوم
74	جدول4-10 تفاوت معنادار بین دو گروه ورزشکار و غیروررشکاردر 20 دقیقه بعد از تمرین
75	جدول4-11آزمون تعقیبی بونفرونی فرضیه سوم
75	جدول4-12 آزمون تحلیل واریانس با اندازه های تکراری در مورد فرضیه سوم

 فهرست نمودارها:

 70

نمودار 4-1 تغییرات غلظت هورمون رشد پیش از تمرین، بلافاصله بعد از تمرین،20، 40 و 60 دقیقه بعد از تمرین

 فصل اول

کلیات

 1مقدمه

هورمون رشد [1](سوماتوتروپین) بوسیله سوماتوتروفها ترشح می شود که قسمت عمده ای از ساختمان هیپوفیز قدامی را شامل میگردد. هورمون رشد در انسان از یک زنجیره پلی پپتیدی با 191 آمینواسید به همراه دو پیوند دی سولفید درون زنجیره ای است. نیمه عمر هورمون GH در پلاسما 20 الی 30 دقیقه است. این هورمون بصورت فورانی یا ضربانی و 4 الی 8 فوران در بدن ترشح میگردد. زمان ترشح این هورمون پس از تغذیه و در هنگام ورزش و خواب میباشد. هورمون GH در زمان رشد و بلوغ به طور قابل ملاحظه ای افزایش یافته و در دوران بزرگسالی نیز این افزایش ترشح ادامه می یابد. کمبود GH در بدن باعث کوتاهی قد میشود و افزایش آن نیز باعث غول آسایی می گردد. نکته مهم این است که GH بطور مستقیم بر رشد اثر نمی گذارد بلکه با تحریک تشکیل سایر هورمونها عمل می نماید. هورمونهای اصلی متاثر از GH فاکتورهای رشد شبه انسولین ( IGF[2]) نام دارند و IGF-1 مهمترین سوماتومدین در دوران رشد پس از نوزادی است. نیمه عمر IGF-1 در بدن به واسطه وجود پروتئینهای اتصالی بین 3 الی 18 ساعت میباشد. ساختمان IGF-1 شبیه به پروانسولین است و از این جهت شبه انسولین نامیده می شود. ترشح IGF-1 با سوء تغذیه در بدن کاهش می یابد. برخی از آمینواسیدها مانند آرژینین محرکهای قوی ترشح GH در بدن میباشند و در مقابل افزایش قند خون باعث مهار ترشح GH میگردد. عموماً کمبود GH باعث چاقی در کودکان می گردد و چربی را در افراد بزرگسال افزایش میدهد. نحوه آزاد شدن هورمون رشد در بررسی فیزیولوژیکی، بسیار پیچیده و گمراه کننده است. برای مثال افزایش IGF-1 ترشح GH را مهار میکند، افزایش قند نیز همین اثر را دارد. 1- آنچه مسلم است محرکهای آزادی GH در بدن شامل، گالانین و هیپوگلیسمی انسولینی میباشند که از طریق بتا بلوکرهای آدرنرژیک عمل میکنند و اثر تحریکی بر تقویت GH دارند. 2- جالب است بدانید که بعضی بلوکرهای آلفا2- آدرنرژیک مانند یوهیمبین باعث کاهش ترشح طبیعی GH میگردند. 3- بعضی از مهارگرهای استیل کولین استراز نیز آزادی GH را تسهیل میکند که ناشی از مهار آزادی سوماتوستاتین است.

4- خواب، ورزش، آرژینین و گلوکاگن ترشح GH را افزایش می دهد، اما آتروپین یکی از موثرترین بلوکرهای GH است. 5- مواد آندروژنیک در پسران نا بالغ باعث آزادی GH می گردد. استروژن نیز غلظت GH را افزایش میدهد، اما با وقفه در تولید IGF-1 اثر بیولوژیک هورمون را کاهش میدهد. 6- کمبود ACTH و TSH نیز باعث کمبود GH میگردد( 1).

هورمون رشد جدای از تاثیرات مهمی که در رشد استخوان های دراز دارد، تنظیم کننده اصلی و نهایی قد می باشد. رشد بافت های خالص از قبیل عضلات و تاندون ها را نیز کنترل می کند و متابولیسم مواد سه گانه (قندها، چربی ها و پروتئین ها) را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. بدین ترتیب ترکیب بدن را در جهت افزایش وزن خالص (LBM)[3] سوق میدهد. مهمترین فعالیت متابولیکی GH تحریک روند پروتئین سازی است (1،4و7). این هورمون با تاثیر بر مراحل ریبوزومی پروتئین سازی و نیز از راه تولید RNA (در دراز مدت) میزان تولید پروتئین ها را در سلول های هدف افزایش میدهد. هر چند آزمایشی که مستقیما استروئیدهای آنابولیک و هورمون رشد را مقایسه کرده باشد انجام نشده، ولی اندازه اثر هورمون رشد بر پروتئین سازی چند برابر اثر استروئیدهای آنابولیک است (4و12).

-2بیان مساله

خواب و ورزش را از جمله اصلی ترین محرک های فیزیولوژیکی ترشح GH ذکر کرده اند. اولین پژوهش هایی که پاسخ های هورمون رشد به ورزش را مورد بررسی قرار دادند در سال 1963 توسط " روث"^[4] انجام شد (12). بررسی های گسترده بعدی به ویژه در بررسی " شفارد و سیدنی" ^[5]در اواسط دهه هشتاد نشان داد که ورزش و فعالیت بدنی محرکی قوی برای ترشح هورمون رشد است. آنها بدنبال بررسی خود اعلام کردند که سطوح هورمون رشد سرم در جریان ورزش افزایش می یابد و این افزایش با فعالیت های شدیدتر زودتر شروع می شود. نظر به عمل قوی GH در برداشت اسیدهای آمینه توسط سلول های عضلانی چنین نتیجه گیری شد که هورمون رشد از راه افزایش اندازه و کارایی عضله می تواند اجرای ورزشی را بهبود بخشد. کسانی که قادر به تولید هورمون رشد نیستند توده عضلانی آنها کاهش می یابد و قادر به ورزش کردن با کارایی طبیعی و دستیابی به عملکردهای عادی ورزشی نیستند. زمانی که GH حتی در مقادیر کم به این افراد داده میشود هم توده عضله آنها به حد طبیعی بر میگردد و هم کارایی عضله آنهاهنگام ورزش به وضع اول بر میگردد. GH این عمل را بوسیله تحریک مستقیمی که بر رشد عضلات دارد انجام می دهد(4،8،10و 12).انتظار میرود مصرف اضافی GH و یک برنامه تمرینی فعال اجرای ورزش را بیش از اندازه ای که یک تمرین ورزشی به تنهایی به ارمغان می آورد افزایش دهد. در این میان تمرینات مقاومتی تاثیر بسزایی بر پاسخ GH دارد و تغییرات ناشی از اینگونه تمرینات بستگی به عوامل زیر دارد

1. مقدار بار تمرینی
2. حجم تمرین یا کل کار انجام گرفته
3. تعداد ست های تمرینی
4. مدت زمان استراحت بین ست ها
5. توده عضلات بکار گرفته
6. سطح آمادگی بدنی

آستانه تحریک برای ترشح GH بستگی به ترکیب خاصی از این عوامل ذکر شده بالا ست. از سوی دیگر تحقیقات نشان میدهند که ترشح هورمون رشد با افزایش سن و همچنین افزایش توده چربی کاهش می یابد. بدین ترتیب به نظر میرسد برای حفظ ترکیب بدنی و کارایی بدنی مناسب یافتن تمریناتی که بتواند دستیابی به این فاکتورهای سلامتی و تندرستی را به دنبال داشته باشد حائز اهمیت است. علیرغم نتایج پژوهش های پیشین مبنی بر اینکه افراد تمرین کرده در مقایسه با تمرین نکرده ها ترشح GH بیشتری خواهند داشت مع هذا پاسخ هورمون رشد به تمرین های ورزشی قطعیت پیدا نکرده است (7،8،13،15). پژوهش های محدودی نیز نشان میدهد که سطوح استراحتی GH توسط تمرین و فعالیت بدنی تحت تاثیر قرار نمی گیرد و برخی شواهد وجود دارد که افراد تمرین نکرده هنگام ورزش از سطوح GH کمتری در خون برخوردارند. به همین دلیل اکثر پژوهشگران پیشنهاد میدهند تا تحقیقات در این زمینه تا رسیدن به پاسخ ابهامات ادامه یابد. بدین منظور در این پژوهش تلاش بر این بود تا تاثیر تمرینات مقاومتی بر پاسخ GH در مردان 25 تا 35 ساله که در آنها فرایند بلوغ به اتمام رسیده مورد بررسی قرار گیرد.

-3ضرورت و اهمیت تحقیق

غلظت هورمون رشد در بافت هیپوفیزی ۱۵ - ۵ میلیگرم بر گرم یعنی بیشتر از غلظت سایر هورمونهای هیپوفیزی است. وزن مولکولی این هورمون ۲۲هزار دالتون است. همانند بیشتر هورمونهای هیپوفیزی ترشح هورمون رشد، حالت یک جریان دائمی و یکنواخت را ندارد، بلکه به صورت جریانات ضربانی[6]انجاممی‌پذیرد. میزان ترشح این هورمون تحت تاثیر تحریکات عصبی و خواب و بیداری می‌باشد. بطوریکه غلظت پلاسمایی این هورمون، ممکن است در ظرف چند دقیقه ۱۰ برابر شود. بیشترین افزایش هورمون در پلاسما مدت کوتاهی پس از به خواب رفتن رخمی‌دهد.

عوامل موثر در ترشح هورمون رشد عبارتند از

شوک وتنشهای عصبی، درد،سرما، عمل جراحی، گرسنگی، هیپوگلسیمی، ورزش، خوردن غذاهای پروتئینی و بالاخره اسیدآمینه آرژینین. شوکهای عصبی از طریق تاثیر کوتاکولامینها بر روی هیپوتالاموس موجبزیاد شدن ترشح هورمون می‌گردند. اثرات کلیه عوامل نامبرده شده با توجه به خاصیت فیزیولوژیک بسیار مهم هورمون رشد که همواره از مصرف گلوکز در بدن جلوگیری می‌کند،توجیه پذیر است.

زیرا به هنگام وقوع شوک عصبی، هیپوگلیسمی، گرسنگی و خواب،هورمون رشد از یک سو با بکار انداختن واکنشهای لیپولیز مقدار بیشتری اسیدهای چرب آزاد را به سلول می‌رساند و از سوی دیگر ورود اسیدهای آمینه به داخل سلول را زیادمی‌کند (واکنشهای نوسازی گلوکز)، تا به این ترتیب از مصرف گلوکز جلوگیری نموده و آنرا برای نیازهای سلولهای مغزی حفظ کند(9).

اغلب چنین تصور می شود که با پایان یافتن رشد طولی استخوان ها نقش هورمون رشد نیز خاتمه می یابد و ادامه ترشح ان برای افراد بزرگسال لزومی ندارد ولی اکنون روشن شده است که هورمون رشد در افراد بزرگسال نیز اعمال بسیار مهمی انجام میدهد که از میان آنها سه نقش که به ورزش نیز مربوط میشود عبارتند از (4و12)

• حفظ ترکیب بدنی
• تحریک سنتز پروتئین و متابولیزم
• حفظ کیفیت بالای زندگی

تمرینات با وزنه نیرومند ترین شکل تمرین در ایجاد اثرات آنابولیکی در عضلات و بافت های همبند می باشد. هورمون رشد انسانی چندین اثر جداگانه در فرایندهای متابولیکی و رشدی دارد. فعالیت های بدنی و ورزش از طریق تحریک ترشح هورمون رشد نه تنها رشد قد، افزایش توده عضلانی و کاهش چربی های بدن را امکان پذیر میسازد بلکه برای کسانی که دچار اختلال ترشح طبیعی هورمون رشد هستند با تقویت سنتز پروتئین ها و بازگرداندن توده عضلات به حد طبیعی نقش درمانی بسزایی را انجام میدهد (9و 12). لذا با توجه به نقش گسترده این هورمون در تامین رشد طبیعی و حفظ ترکیب بدنی مناسب و همچنین وجود نتایج ضد و نقیض و ابهامات در مورد تاثیر انواع مختلف تمرین و ورزشکار یا غیر ورزشکار بودن افراد بر ترشح این هورمون انجام پنین تحقیقی ضروری می نماید.

1growth hormone

[2]Insulin growth factor

[3]Lean body mass

[4]rote

[5]Shepherd and sydney

[6]Pulsatile

ارزیابی و تحلیل وضعیت پایداری محله ای با تأکید بر عملکرد مدیریت شهری در بافت تاریخی شهر یزد

چکیده

آغاز زندگی اجتماعی هر شهرنشین و برقراری ارتباط با دیگران از محله آغاز می­شود و محله­های شهری به مثابه کوچکترین واحد سازمان فضایی شهر، حائز نقش مهمی در پایداری شهری هستند. اگر در نظریه­های توسعه انسان-محور در شهرها، پایدای در سطح محلات به مفهوم جامع اجتماعی، اقتصادی، زیست- محیطی و کالبدی و همچنین شهروندمداری را، دو اصل بنیادین و پذیرفته شده به حساب آوریم، به پذیرفته شده­ترین و عام­ترین اصول محتوایی در جوامع مختلف، اعم از توسعه یافته و یا در حال توسعه نائل شده­ایم؛ اما عملیاتی شدن این اصول و دسترسی به ساختارهای متناسب با آنها در گرو سازمان و نظام مدیریتی کارآمد می­باشد؛ مدیریتی که در سایه آن، سه حلقه مجزا اما به هم پیوسته محیط، اجتماع و اقتصاد در امر پایداری محله­ای واجد اصول و معیارهای پایداری باشند. پژوهش حاضر نیز در همین راستا به سنجش وضعیت پایداری محله­ای و نقش مدیریت شهری در آن در ناحیه تاریخی شهر یزد مبادرت نموده است. برای نیل به هدف فوق از روش­های توصیفی- تحلیلی و پیمایشی در قالب تکنیک منطق فازی و آزمون­های آماری T، تحلیل واریانس، توکی، همبستگی و رگرسیون خطی استفاده گردیده است. نتایج حاصله نشان از کم لطفی مسئولین نسبت به محلات بافت تاریخی از نظر معیارهای پایداری دارد، به صورتی که علی­رغم نوسان مقادیر پایداری از 0.474 در محله گودال مصلی تا 0.312 در محله زردشتی­ها، اما شاهد شرایط نامساعد پایداری و قرارگیری محلات بافت در طبقه ضعیف هستیم. از سوی دیگر با وجود تأثیرگذار بودن عملکرد مدیریت شهری در بعد پایداری زیست- محیطی محله­ای، اما به طور کلی در محدوده مورد مطالعه بین دو متغیر پایداری محله­ای و مدیریت شهری رابطه معنادار و ضرایب همبستگی نسبتاً مناسب و قابل قبولی را شاهد نیستیم و مدیریت شهری نتوانسته است در سایر ابعاد پایداری محله­ای مؤثر واقع گردد. بنابراین توجه به رهیافتی سیستماتیک و نیز کارشناسانه با مشارکت شهروندان می­تواند به الگوی مطلوب پایداری محله­ای و نقش فعال مدیریت شهری در بافت تاریخی شهر یزد و حفاظت از آن منجر شود.

واژگان کلیدی: توسعه پایدار، محله، پایداری محله­ای، مدیریت شهری، بافت تاریخی شهر یزد.

فهرست مطالب

عنوانصفحه

مقدمه. 1

فصل اول: طرح تحقیق

1-1. بیان مسئله. 6

1-2. ضرورت و اهمیت پژوهش... 8

1-3. اهداف پژوهش... 9

1-3-1. اهداف کلان. 9

1-3-2. اهداف عملیاتی.. 10

1-4. سوالات پژوهش... 10

1-5. فرضیات پژوهش... 10

1-6. پیشینه پژوهشی.. 11

1-6-1. پژوهش­های خارجی.. 11

1-6-2. پژوهش­های داخلی.. 15

1-7. روش تحقیق.. 19

1-8. موانع و محدودیت­ها20

فصل دوم: ادبیات و مبانی نظری پژوهش

2-1. مقدمه. 22

2-2. مفهوم محله، تعریف و مبانی.. 23

2-2-1. تعریف محله. 23

2-2-2. سیرتاریخینظریهمحله. 26

2-2-3. مفهوم محله در شهرهای ایران. 27

2-2-4. کارکرد محله­های شهری.. 29

2-3. مبانی و مفاهیم پایداری، توسعه، توسعه پایدار و محله پایدار31

2-3-1. پایداری.. 31

2-3-2. توسعه. 31

2-3-3. توسعه پایدار32

2-3-4. بنیادهای شهر پایدار33

2-3-5. مفاهیم و دیدگاه­های اساسی در توسعه محله­ای.. 34

2-3-6. پیدایش دیدگاه توسعه محله­ای پایدار38

2-3-7. نمونه­هایی از رویکردهای مرتبط با محله پایدار39

2-3-7-1. رویکرد طراحی محله سنتی.. 39

2-3-7-2. رویکرد توسعه محلی مبتنی بر حمل و نقل عمومی.. 40

2-3-7-3. رویکرد محلات سرزنده40

2-3-7-4. رویکرد محدوده امن.. 41

2-3-7-5. رویکرد رشد هوشمند. 41

2-3-8. توسعهمحلّه­ایپایدار42

2-3-9. ابعاد پایداری محله. 43

2-3-9-1. پایداری زیست- محیطی (اکولوژیکی)43

2-3-9-2. پایداری اقتصادی.. 43

2-3-9-3. پایداری اجتماعی.. 44

2-3-10. معیارهای پایداری محله. 44

2-3-11. اهدافوراهبردهایایجادمحلاتپایدار47

2-4. مدیریت شهری، مبانی و تعاریف.. 49

2-4-1. مفهوم مدیریت شهری.. 49

2-4-2. مدیریت شهری در ایران. 51

2-4-3. وظایفشهرداریدرزمینهتوسعهپایدارمحله­ای.. 53

2-5. جمع­بندی.. 55

فصل سوم: شناخت محدوده مورد مطالعه و روش­شناسی پژوهش

3-1. مقدمه. 60

3-2. شناخت محدوده مورد مطالعه. 61

3-2-1. موقعیت جغرافیایی شهر یزد. 61

3-2-2. مورفولوژی زمین و سازندهای زمین­شناسی.. 63

3-2-2-1. توپوگرافی محدوده شهر. 63

3-2-2-2. خصوصیات زمین شناسی یزد. 66

3-2-3. ویژگی­های اقلیمی.. 68

3-2-3-1. بارش سالانه. 68

3-2-3-2. رطوبت هوا69

3-2-3-3. دما70

3-2-3-4. ساعت آفتابی.. 71

3-2-3-5. روزهای یخبندان. 72

3-2-3-6. باد. 73

3-2-4. موقعیت بافت تاریخی شهر یزد. 73

3-2-4-1. محله فهادان. 74

3-2-4-2. محله گودال مصلی.. 74

3-2-4-3. محله شش­بادگیری.. 74

3-2-4-4. محله گازارگاه75

3-2-4-5. محله شیخداد. 75

3-2-4-6. محله دولت­آباد. 75

3-2-4-7. محله گنبد سبز. 76

3-2-4-8. محله زردشتی­ها76

3-3. ویژگی­های جمعیتی و اجتماعی.. 78

3-3-1. ویژگی­های جمعیتی.. 78

3-3-2. وضعیت سواد. 80

3-4. ویژگی­های اقتصادی.. 82

3-4-1. جمعیت فعال و غیرفعال. 82

3-4-2. نرخ اشتغال و بیکاری.. 83

3-5. ویژگی­های کالبدی.. 84

3-5-1. کاربری اراضی.. 84

3-6. روش­ها و ابزار گردآوری داده­ها و اطلاعات (روش­شناسی پژوهش)87

3-7. جامعه آماری و حجم نمونه. 87

3-8. اعتبار و پایایی گویه­ها88

3-9. شاخص­های پژوهش... 90

3-10. روش­های تجزیه و تحلیل داده­ها91

3-10-1. منطق فازی.. 92

3-10-1-1. تاریخچه مختصری از تئوری فازی.. 92

3-10-1-2. منطق فازی.. 93

3-10-1-3. منطق فازی در مطالعات شهری.. 94

3-10-1-4. مراحل پیاده­سازی منطق فازی.. 95

3-10-1-4-1. فازی­سازی.. 95

3-10-1-4-2. استدلال فازی.. 97

3-10-1-4-3. غیر فازی­سازی (نافازی­سازی)100

3-10-2. منطق فازی در سیستم اطلاعات جغرافیایی.. 101

3-10-2-1. توابع عضویت در سیستم اطلاعات جغرافیایی.. 101

3-10-2-2. اپراتورهای (عملگرها) منطق فازی.. 102

3-10-3. آزمون آماری T تک نمونه­ای.. 104

3-10-4. آزمون آماری F یا تحلیل واریانس یک طرفه و تعقیبی توکی.. 104

3-10-5. آزمون آماری ضرایب همبستگی و رگرسیون خطی.. 106

3-11. جمع­بندی و ارائه مدل فرآیندی (اجرائی) پژوهش... 106

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل یافته­های پژوهش

4-1. مقدمه. 110

4-2. ارزیابی وضعیت شاخص­های پایداری.. 110

4-2-1. فازی­سازی شاخص­ها110

4-2-2. بررسی وضعیت پایداری اقتصادی محلات.. 112

4-2-3. بررسی وضعیت پایداری زیست- محیطی محلات.. 115

4-2-4. بررسی وضعیت پایداری فیزیکی- کالبدی محلات.. 119

4-2-5. بررسی وضعیت پایداری اجتماعی- فرهنگی محلات.. 122

4-2-6. تحلیل شاخص­های پایداری محلات بافت تاریخی شهر یزد. 125

4-3. سنجش عملکرد مدیریت شهری در بافت تاریخی شهر یزد. 135

4-3-1. آمار توصیفی.. 135

4-3-1-1. توزیع پاسخگویان بر حسب جنس... 135

4-3-1-2. توزیع پاسخگویان بر حسب سن.. 136

4-3-1-3. توزیع پاسخگویان بر حسب میزان تحصیلات.. 136

4-3-1-4. توزیع پاسخگویان بر حسب وضعیت شغلی.. 137

4-3-2. آزمون توزیع داده­های پژوهش... 138

4-3-3. برسی عملکرد مدیریت شهری در پایداری محله­ای(آمار تحلیلی)139

4-3-3-1. بررسی رضایت از مدیریت شهری با آماره آزمون T-Test139

4-3-3-2. بررسی رضایت از عملکرد مدیریت شهری با آماره آزمون تحلیل واریانس... 144

4-3-3-3. بررسی عملکرد مدیریت شهری با استفاده از ضرایب همبستگی.. 148

4-4. جمع­بندی تجربی.. 152

فصل پنجم: آزمون فرضیات، نتیجه­گیری و پیشنهادات

5-1. مقدمه. 156

5-2. آزمون فرضیات.. 156

5-3. نتیجه­گیری.. 161

5-3-1. نتیجه­گیری حاصل از مباحث نظری.. 161

5-3-2. نتیجه­گیری حاصل از یافته­های تجربی.. 162

5-4. پیشنهادات.. 169

5-4-1. پیشنهادات برنامه­ای، مدیریتی و اجرائی (راهبردی)169

5-4-2. پیشنهادات آینده پژوهشی و تحقیقاتی.. 171

ضمائم

6-1. پرسشنامه. 174

6-2. خروجی­های مربوط به اعتبار و پایایی پژوهش... 176

6-3. نتایج آزمون­های استنباطی.. 176

6-4. کد تدوین شده در برنامه متلب.. 178

7. منابع و مآخذ. 181

فهرست جداول

عنوان صفحه

جدول ‏2‑1: واژگان معادل محله و ویژگی­های آن. 25

جدول ‏2‑2: اهداف و راهبردهای ایجاد محلات پایدار48

جدول ‏2‑3: عناصر و روند عمومی سیستم اداره شهرهای ایرانی در دوره پس از اسلام. 51

جدول ‏2‑4: وظایف شهرداری در زمینه توسعه پایدار محله­ای.. 53

جدول ‏2‑5: ارتباطبینوظایفشهرداریو شاخص­هایپایداری.. 55

جدول ‏3‑1: تحولات جمعیتی شهر یزد و بافت تاریخی.. 79

جدول ‏3‑2: تحولات جمعیتی محلات بافت تاریخی یزد در سالهای 1385-1375. 79

جدول ‏3‑3: گروه­های عمده فعالیت در بافت تاریخی شهر یزد در سال 1381. 82

جدول ‏3‑4: جمعیت فعال و غیرفعال بافت تاریخی شهر یزد. 83

جدول ‏3‑5: جمعیت فعال و غیرفعال بافت تاریخی به تفکیک محلات در سال 1390. 83

جدول ‏3‑6: نرخ بیکاری و اشتغال در بافت تاریخی شهر یزد. 84

جدول ‏4‑1: تعداد پرسشنامه اختصاص یافته به محلات بافت تاریخی.. 88

جدول ‏4‑2: ابعاد و شاخص­های پژوهش... 90

جدول ‏4‑3: مقادیر ارزش­های زبانی در عضویت نهایی استدلال ممدانی.. 98

جدول ‏4‑4: ترکیب نهایی قوانین را با استناد به استدلال ممدانی.. 99

جدول ‏4‑5: توابع عضویت فازی در نرم افزار Arc GIS و کاربرد آنها102

جدول ‏5‑1: شاخص­های اقتصادی پژوهش... 113

جدول ‏5‑2: مقادیر عضویت فازی برای شاخص اقتصادی.. 113

جدول ‏5‑3: شاخصهای زیست- محیطی پژوهش... 116

جدول ‏5‑4: مقادیر عضویت فازی برای شاخص زیست- محیطی.. 117

جدول ‏5‑5: شاخص­های فیزیکی - کالبدی پژوهش... 119

جدول ‏5‑6: مقادیر عضویت فازی برای شاخص فیزیکی- کالبدی.. 120

جدول ‏5‑7: شاخص­های اجتماعی- فرهنگی پژوهش... 123

جدول ‏5‑8: مقادیر عضویت فازی برای شاخص اجتماعی- فرهنگی.. 123

جدول ‏5‑9: ماتریس همبستگی گامای 0.7. 132

جدول ‏5‑10: ماتریس کوواریانس مقدار گامای 0.7. 132

جدول ‏5‑11: ماتریس همبستگی مقدار گامای 0.9. 132

جدول ‏5‑12: ماتریس کوواریانس مقدار گامای 0.9. 133

جدول ‏5‑13: توزیع پاسخگویان بر حسب جنس به تفکیک محلات.. 135

جدول ‏5‑14: توزیع پاسخگویان بر حسب سن.. 136

جدول ‏5‑15: توزیع پاسخگویان بر حسب میزان تحصیلات.. 137

جدول ‏5‑16: توزیع پاسخگویان بر حسب وضعیت شغلی.. 137

جدول ‏5‑17: نتایج حاصل از آزمون کلموگروف- اسمیرنف.. 139

جدول ‏5‑18: عملکرد مدیریت شهری در بعد اجتماعی- فرهنگی به تفکیک محلات.. 141

جدول ‏5‑19: عملکرد مدیریت شهری در بعد زیست- محیطی به تفکیک محلات.. 141

جدول ‏5‑20: عملکرد مدیریت شهری در بعد اقتصادی به تفکیک محلات.. 142

جدول ‏5‑21: عملکرد مدیریت شهری در بعد کالبدی- فیزیکی به تفکیک محلات.. 142

جدول ‏5‑22: نتایج آزمون برابری واریانس­ها در محلات.. 144

جدول ‏5‑23: تحلیل واریانس وضعیت عملکرد مدیریت شهری در بافت تاریخی یزد. 146

جدول ‏5‑24: طبقه­بندی محلات به لحاظ ابعاد عملکردی مدیریت شهری.. 147

جدول ‏5‑25: همبستگی بین پایداری محله­ای و رضایت از عملکرد مدیریت شهری.. 149

جدول ‏5‑26: همبستگی بین پایداری محله­ای و رضایت از ابعاد عملکرد مدیریت.. 150

جدول ‏5‑27: همبستگی بین ابعاد عملکردی مدیریت شهری و پایداری محله­ای.. 151

جدول ‏6‑1: نتایج حاصله از آماره G.. 158

فهرست اشکال

عنوانصفحه

شکل ‏2‑1: سیرتاریخی نظریهمحله. 26

شکل ‏2‑2: جمع­بندی حاصل از تعاریف در خصوص محله. 29

شکل ‏2‑3: کارکردهای محله. 30

شکل ‏2‑4: مجموعه­ای از تعاریف مطرح شده در زمینه توسعه پایدار33

شکل ‏2‑5: ابعاد اصلی توسعه محلی 36

شکل ‏2‑6: جمع­بندی در خصوص ابعاد و معیارهای پایداری محله­ای.. 47

شکل ‏2‑7: نمودار مدل مفهومی پژوهش... 58

شکل ‏3‑1: نقشه موقعیت شهر یزد در تقسیمات سیاسی.. 62

شکل ‏3‑2: نقشه توپوگرافی شهرستان یزد. 64

شکل ‏3‑3: نقشه شیب شهرستان یزد. 65

شکل ‏3‑4: نقشه زمین­شناسی یزد. 67

شکل ‏3‑5: نمودار میانگین بارندگی فصلی ایستگاه یزد. 68

شکل ‏3‑6: نمودار میانگین رطوبت نسبی ایستگاه یزد. 70

شکل ‏3‑7: نمودار میانگین دمای ماهانه ایستگاه یزد. 71

شکل ‏3‑8: نمودار آمبروترمیک ایستگاه یزد 71

شکل ‏3‑9: نمودار میانگین ساعات آفتابی ایستگاه یزد. 72

شکل ‏3‑10: نمودار میانگین روزهای یخبندان ایستگاه یزد. 72

شکل ‏3‑11: نقشه محلات بافت تاریخی یزد. 77

شکل ‏3‑12: تحولات جمعیتی محلات بافت تاریخی یزد در سالهای 1390-1375. 80

شکل ‏3‑13: نقشه نسبت باسوادی در بافت تاریخی شهر یزد. 81

شکل ‏3‑14: گروه­های عمده فعالیت در بافت تاریخی شهر یزد در سال 1381. 82

شکل ‏3‑15: نقشه کاربری اراضی بافت تاریخی شهر یزد. 86

شکل ‏3‑16: مقایسه مجموعه­های کلاسیک و فازی.. 93

شکل ‏3‑17: شمای کلی و مراحل اصلی در یک سیستم استنتاج فازی.. 94

شکل ‏3‑18: نمایش اعداد مثلثی.. 96

شکل ‏3‑19: تابع عضویت مثلثی برای شاخص­های پایداری 96

شکل ‏3‑20: فرآیند کلی روش ممدانی.. 97

شکل ‏3‑21: تابع عضویت نهایی استدلال ممدانی99

شکل ‏3‑22: نمودار مدل اجرائی پژوهش 108

شکل ‏4‑1: تابع عضویت مثلثی.. 111

شکل ‏4‑2: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی ضعیف شاخص اقتصادی.. 114

شکل ‏4‑3: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی متوسط شاخص اقتصادی.. 114

شکل ‏4‑4: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی قوی شاخص اقتصادی.. 115

شکل ‏4‑5: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی ضعیف شاخص زیست- محیطی.. 117

شکل ‏4‑6: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی متوسط شاخص زیست- محیطی.. 118

شکل ‏4‑7: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی قوی شاخص زیست- محیطی.. 118

شکل ‏4‑8: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی ضعیف شاخص فیزیکی- کالبدی.. 120

شکل ‏4‑9: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی متوسط شاخص فیزیکی- کالبدی.. 121

شکل ‏4‑10: نقشه درجه عضویت محلات در مجموعه فازی قوی شاخص فیزیکی- کالبدی.. 121

شکل ‏4‑11: نقشه درجه عضویت مجموعه فازی ضعیف شاخص اجتماعی- فرهنگی.. 124

شکل ‏4‑12: نقشه درجه عضویت مجموعه فازی متوسط شاخص اجتماعی- فرهنگی.. 124

شکل ‏4‑13: نقشه درجه عضویت مجموعه فازی قوی شاخص اجتماعی- فرهنگی.. 125

شکل ‏4‑14: نمودار پایگاه قوانین یا قواعد تعریف شده در نرمافزار متلب.. 127

شکل ‏4‑15: منحنی شاخص­های فیزیکی- کالبدی و اقتصادی در میزان پایداری.. 128

شکل ‏4‑16: منحنی شاخص­های اقتصادی و زیست- محیطی در میزان پایداری.. 128

شکل ‏4‑17: منحنی شاخص­های فیزیکی- کالبدی و زیست- محیطی در میزان پایداری.. 128

شکل ‏4‑18: منحنی شاخص­های اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی در میزان پایداری.. 128

شکل ‏4‑19: منحنی شاخص­های اقتصادی و زیست- محیطی در میزان پایداری.. 128

شکل ‏4‑20: منحنی شاخص­های اقتصادی و زیست- محیطی در میزان پایداری.. 128

شکل ‏4‑21: نمودار وضعیت پایداری محلات بافت تاریخی از نظر شاخص­های اقتصادی.. 129

شکل ‏4‑22: نمودار وضعیت پایداری محلات از نظر شاخص­های زیست- محیطی.. 129

شکل ‏4‑23: نمودار وضعیت پایداری محلات از نظر شاخص­های فیزیکی- کالبدی.. 130

شکل ‏4‑24: نمودار وضعیت پایداری محلات از نظر شاخص­های اجتماعی- فرهنگی.. 130

شکل ‏4‑25: نمودار میزان پایداری محلات بافت تاریخی شهر یزد. 133

شکل ‏4‑26: میزان پایداری محلات بافت تاریخی شهر یزد. 134

شکل ‏4‑27: نمودار درصد توزیع پاسخگویان بر حسب جنس به تفکیک محلات.. 136

شکل ‏4‑28: نمودار توزیع پاسخگویان بر حسب میزان تحصیلات 137

شکل ‏4‑29: نمودار توزیع پاسخگویان بر حسب وضعیت شغلی138

شکل ‏4‑30: نقشه رضایت از مدیریت شهری از نظر ابعاد پایداری 143

شکل ‏4‑31: نمودار آزمون برابری واریانس در بعد اجتماعی- فرهنگی.. 145

شکل ‏4‑32: نمودار آزمون برابری واریانس در بعد زیست - محیطی.. 145

شکل ‏4‑33: نمودار آزمون برابری واریانس در بعد اقتصادی.. 146

شکل ‏4‑34: نمودار آزمون برابری واریانس در بعد فیزیکی- کلبدی.. 146

شکل ‏4‑35: نمودار بررسی وضعیت پراکندگی داده­های پژوهش... 148

شکل ‏5‑1: منحنی نتایج حاصله از آماره G159

شکل ‏5‑2: نمودار عناصر اصلی پایداری محله­ای.. 167

شکل ‏5‑3: نمودار ویژگی­های محلات پایدار167

شکل ‏5‑4: الگوی مناسب پژوهشی رهیافت پایداری محله­ای و نقش مدیریت شهری.. 168

مقدمه

ازدهه 1980 بهبعد،توسعهپایداربهعنوانمفهوماصلیوبنیادیدرراهبردحفاظتجهانیسازمانملل^[1] ودر گزارشبرانتلند^[2] قرارگرفت. گزارشبرانتلند (1983)،توسعهپایداررا "توسعه­ایکهنیازهاینسلحاضررابدون بهخطرانداختنتوانایی­هاینسل­هایآینده،برایبرآوردننیازهایخودشان" تعریفمی­کند (فرهودی و همکاران، 1390: 90). این تعریف دو مفهوم اصلی را دربردارد:

× نیاز؛بهویژهنیازهایاساسیمردمفقیرجامعهکهلازماستاولویتبیشتریبهآندادهشود.

× محدودیت؛محدودیتدرقالباستفادهازفناوریسازگار،برایحفظمنابعمحیطیبراینسل­هایآتیاست (پارویز و گرینجر^[3]، 2004: 6).

با یک دیدگاه کلی دستیابی به پایداری در شهرها و محله­ها در سه دسته کلی اصول محیطی، اصول اجتماعی و اصول اقتصادی قرار می­گیرد:

در اصول محیطی به مواردی چون طراحی مناسب انواع فضاهای سبز، شبکه­های حمل و نقل، سیستم­های آب و فاضلاب، همچنین اصلاح کاربری اراضی موجود، دسترسی­های پیاده، حفظ محیط زیست و نظایر اینها توجه می­شود. در اصول اجتماعی به مواردی چون عدالت محیطی از طریق کاربری اراضی محلی و تسهیلات رفاهی در محله­ها و تأمین مسکن برای اقشار مختلف جامعه و توجه به گروه­های مختلف جمعیتی اشاره می­گردد و در اصول اقتصادی نیز به ارتقاء و توسعه اقتصادی بر پایه محله پرداخته می­شود که راه حل آن، خودکفایی محله­هاست (ویرلر[4]، 1998: 5).

تلفیق دو نظریه توسعه پایدار و مکتب محیط­گرایان فرهنگی منجر به تدوین دیدگاهی با عنوان توسعه محله­ای پایدار گردیده است. این دیدگاه مبین این اصل است که محلات شهری دارای درونمایه عظیم اجتماعی و فرهنگی هستند که تنها بازآفرینی فرهنگ شهروندی و توجه به محلات به عنوان بستر زندگی اجتماعی ساکنان، به توسعه پایدار محله­ای می­انجامد (معصومی، 1389: 11). توجه به مباحث توسعه پایدار محله­ای هر چند به تبار نظری به مفهوم توسعه پایدار در اواخر دهه 80 میلادی بر می­گردد، لیکن می­توان آن را با توجه به نگرش ویژه به یاخته­های کوچک کارکردی شهر و در قالب اجتماعات محله­ای، مفهومی جدیدتر و دارای سابقه کوتاه­تری محسوب نمود. اما نکته لازم به ذکر در ابتدا شناخت و تعریف محله می­باشد.

هرچند واژه محله می­تواند از ابعاد مختلف اجتماعی، روانشناسی، ذهنی، ادراکی، معماری، کالبدی و سیاسی تعریف شود و تعاریف متعددی از محله در جوامع گوناگون وجود دارد (بارتون^[5]، 2003: 22)؛ اما تعریف کلی محله به این صورت است: محله مسکونی، کوچکترین واحد برنامه­ریزی است که ساکنان آن دارای تسهیلات عمومی و نهادهای اجتماعی مشترک­اند و در آن به صورت پیاده رفت و آمد می­کنند (دیویدسون^[6]، 2007: 280). در ایران محله به صورت کالبد سکونت 1250-700 خانوار با دامنه نوسان شعاع دسترسی پیاده (5-4 دقیقه) تعریف گردیده است.

با تکیه بر تعاریف توسعه پایدار و محله­های شهری، محله پایدار را می­توان این گونه تعریف نمود: محله پایدار محله­ای است که دارای ساختمان­ها و فضاهایی با مقیاس انسانی، شبکه­ای از میدان­ها و خیابان­های محلی، کاربری­های محلی، تسهیلات و خدمات روزمره، حداقل تأثیرات منفی بر محیط زیست، احساس تعلق به مکان و ابزارهایی برای تشویق مردم به احساس مسئولیت در برابر محله باشد (کووان[7]، 2005: 387). بنابراین محلهپایدار،محله­ایاستکهتلقیازآنبهعنوانیکمحلهودرقالبمجموعه­ای ازعواملاجتماعی،کالبدی،روانشناسی،ذهنیوسیاسیدارایمعنیومفهومباشد. وجودوتحقق معیارهایینظیرهویت،سرزندگی،پویایی،تأمینتجهیزاتوخدمات،تنوعودسترسیمناسبمی­تواندازضرورت­هاییکمحلهپایدارباشد.

اگر در نظریه­های توسعه انسان محور در شهرها پایدای در سطح محلات رابه مفهوم جامع اجتماعی، اقتصادی، زیست- محیطی و کالبدی و همچنین شهروندمداری را دو اصل بنیادین و پذیرفته شده به حساب آوریم، به پذیرفته شده­ترین و عام­ترین اصول محتوایی در جوامع مختلف، اعم از توسعه یافته و یا در حال توسعه نائل شده­ایم؛ اما عملیاتی شدن این اصول و دسترسی به ساختارهای متناسب با آنها در گرو سازمان و نظام مدیریتی کارآمد می­باشد. گستردگیابعادوتغییردرماهیتمسائلشهریوپیچیدگیاینمسائل، جامع­نگریوتوجهبهابعادوجنبه­هایمختلفمسئلهبهمنظورحلپایدارآنهارااجتنابناپذیرساختهاست. دراینمیانتوجهوتأکیدبرنامه­ریزیومدیریتشهرها،بیشتر ازهرزمانیبهسطوحپایین­تروابعادملموسزندگیشهریمعطوفگشتهاست. در این راستا پژوهش پیش­رو قصد دارد پس از شناخت وضعیت پایداری محله­ای، عملکردوجایگاه مدیریتشهریدرپایداریمحله­ایمحدودهتاریخی شهر یزد را موردارزیابیقراردهد؛ بنابراین در قالب پنج فصل زیر ارائه گردیده است.

در فصل اول که به عنوان طرح تحقیق شناخته می­شود، به طرح مسئله، ضرورت و اهمیت موضوع مورد بررسی و سوابق تحقیقات مشابه پرداخته شده و سعی گردیده تا چرائی انتخاب و بررسی موضوع کنونی به همراه کلیات روش پژوهش تشریح گردد.

فصل دوم نیز به بررسی مفاهیم ادبیات و مفاهیم نظری پژوهش اختصاص یافته است. در این فصل پس از معرفی واژگان محله، پایداری محله­ای، مدیریت شهری و نقش آن در پایداری محله­ای زمینه آشنایی با موضوع مورد بررسی بیشتر فراهم گردیده است.

در فصل سوم ضمن بیان ویژگی­های کلی جغرافیایی و اقلیمی حوزه فراگیر و بیان ویژگی­های جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی محدوده مورد مطالعه، در ادامه به روش پژوهش، اطلاعات جمع­آوری شده، جامعه و نمونه مورد بررسی و همچنین تشریح روش­های بررسی و تحلیل داده­ها پرداخته شده است.

فصل چهارم که با عنوان تجزیه و تحلیل یافته­های پژوهش آمده است شامل دو قسمت کلی می­باشد. بخش اول به بررسی و تعیین میزان پایداری محلات محدوده مورد مطالعه با استفاده از مدل منطق فازی اختصاص یافته است. در ادامه داده­های مرتبط با عملکرد مدیریت شهری پس از توصیف مورد تحلیل و استنباط قرار گرفته است.

در نهایت در فصل پنجم ضمن آزمون فرضیات پژوهش و نتیجه­گیری سعی شده است تا راهکارها و پیشنهاداتی جهت بهبود وضعیت پایداری محله­ای و نقش مدیریت شهری در بهبود و ارتقاء آن ارائه گردد.

فصل اول: طرح تحقیق

1. فصل اول: طرح تحقیق

1-1. بیان مسئله

با پیدایش انقلاب صنعتی تغییرات بنیادین و همه جانبه­ای بر کالبد شهرها مستولی گردید. در این راستا نظام ساختاری شهرهای سنتی ما نیز با کمی تأخیر نسبت به کشورهای صنعتی دستخوش تحولات چشمگیری شد و ویژگی­های ارزشمند نظام محله­ای خویش را در جدالی نابرابر بین سنتی شدن و مدرنیت از دست داد. لذا آنچه نظام محله­ای شهرهای امروزی شاهد آن است، در مقایسه با بازه­های ارزشمند اجتماعی و کالبدی محلات سنتی و تاریخی، ناکارآمدی ساختاری و از هم گسیختگی اجتماعی و به کوتاه سخن «ناپایداری» است.

روندشکل­گیریمحله­هایقدیمیکهدرطولدور­انی طولانیشکلگرفتهبودند، بهگونه­ایبودهاستکهدرپاسخگوییبهنیازفردیو اجتماعیساکنیناز کاراییلازمبرخوردارباشد .امابهنظرمی­رسددگرگونیدرعواملمختلفاقتصادی، اجتماعی، زیست- محیطیوکالبدیشهرهابهطورعامو درمحله­هابهطورخاص، اثراتمنفیقابلتوجهیبرکارایی آنهادرپاسخگوییبهنیازهایساکنانداشتهاست .دراینمیانبرخیازمحله­هایجدیدو انسان­ساختکهدراوایلنهضتشهرسازیساختهشده­اندروبهانحطاطوزوالگذاشتهو برخیدیگراز تداومحیاتورونقزندگیبرخورداربودهو بهعبارتیپایدارمانده­اند (عزیزی، 1385: 36). در این میان ناحیه تاریخی شهرها میراث ارزشمند معماری و کالبدی به جای مانده از پیشینیان ماست که در طول زمان در هویت­بخشی به حیات شهری همواره نقش بارزی ایفا نموده است. این بخش از شهر تجلی­گاه ابعاد فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مردمانی است که در دوره­های تاریخی در این بخش از شهر روزگار سپری کرده و هویت فرهنگی آن را به ثبت رسانده­اند (کلانتری خلیل آباد و پوراحمد، 1384: 78).

با استفاده از نظریات جدید همچون توسعه پایدار و محله پایدار می­توان به احیاء مجدد این محلات پرداخت (ملکی و حبیبی، 1390، 114). بنابراین استفاده از اصول محله­های پایدار در فرآیند برنامه­ریزی شهری و بهره­مندی از ظرفیت­های محله، بدون شناخت اولیه از وضعیت پایداری و نقش مدیریت شهری در این محله­ها ممکن نیست.

اما امری که متخصصان و برنامه­ریزان بر آن اتفاق نظر دارند نقش و عملکردمدیریتشهرهادر پایداریمحلاتاست. در این میان نقش و توانمندی اهرم مدیریت شهری در قالب تدوین و اجرای برنامه­ها در محلات شهری به عنوان یکی از ابزار کلیدی در پایداری شهری شناخته شده است. مدیریتی که می­توانعبارتازیکسازمانگسترده، متشکلاز عناصرواجزایرسمیو غیررسمیذیربطومؤثردرابعادمختلفاجتماعی، اقتصادیوکالبدیحیات شهریکهادارهکنترلوهدایتتوسعههمهجانبهوپایدارشهرراعهدهداراست، دانست. هدفتئوریکوکلانسیستممدیریتشهریوشهرداری­هاتقویتفرآیندتوسعهپایدارشهریاست، بهنحویکهزمینهومحیطمناسببرایزندگیراحت، امنوکارآمدشهروندانبهتناسب ویژگی­هایآنانوجامعهمربوطهفراهمشود (کاظمیان و سعیدیرضوانی، 1382: 32) و همچنینتأکیداصلی مدیریتشهریبراتخاذسیاست­هایمناسبدربخش­هایراهبردیبرایظرفیت­سازیوتوان­بخشی درسطوحمحلیبهجایاجرایپروژهایعظیمعمرانشهریاست (اردشیری، 1379: 19). رفع مشکلات مرتبط با محله­های شهر، ضمن آن که می­تواند به انسجام بیشتر روابط محله­ای منجر شود، به نوبه خود قادر به ارائه الگوهای هویت­بخش برای محله­های جدید نیز خواهد بود؛ در حالی که رشد سریع شهرها در کنار ضعف مدیریت اجرایی و اصول محتوایی طرح­های گسترش محله­ای، می­تواند بسیاری از محلات شهر را از پایداری مورد نظر محروم سازد (شیعه، 1388: 64). بنابراین نحوه مدیریت شهر می­تواند تأثیر به سزایی در پایداری داشته باشد (کاظمیان و همکاران، 1390: 8)؛ مدیریتی که زمینه و محیط مناسب برای زندگی راحت، امن و اثر بخش شهروندان به تناسب ویژگی­های آنان و جامعه مربوطه فراهم کند.

برخی از محققان مدیریت حفظ و احیاء بافت­های تاریخی را با اهداف توسعه پایدار هماهنگ دانسته و اقدامات و برنامه­های بهسازی و نوسازی بافت­های تاریخی را تحقق توسعه پایدار شهری می­دانند. با توجه به ویژگی­های بافت تاریخی از جمله وجود فضاها و عناصر دارای ارزش در کنار و تقابل با فضاها و عناصر فاقد ارزش که افت کیفیت بافت، افزایش فرسودگی و ناکارآمدی را بر بافت تحمیل کرده­اند، وضعیت ناپایداری را در ابعاد مختلف در بافت­های مذکور حاکم کرده­اند (طاهرخانی و متوسلی، 1385 :100). از این رو چنانچه مدیریت بافت تاریخی با استفاده بهینه از ارکان خود بتواند در جهت ساماندهی فضاها و عناصر داخل بافت اقدام کند و ویژگی­های دارای ارزش را برجسته نماید، به فرآیند پایداری محله­ای و اهداف شهر پایدار کمک می­کند.

مروری اجمالی بر تحولات شهر کویری یزد نشان می­دهد گسترش بی رویه شهر، با مهاجرپذیری شدید، تحولات جمعیتی و کالبدی نامتناسبی را به همراه داشته است (حکمت­نیا و زنگی­آبادی، 1383: 38). شهر یزد که یکی از شهرهای تاریخی کشورمان محسوب می­شود که از نظر تقسیمات شهری به 3 منطقه شهری تقسیم می­شود و منطقه تاریخی این شهر در منطقه 2 واقع گردیده و به نوعی در قسمت مرکزی شهر قرار دارد. ناحیه تاریخی شهر یزد یکی از یادگارهای مهم معماری سنتی کشورمان محسوب می­شود و از ارزش­های منحصر به فرد تاریخی و فرهنگی برخوردار است؛ اما در سال­های اخیر به دلیل وجود مشکلات و مسائل متعدد و بازخوردهایی که در میان شهروندان داشته، می­توان به پائین آمدن شاخص­ها پایداری و گاهی ناپایداری در این محلات حکم نمود. در این راستا هدفاصلیاینپژوهشتحلیلوارزیابیشاخص­هایپایداریمحله­ای و شناسایی وضعیت عملکرد مدیریت شهری در راستای پایداری محله­ای بودهکه باتعریفعلمیوعملیاتیاین شاخص­هاودست­یابیبهمیزانپایداریدرمحله­هایبافت تاریخی مقدور می­باشد. اینپژوهش قصد دارد پس از شناخت وضعیت پایداری محله­ای، عملکرد، نقشوجایگاه مدیریتشهریدرپایداریمحله­ایناحیهتاریخی شهر یزد را موردارزیابیقرارداده و به این امرکهناحیهتاریخیتا چهاندازهپایداراست ومدیریتشهریبهچهمیزانتوانستهدرپایداریناحیهتاریخیمؤثرباشد، رسیده و در این رابطه توجه مسئولین و برنامه­ریزان شهری را بیش از پیش به شاخص­های پایداری معطوف ساخته و در پی ارائه راهکارها و پیشنهاداتی برای بهبود مشکلات کنونی باشد.

1-2. ضرورت و اهمیت پژوهش

از گذشته­های دور، محلات مسکونی شهرها به عنوان سلول­های حیات شهری[8] نقش اساسی در زندگی ساکنان خود داشته­اند (معصومی، 1389: 15). تحقیقات انجام شده در خصوص روند توسعه اجتماعی– فضایی شهرهای معاصر ایران حاکی از آن است که عدم توجه بایسته به مسائل محله­ای و جوامع محلی معضلات عدیده­ای را در شهرها به دنبال داشته و سبب ایجاد مانع برای توسعه شهری شده است (پیربابایی؛1383: 61). در نظام سنتی شهرنشینی کشور چیزی به نام محله داشته و داریم که دارای کارکردهای بسیار مهم اجتماعی بوده و هنوز هم (هر چند کمتر) می­باشد (رفیع پور،1380: 164)؛ محلاتی که می­توان از آنها به عنوان رکن اصلی کالبدی، اجتماعی و اقتصادی شهر و یک واحد ارگانیک کوچک مقیاس، حافظ تعادل زندگی ساکنان و پایداری شهر، نام برد.

شهر یزد و ناحیه تاریخی آن یکی از این میراث و یادگارهای مذکور و مهم معماری سنتی کشورمان محسوب می­شود که از ارزش­های منحصر به فرد تاریخی و فرهنگی برخوردار است؛ اما در سال­های اخیر به دلیل ویژگی مرکزگریزی و رشد منفی جمعیت آن، همراه با فرسودگی، عدم زیرساخت­ها و خدمات شهری، آلودگی­های زیست- محیطی به پائین آمدن شاخص­ها و ابعاد پایداری و گاهی ناپایداری در این محلات منجر شده است. وجود مشکلات فوق در بخشی که به عنوان هویت تاریخی- فرهنگی شهر یزد و حتی در سطوح ملی شناخته می­شود، پژوهشگر را بر آن داشت که این محدوده از شهر را به عنوان مورد پژوهشی انتخاب نموده و توجه به این میراث گران­بها را که گاهی از آن با عنوان شناسنامه واقعی شهر نام می­برند، به برنامه­ریزان و مسئولین مرتبط گوشزد نماید.

1-3. اهداف پژوهش

1-3-1. اهداف کلان

اهداف پژوهش، مقصد نهایی پژوهش و پژوهشگر را در فرآیند کار مشخص می­کند. بدیهی است که:

1. شناسایی وضعیت پایداری محله­ای با تأکید بر عملکرد مدیریت شهری در بافت تاریخی شهر و

2. زمینه­سازی و تقویت بنیان­های نظری و عملی برای آشنایی، درک، انطباق و کاربرد بیشتر مباحث پایداری، شهر پایدار و محله پایدار در حوزه­های برنامه­ریزی، مدیریتی و اجرایی در شهر یزد به عنوان اهداف کلان این پژوهش مد نظر می­باشد.

1-3-2. اهداف عملیاتی

در راستای نیل به اهداف کلان، اهداف عملیاتی و فرعی می­تواند مسیر دستیابی به آنها را هموار نموده و چارچوب مناسبی برای تجزیه و تحلیل­های آماری ارائه دهد (خاکی، 1391: 135)؛ پژوهش حاضر نیز اهداف زیر را اهداف عملیاتی و فرعی خود مفروض نموده است:

1. سنجش میزان پایداری محلات بافت تاریخی شهر یزد.

2. شناسایی وضعیت عملکرد مدیریت شهری در پایداری محلات ناحیه تاریخی شهر یزد.

3. کاربرد نتایج حاصله در سازوکار برنامه­ریزی و مدیریت شهری در حوزه امور اجرایی و حصول محله پایدار.

1-4. سوالات پژوهش

هر پژوهشی در واقع با هدف پاسخگویی به پرسش یا راه­حل­یابی برای یک مسئله اصلی آغاز می­شود. بنابراین پژوهش حاضر نیز دو سوال عمده زیر را به عنوان مبنای کار خود قرار داده است:

1. آیا محلات تاریخی شهر یزد از نظر معیارهای پایداری محله­ای یک محله پایدار محسوب می­شود؟
2. نقش و عملکرد مدیریت شهری در وضعیت پایداری محلات تاریخی چگونه بوده است؟

1-5. فرضیات پژوهش

در راستای رسیدن به اهداف پژوهش فرضیه­های زیر تدوین می­گردد:

1. وضعیت محلات تاریخی شهر یزد از نظر معیارهای پایداری محله­ای از تفاوت­های فضایی برخوردار است.
2. به نظر می­رسد عملکرد مدیریت شهری موجب پایداری محلات در بافت تاریخی شهر یزد نشده است.1-6. پیشینه پژوهشی

پایداری محله­ای یکی از گرایش­های نظری مؤثر در زمینه توسعه پایدار شهری بوده و از جنبه­های اساسی مدیریت و اداره کارآمد امور شهری تلقی می­شود. منابع مربوط به نگرش توسعه پایدار محله­ای و سنجش پایداری محلات به دهه 90 میلادی باز می­گردد. چارچوب پایه نظری در این رویکرد تأکید مؤثر و فزاینده بر اثرات متقابل گروه­های اجتماعی ساکن شهر در تمامی ابعاد است که به عنوان پایه­ای جهت تقویت مناسبات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی عمل می­کند و محصول مطلوب آن تقویت هویت زیستی- اجتماعی شهری و بهبود کیفیت زندگی از یک سو و کارآمدسازی سازوکارهای مدیریت و اداره امور شهری از سوی دیگر بر پایه تقویت هویت الگوی مشارکتی مردم خواهد بود. در حیطه پایداری محله­ای و نقش مدیریت شهری در آن بعضاً پژوهش­هایی صورت گرفته است که جهت جلوگیری از اطاله کلام تنها تعدادی از آنها شامل مقالات پژوهشی، گزارش­ها و پایان­نامه و رساله، در خارج و داخل کشور به شرح زیر می­باشد:

1-6-1. پژوهش­های خارجی

نویسنده / نویسندگان	سال	عنوان	توضیح
برگ و نایکندر[9]	1997	محلات پایدار، یک مدل کمی مدیریت منابع در جوامع	در مقاله خود نیاز به بهبود مدیریت منابع اجتماعی و طبیعی در جوامع را برای برنامه­ریزان شهری اسکاندیناوی ضروری می­دانند. آنها در پژوهش خود به دنبال ارائه یک مدل کمی برای فهم مفهوم پایداری محله­ای هستند و در نهایت نتیجه گرفته­اند که پایداری در جوامع انسانی از نیازهای پایه انسانی و عملکردی تأثیر می­پذیرند و در نهایت شش منبع با ارزش که باید برای حفظ پایداری و انعطاف­پذیری به درستی مدیریت شوند، عبارتند از: منابع طبیعی، شخصی، اجتماعی، تاریخی، سازمانی و اقتصادی (برگ و نایکندر، 1997).
بارتون[10]	2003	شکل­دهیمحلات: راهنماییبرایسلامت، پایداریو سرزندگی	دراثرخودبهموضوعاتیدرموردتوسعهپایدارشهری وشهرسالم[11] پرداختهوضمنارائهتعاریفیازمحله،مدلاکولوژیکیمحلهرامطرحکردهاست. بارتونبهمباحثیدررابطهبامحلاتپایدار، اهدافوراهبردهایایجادمحلاتپایدارو معیارهایپایداری اشارهنمودهاست و ابعادپایداریمحله­ایراابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگیوزیست-محیطی معرفیمی­کند .معیارهاییچونپویاییوسازگاریرابرایبعداجتماعی-فرهنگی، دسترسیرابرایبعد اقتصادیوتراکمو ظرفیتقابلتحملمحلهرابرایبعدزیست-محیطیمعرفیمی­کندومحله­ایرا بهعنوانمحلهپایدارمی­شناسدکهدر تمامیابعادپایداریبهحدقابلقبولیدستیافتهباشد (بارتون، 2003).
ابنصالح[12]	2005	تحولدرمحله­هایمسکونی،ظهورفرهنگجدیددرشهرنشینیعربستان	درمقاله­ای بهبررسیتفاوتمحله­هایسنتیو جدید پرداختهاستومحله­هایجدیددر عربستان را تجربه­ایجدیداز ایده­هایمحله­هایمسکونیدرایالاتمتحدهمی­داند (ابن صالح، 2005).
چوگویل[13]	2008	توسعهپایدارمحله­ای	درمقاله خود بهبررسیو ارائهمعیارهای پایداریدرسطوحمحله­ایدرشهرریاض می­پردازدوعدمتوسعهیافتگیدرشهرراعدمتوجهبهتوسعه محلاتمی­داندوبرخیازنظریاتپایداریمحله­ایازجملهپری[14]وهاوارد[15]رابررسیکردهاست. نتایجتحقیق نشاندادهاستفادهازاینایده­هامنجربهایجادمحله­هایجدیددرحاشیهشهرشدهو اینمحله­هایجدیددرمقایسهبابافتتاریخیدردست­یابیبهپایداریمحله­ایموفق­تربوده­اند (چوگویل، 2008).
ارکن[16]	2011	چالش­ها و تضادها در دستیابی جوامع پایدار در محلات تاریخی استانبول	در این مقاله که با هدف بررسی موفقیت طرح­های احیاء در دستیابی به جوامع پایدار در محله­های مسکونی تاریخی محروم انجام گرفته است؛ وی پس از بررسی روابط بین جوامع پایدار، نیازهای جوامع و حفاظت از شهر، تجربه­های احیاء اخیر در شهر استانبول را مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده است که طرح­های خلاقانه احیاء می­تواند به واسطه نوسازی تعدادی از ساختمان­های تاریخی، ایجاد مراکز اجتماعی امروزی، ارتقاء تمیزی معابر، ایجاد فرصت­های شغلی در یک دوره کوتاه مدت، شرایط فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی محلات را بهبود بخشید (ارکن، 2001).
دمپسی[17] و همکاران	2012	کلید توسعه پایدار شهری در شهرهای انگلستان؟ تأثیر تراکم بر پایداری اجتماعی	در پژوهش خود با مطالعه بر روی شهرهای انگلستان تأثیر تراکم بر پایداری اجتماعی را مورد مطالعه قرار داده­اند. آنها با معرفی تراکم جمعیت و جنبه­های پایداری اجتماعی با انعکاس انتقادی نسبت به افزایش جمعیت شهرها در قرن 21 به این نتیجه می­رسند که افزایش جمعیت به طور گسترده در مورد شهر فشرده مناسب می­باشد (دمپسیو همکاران، 2012).
شریفی و مانایاما[18]	2013	مرور انتقادی بر هفت ابزار ارزیابی پایداری محله­ای	آنها در پژوهش خود بیان می­کنند که ابزارهای ارزیابی پایداری که از قرن 21 گسترش یافته است و بسیاری از کشورهای توسعه یافته از آنها جهت دستیابی به اهداف توسعه پایدار استفاده می­کنند. پژوهشگران هفت ابزار از کشورهای استرلیا، اروپا، ژاپن و ایالات متحده انتخاب و با هدف دستیابی به نقاط قوت، ضعف، دستاوردها و شکست­ها به تحلیل پرداخته و در نهایت توصیه­هایی جهت بهبود شرایط کنونی ارائه داده­اند. نتایج حاصله آنها نمایانگر این است که ابزار قادر به نمایش بسیاری از جنبه­های اجتماعی، اقتصادی و سازمانی پایداری نیست و مکانیزم­هایی جهت سازگاری محلی، مشارکت و... وجود ندارد (شریفی و مانایاما، 2013).
لوئیدریتز[19] و همکاران	2013	یک بررسی سیستماتیک از اصول راهنما برای توسعه محله شهری پایدار	در پژوهش خود عنوان می­کنند که تشویق و توانمندسازی سبک­های پایدار زندگی شهروندان را با پایداری توسعه در محلات شهری می­توان پرورش داد. این مطالعه نشان دهنده اولین بررسی کمی است که به بررسی اصول توسعه پایدار محله­های شهری بر اساس ادبیات موجود پرداخته است. آنها پس از شناسایی معیارهای پایداری، یک نقطه شروع برای مطالعه خود فراهم نموده­اند. یافته­های آنها به صورت یک نقشه راه مشخص به تشویق تحقیقات بیشتر در مورد بسط یک مجموعه کافی از اصول توسعه پایدار محله شهری نشان داده شده است (لوئیدریتز و همکاران، 2013).
ژنگ و همکاران[20]	2014	مروری بر مطالعات اخیر در نوسازی شهری پایدار	آنها با بررسی و تحلیل محتوای پژوهش­های اخیر اذعان می­کنند که بازسازی[21] و توسعه پایدار دو موضوع مهم و معروف هم در برنامه­های سیاستی و هم در برنامه­های آکادمیک[22] می­باشد. آنها با بررسی 81 مقاله مرتبط مجله با یک دیدگاه انتقادی که از نوسازی شهری پایدار در طول دوره 1990-2012 ارائه داده­اند، جهت بهبود مکانیزم­های فرآیند نوسازی و بهبود پایداری شهری، توصیه­هایی در روند تحقیقات آتی پیشنهاد داده­اند (ژنگ و همکاران، 2014).
چیلدرز و همکاران[23]	2014	پیشرفت تئوری و اقدام­ها در پایداری شهری: چالش­ها و فرصت­ها	آنها در مقاله خود اذعان می­کنند که اکولوژی شهری و نظریه­های مرتبط با آن هم از طریق ادراکی و هم از طریق عملی برای پایداری شهری مناسب است. به اعتقاد آنها چندین چهارچوب مفهومی از جمله پایداری[24]، تاب­آوری[25]، سازگاری[26] و آسیب­پذیری[27] می­تواند در توجه به تحولات شهری مفید واقع گردد؛ اما چالش­های اساسی در پایداری شهری را در دستکاری سیستم فعلی با دیگاه ساکن و غیر انعطاف­پذیر یا در مقابل دیدگاهی با تحولات زیاد که یک سیستم جدید نیاز دارد، مناسب نمی­دانند. نتیجه پژهش آنها پیشنهاد یک مدل در زمینه پایداری شهری بوده و یک شبکه منسجم تحقیقات[28] میان رشته­ای و با تأکید بر پایداری شهری ارائه داده­اند (چیلدرز و همکاران، 2014).
کلوتیر و همکاران[29]	2014		بنابر یافته­های پژهش آنها محلات پایدار برای شاخص شادی ابزاری است جهت دسترسی و مقایسه و ارزیابی شهرها، شهرک­ها، محلات و جوامع. آنها شاخص شادی محلات پایدار را در نوزده شهر ساحلی جهت دستیابی به موقعیت فعلی پایداری و فرصت­های بالقوه برای شادی ساکنان به کار بردند و سرانجام با انجام تجزیه و تحلیل­های حساسیت، به واسطه ابزارهای ذهنی، بررسی شباهت­ها و گرایش­ها، شهرها را رتبه­بندی نموده که شهر سان­فرانسیس­کو در رتبه نخست و دیترویت در رتبه آخر قرار گرفتند (کلوتیر و همکاران، 2014).

1-6-2. پژوهش­های داخلی

نویسنده / نویسندگان	سال	عنوان	توضیحات
-	1383	همایشتوسعهمحله­ای	اینهمایشدراسفندماهسال1383درتهرانبرگزارشدودرآن مقالاتارزشمندیدررابطهباتوسعهمحله­ای،مدیریتمحلیو نقشمشارکتمردمیدرمدیریتو برنامهریزیو ...ارائهشد. دراینهمایشبابررسینظراتودیدگاه­هایمختلفرویکردبرنامه­ریزی محلهمبنابهعنوانکاربردی­ترینرویکرددرشهرسازیوبرنامه­ریزیشناختهشد (بیگلری، 1389: 7).
حکمت­نیا و زنگی آبادی	1383	بررسی و تحلیل سطوح پایداری در محلات شهر یزد و ارائه راهکارهایی در بهبود روند آن	در پژوهش خود شاخص­های پایداری در سطح محلات شهر یزد و میزان نابرابری­های محله­ای را با استفاده از روش شاخص توسعه انسانی[31] مورد بررسی قرار داده­اند. بر اساس نتایج حاصله محله صفائیه به عنوان پایدارترین و محله کشتارگاه ناپایدارترین محلات شناخته شده­اند و در مجموع از 45 محله، 4 محله پایدار، 28 محله نیمه پایدار و 13 محله ناپایدار بوده­اند، به صورتی که محلات پایدار در حومه شهر، با گسترش شتابان شهرنشینی و سکونت اقشار ثروتمند شکل گرفته است (حکمت­نیا و زنگی آبادی، 1383).
عزیزی	1385	محله مسکونی پایدار، مطالعه موردی نارمک	در پژوهش خود که درقالبیکطرحپژوهشیانجام گرفته است و در نهایت به عنوان یک مقاله پژوهشی به چاپ رسیده، میزانپایداریمحلهمسکونینارمکرا موردمطالعهقراردادهاست. نتایجحاصلازاینتحقیقبیانگراینامراستکهاینمحلهرامی­توانبهعنوانیکمحلهبا هویت­، پویا، سرزندهوپایدارتلقیکرد .بااینحالظرفیتقابلتحمل محلهبهحداشباعرسیدهاستوتوجهبهظرفیتقابلتحملمحلهمی­تواندتنهاتضمینبرای پایداریآنباشد (عزیزی، 1385).
طاهرخانی و متوسلی	1385	مدیریت بافت تاریخی شهرهای ایران (چالش­ها و راهبردها)	آنها در پژوهش خود با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی پس از تشریح مفاهیم و اصطلاحات مرتبط با موضوع در تجارب جهانی و داخلی، به بررسی جایگاه مدیریت بافت­های تاریخی و در قوانین و برنامه­های سوم و چهارم توسعه پرداخته­اند. آنها در نهایت خلاء تقسیم وظایف و عدم هماهنگی در ساختار و اداره بافت­های تاریخی، خلاء طرح­ها و برنامه­ریزی راهبردی حفظ و احیای بافت، ضعف تشکیلات ساختارهای سازمانی و نیروی انسانی کارآمد، عدم توجه و احساس تعلق شهروندان به بافت و اجرای برنامه­های بازسازی شهری بدون توجه به بافت­ها و بناهای با ارزش تاریخی را به عنوان مهم­ترین مسائل و مشکلات مدیریتی بافت­های تاریخی برشمرده­اند (طاهرخانی و متوسلی، 1385).
سالک	1386	عواملمؤثربرپایداریتوسعهمحلهدرفرآیندبرنامه­ریزیشهری	درپایان­نامهخودسطح پایداریمحلهدهونکتهرانراموردسنجشقراردادهاست .براساسیافته­هایتحقیق،معیارهویت وخواناییبیشترینضریبتأثیر (0.88) برپایداریمحلهراداردووابستگیشدیدومستقیم (0.52) بااحساستعلقدارد. همچنینامنیتو ایمنیکمترینمیزانتأثیررابرپایداریمحلهداشته­اند. مطالعاتکلیحاکیاز آناستکهمیزانپایداریمحلهدهونکمعادل4.76استوبهصورت معنیداریازعدد 5کهاینتحقیقبهعنوانشاخصپایداریدرنظرگرفتهشدهپایین­تربوده است (سالک، 1386).
نوریان و عبدالهی ثابت	1387	تبیینمعیارها و شاخص­هایپایداریدرمحلهمسکونی	در پژوهش خود معیارهایپایداریدرمقیاسمحلهمسکونیوبرخیشاخص­های سنجشمعیارهایمذکوروهمچنیننحوهکسباطلاعاتآنهارامتناسبباشرایطکشورپیشنهاد می­دهند. در پایان این پژوهش با تأکید بر جنبه­های اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و زیست محیطی به عنوان مؤلفه­های اساسی پایداری در مقیاس جهانی تا شهری، به ارائه معیارها و شاخص­های هریک از این سه مولفه اساسی در مقیاس محله مسکونی می­پردازند (نوریان و عبدالهی ثابت، 1387).
کریمی	1387	نقشمدیریتمحلیوشورایاری­هادرتوسعهمحله­ای	درپایاننامه دوره کارشناسی ارشد خودبهبررسینقشمدیریت محله­ایدرقالبشورایارانمحلهدرمحلهاوینپرداخته، براساسیافته­هایپژوهش، نقشمثبت شورایاریقابلتوجهبودهاستو درزمینه­هایمختلفمیزانموفقیتآنمتفاوتبودهبهطوریکه بیشترینموفقیتمربوطبهحوزهاجتماعیتوسعهمحله­ایوکمترینمربوطبهحوزهترافیکبوده است (کریمی، 1387).
توکلی­نیا و استادی­سیسی	1388	تحلیل پایداری محله­های کلان­شهر تهران با تأکید بر عملکرد شورایاری­ها؛ نمونه موردی: محله­های اوین، درکه و ولنجک	درپژوهش خودباتأکیدبرمعرف­هایتوسعةپایدار،بهارزیابیسطوحپایداردرمحله­هایشهریاوین،درکهو ولنجکدرمنطقةیکِشهرداریتهرانپرداخته­اند،تابامقایسهتطبیقی،عواملمؤثربرپایداری یاناپایداریشناساییشوندونقششورایاری­هادربهبودروندپایداریارزیابیگردد. برایدستیابیبه اینهدف،اطلاعاتحاصلازمطالعاتاسنادیومیدانیبااستفادهازروشسلسلهمراتبی و روش­های آمار استنباطی مورد تحلیل قرار گرفته و نتایج نشان می­دهد کهمحله­هایدرکهواوینبهترتیبازنظراجتماعی،فرهنگیواقتصادیوولنجکازنظرکالبدی،در سطحبالاترپایداریقراردارند. همچنینباتوجهبهتفاوتعملکردیشورایاری­ها،محلةاوینباشناخت بیشترمردموبهدلیلارتباطتنگاتنگهممحله­ای­هابایکدیگر،فعالیتبیشتریداشتهودرجهتتحقق اهدافسندتوسعةمحله­ایگام­هایمؤثرتریبرداشتهاست. بهطوریکه80درصدساکناناوینو 75 درصدازساکناندرکهعملکردشورایاری­هایمحله­شانراکاملاًتأثیرگذارارزیابی کرده­اند (توکلی­نیا و استادی­سیسی، 1388).
بیگلری	1389	ارزیابیعملکردمدیریتشهریدرپایداریمحله­ایناحیه2 شهرداریمنطقه4تهران	در پایاننامه دوره کارشناسی ارشد خود پسازبررسیادبیاتنظری و انتخاب معیارهایمتناسببرایسنجشپایداریمحله­ای، وظایفمرتبطباشاخص­های پایداریشهرداریبراساسابعادتوسعهپایدار محله­ایرا طبقه­بندیومشخصکرده­اند. یافته­هایتحقیقنشانمی­دهد، ناحیهدوشهرداریمنطقهچهارتهراندر مرزپایداریقراردارد .همچنینمیزان پایداریناحیهدو204.17 استو بهصورتمعناداریازعدد201کهشاخصپایداریدراین مطالعهبودهبالاترمیباشد. همچنینمدیریتشهریدرپایداریناحیهدوشهرداریمنطقهچهارتهرانباضریبتعیین0.511 بهصورتمعناداریتأثیرگذاربوده وازنظرتأثیرگذاریبر پایداریمحله­ایناحیهدودرعملکردکالبدیبا34.4 درصد بیشترینتأثیرو درعملکرداقتصادیبا 6.3 درصدکمترینتأثیررادرپایداریکلیناحیهدوداشتهاست (بیگلری، 1389).
سرائی و همکاران	1389	ارزیابی و سنجش سطح پایداری توسعه محلات شهر بابلسر	در پژوهش خود پس از تشریح مبانی و شناخت وضعیت پایداری محلات و توسعه پایدار، به ارزیابی و تعیین سطوح پایداری محلات شانزده­گانه شهر بابلسر به لحاظ برخورداری از شاخص­های توسعه با استفاده از شاخص توسعه یافتگی موریس، امتیاز استاندارد شده، ضریب تغییرات، تحلیل عاملی و رگرسیون چندگانه در قالب شاخص­های اجتماعی، اقتصادی، زیربنایی، زیستی و کالبدی مبادرت نموده­اند. نتایج حاصله از پژوهش آنها نشان می­دهد که ضریب پایداری بین محلات شهر بابلسر متفاوت بوده و و از مجموع شانزده محله، یک محله پایدار ایدآل، دو محله پایدار قوی، هفت محله نیمه پایدار، چهار محله با پایداری ضعیف و دو محله ناپایدار می­باشند و مسئولان شهری را متوجه محلات کمتر توسعه یافته نموده­اند تا شکاف موجود تا نیل به برابری اجتماعی را پر کنند و سطح کیفیت زندگی را ارتقاء بخشند (سرائی و همکاران، 1389)
فرهودی و همکاران	1390	سنجش توسعه پایدار محلّه­های شهری با استفاده از منطق فازی و سیستم اطلاعات جغرافیایی	در مقاله خود با استفاده از روش تلفیقی منطق فازی و سیستم اطلاعات جغرافیایی به دنبال سنجش میزان پایداری در سطح محلّه­های شهری تهران بوده­اند. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که استفاده از روش ترکیبی منطق فازی و سیستم اطلاعات جغرافیایی، تحلیل فضایی مطلوبی را از وضعیت پایداری در سطح محلّه­ها نشان می­دهد. نتیجه مطالعه نشان می­دهد که وضعیت پایداری محلّه­های شهری منطقه 17 در سطوح متوسط و پایین از آن قرار دارند. از جهت پایداری، محلّه فلاح در وضعیت متوسط قرار دارد که بهترین وضعیت را در بین محلّه­ها دارد و بدترین وضعیت از جهت پایداری برای محلّه بلورسازی است (فرهودی و همکاران، 1390).
گل­وردی	1390	بررسی و ارزیابی سطح پایداری اجتماعی در محلات بافت قدیم یزد	وی در پایان­نامه دوره کارشناسی ارشد خود با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی و ارزیابی سطح پایداری اجتماعی بافت قدیم یزد پرداخته است. بر مبنای یافته­های پژوهش وی که با استفاده از شاخص­های هویت، سرزندگی، مشارکت، ایمنی و امنیت انجام گرفته است، نشان می­دهد بافت قدیم شهر یزد در رابطه با شاخص­های سرزندگی، ایمنی و امنیت با پدیده ناپایداری اجتماعی روبرو است (گل­وردی، 1390).
عاشورلو	1391	تحلیل شاخص­های پایداری محله­ای در منطقه سه شهر اصفهان	وی نیز در پایان­نامه کارشناسی ارشد خود با روش توصیفی- تحلیلی و پیمایشی به تحلیل و سنجش شاخص­های پایداری در بین محلّه­های شهری منطقه سه شهر اصفهان پرداخته است. نتایج تحقیق وی نشان­دهنده نابرابری میزان پایداری در بین محلّه­های چهارده­گانه شهر اصفهان می­باشد، به طوری که محلّه­های خواجو، چرخاب، شهشان و باغکاران در بالاترین سطح پایداری و به عنوان محلّه­های پایدار، محلّه­ای نقش جهان، قلعه تبره، گلزار، ملک و سنبلستان در سطح دوم پایداری و از نظر شاخص­های پایداری متوسط و محلّه­های احمد آباد، سرتاوه، جویباره، امام زاده اسماعیل و سرچشمه از نظر شاخص­های پایداری در پایین­ترین سطح و به عنوان محلّه­های ناپایدار تحقیق شناخته شدند (عاشورلو، 1391).

سابقه موضوع مورد بررسی در پژوهش حاضر در جهان حدود 35 سال تحت عنوان جنبش­های متفاوت در دل توسعه پایدار می­باشد. در ایران سابقه موضوع از 15 تا حداکثر 20 سال در عرصه­های مرتبط با شهر مورد توجه جدی قرار گرفته است. با مطالعه پژوهش­های انجام شده مشخص گردید پژوهش­های ارزشمندی در این ارتباط به انجام رسیده است که اکثر آنها توجه به مبحث پایداری را در عرصه­های کلان شهر و در شکل پایدار یک شهر جست و جو کرده­اند و کمتر به محله به عنوان کوچکترین واحد شهری و سلول شهری توجه نموده­اند. پژوهش­ها و مطالعات انجام شده در زمینه ابعاد و شاخص­های پایداری اگرچه در دهه اخیر رو به فزونی بوده اما به دلیل اهمیت این موضوع توجه به آن ضرورت دارد. باتوجهبهتحقیقاتمطرحشده،مطالبفوقرامی­تواناینگونهجمع­بندینمودکهآنهاابعادپایداریرا در ابعاداقتصادی، اجتماعیوزیست- محیطی و کالبدی مورد بررسی قرار دادهوهرکدامازاین تحقیقاتبرایابعادمطرحشدهشاخص­هاییراباتوجهبهشرایطمکانیمطرحنموده­اند. مدیریت شهری نیز به عنوان یکی از عوامل کلیدی در این زمینه، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. با علم به این که مدیریت حائز نقش مهمی در امر پایداری محله­ای بوده و در سایه مدیریت مؤثر و کارآمد است که حلقه­های مجزا اما به هم پیوسته محیط، اجتماع و اقتصاد در یک محله می­تواند در کنار یکدیگر به صورت پایدار تحقق یافته و بروز پیدا کند، اما در شهر یزد ومحدوده بافت تاریخی اگرچه تاکنون پژوهش­های ارزشمندی در زمینه پایداری و توسعه پایدار انجام گردیده، توجه به تمامی ابعاد پایداری و همچنین توجه به نقش مدیریت شهری در پایداری محله­ای تا کنون به انجام نرسیده است

1-7. روش تحقیق

روش تحقیق معمولاً مبتنی بر ماهیت موضوع و اهداف هر تحقیق تنظیم می­شود. روش­شناسی این پژوهش از نظر هدف از نوع کاربردی- توسعه­ای و از نظر ماهیت و روش، توصیفی- تحلیلی و پیماشی به صورت توأم می­باشد. جامعه آماری پژوهش در بخش پرسشنامه­ای سرپرستان ساکنان محدوده تاریخی شهر یزد می­باشد. از آنجا که مراجعه به همه آنها امکان­پذیر نبوده، ناگزیر به انتخاب جمعی به عنوان نمونه و تعمیم نتایج آن به کل جامعه هستیم. روش انتخاب نمونه بنابر بستر گسترده پژوهش و ماهیت جغرافیایی آن و با عنایت به ناهمگونی جامعه و جمعیت محلات بافت تاریخی، روش نمونه­گیری احتمالی طبقه­بندی شده مناسب تشخیص داده شد که ابتدا با استفاده از فرمول کوکران^[32] تعداد 356 به عنوان حجم نمونه محاسبه و سهم هر یک از محلات با توجه به جمعیت آنها برآورد گردید. اطلاعات مورد نیاز در بخش مبانی با روش کتابخانه­ای، که از معمول­ترین روش­های آن استفاده از کتاب­ها، گزارشات، مقالات، سالنامه­های آماری یزد می­باشد و همچنین از منابع مختلفی همچون کتب، مقالات مراجعه به ارگان­های مختلف، در بخش میدانی نیز با استفاده از روش پیمایشی و ابزار پرسشنامه­های بسته و پنج گزینه­ای براساس طیف لیکرت[33] به دست آمده است. سپس با استفاده از روش­های توصیفی، تحلیلی و تکنیکی جهت سهولت و دقت در تحلیل­ها و تبدیل داده­های کیفی به داده­های کمی، اطلاعات جمع­آوری شده را کدگذاری نموده و وارد نرم­افزار شده است و با استفاده از نرم­افزارهای Arc GIS, Auto CAD, SPSS, Matlab و مجموعه Office به تجزیه و تحلیل اطلاعات و در نهایت نگارش آن پرداخته شده است.

1-8. موانع و محدودیت­ها

اصولاً در کشورهای جهان سوم کمبود و به روز نبودن منابع اطلاعاتی یکی از بزرگترین مشکلات هر پژوهش می­باشد؛ اما امری که قابل قبول نمی­باشد عدم همکاری مسئولین ذی­ربط و دست­اندر کار در ارائه اطلاعات موجود به پژوهشگران می­باشد که خود سدی بزرگ در مقابل کارهای پژوهشی می­باشد. بدیهی است که پژوهش حاضر نیز از این قائله مستثنی نبوده است. در طول تدوین این پژوهش بوروکراسی­های پیچیده اداری و عدم همکاری مناسب از سوی ادارات که می­توانست ناشی از کمبود آگاهی آنان نسبت به اهمیت کار پژهشی باشد، روند پژوهش را با مشکلاتی همراه ساخت. امید است که روزی امر پژوهش و پژوهشگر دیگر با این مسائل روبرو نبوده و شاهد نیل به جایگاه بالای پژوهش و در نهایت پیشرفت جامعه و شهرها باشیم.

فصل دوم: ادبیات و مبانی نظری پژوهش

2. فصل دوم: ادبیات و مبانی نظری پژوهش

2-1. مقدمه

در دوران کنونی نظام شهری از خود بیگانه شده ما که هرآنچه داشت را به سویی افکنده و همواره نگاهش را به دستاوردهای فکری و فناوری غرب دوخته، از مفاهیم و مصداق­های عینی به کار بسته در محلات سنتی خود که در طی سالیان طولانی جواب­گوی نیاز ساکنان آن بود چشم­پوشی کرد و در پی تعاریف و تعابیر جدیدی از محله، نگاهش را به ایده­های وارداتی غربدوخت. لذا ساختار محله سنتی، نظام منسجم و یکپارچه خود را از دست داد، معیارهای مطلوبیت خود را از شهر غربی گرفت و در این مسابقه نابرابر اخذ ایده­ها، ارزش­های حاکم بر ساختارش نادیده گرفته شد (سعده­زرآبادی و خزاعی، 1386: 43). شهر سنتی که امروزه از آن با عنوان تاریخی یاد می­گردد، با بازه­ها ارزشمند کالبدی و اجتماعی­اش، آیینه تمام نمایی از پایداری محله­ای بوده است. دکتر بحرینی معتقد است: «توجه به محدودیت­ها اکولوژی محل نظیر آب، توسعه متناسب و سازگار با طبیعت، صرفه­جویی در منابع، استفاده از مواد و مصالح بومی، ابداع روش­های مؤثر و مناسب جهت ادامه حیات، نظیر قنات و بادگیر و استفاده هنرمندانه از آب و گیاه جهت تلطیف هوا و ایجاد مناظر مطبوع، ایجاد باغ­ها و باغچه­ها در حیاط­ها و فضاهای عمومی شهرها همه نمونه­هایی از عوامل مؤثر بر این پایداری بوده­اند» (بحرینی، 1378: 279).

افزایش نابسامانی­های زیست محیطی و تنزل کیفیت زندگی انسان در تمامی وجوه، متفکران و نظریه­پردازان را بر آن داشت که در جست و جوی راهکارهایی برای حل این مسائل باشند. ماحصل تلاش آنان دیدگاه­های ارائه شده در زمینه «توسعه پایدار» بود که در دهه­های اخیر به تدریج تبدیل به الگوی نوین در دیدگاه­های علمی و سیاست­های عملی غالب در جهان گردید و از آن زمان تعابیر و تعاریف متعددی از توسعه پایدار ارائه گردید که دال بر جامعیت موضوع و نگاه همه جانبه توسعه پایدار به مسائل دارد (سعده زرآبادی و خزاعی، 1386: 44). اندیشه محله پایدار نیز در دل توسعه پایدار و مباحث مربوط به آن شکل می­گیرد. به طور کلی یک محله پایدار با در نظر گرفتن توان زیست- محیطی، به نیازهای اجتماعی و اقتصادی ساکنانش پاسخ می­گوید. توسعه پایدار در مقیاس محله به معنای ارتقاء کیفیت زندگی در آن، شامل همه ویژگی­ها و اجزای زیست- محیطی، فرهنگی، سیاسی، اداری، اجتماعی و اقتصادی بدون ایجاد مانعی برای نسل آینده می­باشد (هودسنی، 1384: 20).

همان گونه که می­دانیم پایان­نامه حاضر همانند هر پژوهش علمی دیگری، بر پایه چند مفهوم اصلی و محوری شکل گرفته و بر مبنای این مفاهیم سازماندهی و تنظیم گردیده است؛ بنابراین در ادامه به منظور تدقیق و تعریف فضای مفهومی مذکور، در قالب فصل دوم به تعریف و تشریح مفاهیم «محله، پایداری، پایداری محله­ای، مدیریت شهری و نقش آن در پایداری محله­ای و سایر مفاهیم مرتبط» مبادرت گردیده است.

2-2. مفهوم محله، تعریف و مبانی

2-2-1. تعریف محله

تعریف واژه محله هنوز به درستی تبیین نگردیده است و اختلاف نظرهای بسیاری در میان صاحب­نظران پیرامون این واژه وجود دارد، به طوری که مفهومثابتوایستاییدرمباحثشهرشناسیجغرافیاییوسایرعلومازجملهبرنامه­ریزیشهری­،علوماجتماعیو علومسیاسیدرقرنگذشتهنداشتهاست (ویلیامز[34]، 1985: 30). در همین زمینه می­توان چهار کلمه واحد همسایگی[35]، بخش[36]، کوآرتر[37] و جامعه محلی[38] را معادل آن به کار برد. (جدول ‏2–1) به تشریح واژگان فوق می­پردازد. از سوی دیگر در محتوا نیز نقش­های متفاوتی بر آن مترتب است که شناخت دقیق آن برای شهروندان و به خصوص مدیران شهری امری لازم است.

محله­هایشهریبهعنوانکوچک­ترینواحدسازمانفضاییشهر،درپایداریشهرینقشیاساسیایفامی­کنند،به گونه­ایکهشکل­گیریهویتمحله­ای،اقتصادمحلی،ایمنی،توسعهفضاییوکالبدیوتحکیمروابطاجتماعی،باپایداریمحله­هایشهریارتباطمی­یابد (توکلی­نیا و استادی­سیسی، 1388: 29).درتعبیرجغرافیایی،مفهوممحلهضمندارابودنمکانمعین،بهاجتماعیاطلاقمی­شودکهدرچنینفضاییسکونت دارند وازبرخوردهایفراوان«نخستین»یا«رویارویی» با یکدیگر بهره­مندمی­شوند. ماهیتمحلهازدیدگاهجغرافیدان شهریواجتماعیفرصتیبرایمردمفراهممیآوردتابایکدیگردیدارکنند،درگذرانزندگیروزمرهشرکتجویندودرتلاشبهمنظورغلبهبرمشکلات­شانبههمکاریبپردازند (عبدالهی و همکاران، 1388: 89). ازمنظربرنامه­ریزیشهری،محلهرامی­توانبهصورتبخشقابلشناساییازمحدوده­ایشهریویامحدوده­ایترکیبشدهازکاربری­هایتأمین­کنندهنیازهایساکناندرساختارشهرتعریفکرد (کوآن[39]، 2000: 256). درسلسلهمراتبتقسیمات شهری،محلهیکیازبخش­هایکوچکشهربهشمارمی­آیدوازخانه­هایمجاورهمدریکفضایجغرافیایی خاص تشکیل می­شود (شکویی، 1369: 48). همچنین محله را می­توان به عنوان بخشی از شهر تعریف کرد که دارای لبه­های کارکردی یا فضایی هویت­مند و ترکیبی از عملکردهای کوچک مقیاس باشد که معمولاً بزگتر از یک واحد همسایگی است (گافرون و فرانزسکالا[40]، 2005: 2 به نقل از کاظمیان و همکاران، 1390: 11). در ایران محله کالبد سکونت 700-1250 خانوار با دامنه نوسان شعاع دسترسی پیاده (4-5 دقیقه) تعریف می­شود (حبیبی و مسائلی، 1378: 13).

محلات تاریخی به لحاظ کارکردی قابلیت­های متنوعی را عرضه کرده و ضمن رفع نیازهای ابتدایی ساکنان، امنیت اجتماعی، آسایش اکولوژیکی و در نهایت ارتقاء کیفی محیط را به همراه داشته­اند (مضطرزاده و حجتی، 1392: 72). در بافت سنتی شهرهای ایران، محله به عنوان سلول اصلی شهر و سکونتگاه قوم، نژاد، مذهب یا فرقه­ای خاص است (پاکزاد، 1386: 4).اصولوعناصرتشکیلدهندهمحلهدرنظامسنتی،تحتتأثیرشرایطاقتصادیواجتماعیومبتنیبرشرایطتوسعه درون­زابودکهنقشغالبرافرهنگسنتیایفامی­کرد. اینشرایطتااواخردورهقاجاریهکمتردستخوشتغییراتبنیادی گردید. امابررسیتحولاتساختاریوکارکردیشهردردورانمعاصرنشانمی­دهدکهمتأثرازشرایطاقتصادی، اجتماعیوسیاسیحاکمبرکشور،ماهیتشهرها و محلات دچاردگرگونی­هایاساسیشد (حبیبی، 1383: 157).

جدول ‏2–1: واژگان معادل محله و ویژگی­های آن

واژه	ویژگی
واحد همسایگی	بخش قابل شناسایی یک محدوده شهری؛ منطقه­ای با کاربری مختلط. موقعیتی متنوع، پویا، اجتماعی و اقتصادی قابل شناسایی برای ساکنان آن. منطقه­ای دارای تعادلی از فعالیت­های انسانی در اطراف یک مرکز مشخص. محلی برای ارتباطات اجتماعی دوستانه. برای تأمین خدمات خود به شهرداری وابسته است. دارای عناصر مرکزی پارک و بوستان کودک و کاربری­های رفع نیاز روزانه. شک­گیری آن بر مبنای یک مدرسه ابتدایی. جمعیت مبنای آن 5000 نفر و مساحت تقریبی 64 هکتار.
بخش	ناحیه­ای تحت تسلط یک فعالیت خاص. فعالیت اولیه آن تحت حمایت کاربری­ها در سطح محله است. جمعیت آن بین 25000 تا 35000 نفر است. به صورت ایدآل چهار یا پنج بخش یک شهر کوچک را شکل می­دهند.
کوآرتر	منطقه­ای مشخص از یک شهر. از طریق تشخیص دادن آنها در شهر می­توان به تقویت تفاوت­های محلی پرداخت. تمامی امور زندگی شهری شامل مسکن، کار، تفریح و... را در خود جای می­دهد. جمعیت آن 1500 نفر با مساحت تقریبی 35 هکتار است.
جامعه محلی	گروهی از مردم با منافع و رابطه­ای مشترک، بالاتر از خانواده و پایین­تر از اولین طرح اجرایی شهرداری. افرادی که باهم در یک محدوده تعریف شده کار و زندگی می­کنند. شبکه­ای از روابط تعریف شده با سطح چشمگیری از توجه و تعهد مشترک. محل سکونت پایدار انسانی به صورت کامل و فشرده.

مأخذ: (مضطرزاده و حجتی، 1392: 72)

با توجه به آنچه در رابطه با محله ذکر شد می­توان چنین نتیجه گرفت در هر فضایی که بتوان آن را محله نامید، دو چیز باید وجود داشته باشد:

ü فضا و مکان­هایی که بخشی از آن مسکونی بوده و ساکنان در آن اقامت دارند و در کنار آنان فضاهای خدماتی شامل آموزشی، فرهنگی، تجاری و... وجود دارد.

ü فضایی اجتماعی که در درون خود روابط، مرزها و شبکه­های اجتماعی را جای داده و برقراری تعاملات اجتماعی، مشارکت مدنی، برخوردهای چهره به چهره و... را ممکن می­سازد.

2-2-2. سیرتاریخینظریهمحله

توسعهمفهوممحلهباکاربری­هایغیرسکونتی، دیدگاهمختصقرنحاضراست. مسالهمهم برایشهرسازانعلاوهبرعملکرد، بحثساختاراجتماعیمحلهاستکهتحتلوایمسئله­ایبهنام هویتمطرحاستوتحتعنوانمحتواقرارمی­گیرد.دراینمیانهممحتواو همعملکرددرنظریه محلهدرقرنحاضرموردمناقشهقرارگرفتهاست (آل­هاشم، 1388: 227). سیرتاریخی نظریهمحلهرابراساسچهارمرحله (شکل ‏2‑1)می­توانتفکیکنمود:

[1]. United Nations World Conservation Strategy

[2]. Brundt land Report

[3]. Purvis & Grainger

[4]. Wheerler

[5] . Barton

[6]. Davidson

[7]. Cowan

[8]. Urban Life Cellule

[9]. Per G. Berg, Gunnel Nycander

[10]. Barton, Hugh

[11]. Healthy City

[12]. Eben Saleh, Mohammed Abdullah

[13]. Charles L. Choguill

[14]. Clarence Perry

[15]. Ebenezer Howard

[16]. Müge Akkar Ercan

[17]. Dempsey

[18]. Sharifi, Ayyoob and Murayama, Akito

[19]. Luederitz, Christopher

[20]. Zheng, Helen Wei, Geoffrey Qiping Shen, Hao Wang

[21]. Renewal

[22]. policy agenda and academia

[23]. Daniel L. Childersa, Steward T.A. Pickettb, J. Morgan Grovec, Laura Ogdend,Alison Whitmerea

[24]. Sustainability

[25]. Resilience

[26]. A daptation

[27]. Vulnerability

[28]. Research Coordination Network (RCN)

[29]. Scott A. Cloutier, Jenna R. Jambeck, Norman R. Scott

[30]. Sustainable Neighborhoods for Happiness Index(SNHI)

[31]. HDI(Hiuman Development Index)

[32]- Cochran

[33]. Likert

[34]. Williams

[35]. Neighborhood

[36]. District

[37]. Quarter

[38]. Community

[39]. Cowan

[40]. Gaffron, Philine & Gehuismans, franzskala