مقایسه کفش های آدیداس و نهرین در برخی متغیرهای بیومکانیکی مرتبط با بروز آسیب تیبیا استرس فراکچر در دوندگان تفریحی مردWORD

 فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده:.. 1

فصل اول : طرح پژوهش

1-1)مقدمه 4

۱-۲) بیان مسئله. 5

1-3) ضرورت و اهمیت پژوهش.. 7

1-4) اهداف پژوهش:................................... 8

1-4-1) اهداف کلی پژوهش:............................. 8

1-4-2) اهداف جزئی پژوهش............................. 8

1-5) فرضیه‌های پژوهش................................ 9

1-6) محدودیت‌های پژوهش.............................. 10

1-7) تعریف واژه‌ها و اصطلاحات پژوهش.................. 10

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه ی پژوهش

2-1) مقدمه......................................... 12

2-2-1)مبانی نظری پژوهش............................. 12

2-2-1-1)مبانی کلی آناتومیکی ناحیه ساق.............. 12

2-2-1-1-1) درشت‌نی ................................. 14

2-2-1-1-2) نازک‌نی ................................. 17

2- 2- 2 ( بیومکانیک دویدن ......................... 18

2-2-2-1 ( مراحل دویدن ............................. 18

2-2-2-2)الگوی دویدن ............................... 21

2-2-4)کفش نهرین(آدیبست)........................... 23

2-2-5) استرس فراکچر .............................. 24

2-2-6)پیشینه پژوهش................................ 38

2-3)نتیجه‌گیری................................... 39

فصل سوم : روش‌شناسی پژوهش

3-1)مقدمه....................................... 41

3-2)طرح پژوهش و روش پژوهش: ..................... 41

3- 3 ) مشخصات آزمودنی‌ها ........................ 41

3-3-1 ) جامعه و نمونه آماری .................... 41

3-3-2) آزمودنی‌ها ............................... 41

3-3-2-1) شرایط عمومی ورود به آزمون ............. 41

3-4) متغیرهای پژوهش ............................ 42

3-4-1) متغیر مستقل ............................. 42

3-4-2) متغیر وابسته ........................... 42

3-5) پروتکل پژوهش ............................. 43

3-6) تجهیزات و ابزار اندازه‌گیری ................ 44

3-6-1) ابزار اندازه‌گیری قد و وزن آزمودنی‌ها ..... 44

3-6-2) ابزار ثبت متغیرهای سینتیکی .............. 44

3-6-3) ابزار کنترل سرعت دویدن .................. 45

3-7) نحوه جمع‌آوری داده‌ها ....................... 45

3-7-1) کفش‌های موردمطالعه........................ 46

3-7-1-1)کفش آدیداس.............................. 46

3-7-1-2) کفش نهرین(آدیبست)...................... 46

3-7-2) ثبت اطلاعات سینتیک........................ 47

3-7-3) نحوه محاسبه متغیر وابسته................. 47

3-8) روش آماری.................................. 47

فصل چهارم: تجزیه‌وتحلیل یافته­های پژوهش

4-1) مقدمه......................................... 49

4-2) توصیف داده­ها................................. 49

4-3) آزمون فرضیه‌های تحقیق.......................... 51

4-3-1) آزمون فرض اول.............................. 51

4-3-2) آزمون فرضیه دوم............................. 52

4-3-3) آزمون فرضیه سوم ............................ 53

4-3-3-1) فرض چهارم................................. 54

4-3-3-2) فرض پنجم.................................. 56

4-3-3-3) فرض ششم................................... 57

4-3-3-4) فرض هفتم.................................. 58

4-3-3-4) فرض هشتم.................................. 59

فصل پنجم : نتایج و پیشنهادات

5-1) مقدمه........................................ 62

5-2) خلاصه‌ای از نحوه‌ی انجام پژوهش و یافته‌ها........ 62

5-3) بحث و بررسی.................................. 63

5-3-1) متغیرهای حداکثر نیروی غیرفعال عمودی و خلفی. 63

5-3-2) متغیرهای سرعت بارگذاری نیروهای عمودی و خلفی65

5-3-3) متغیرهای زمان رسیدن به حداکثر نیروهای عمودی و خلفی 65

5-4) نتیجه‌گیری.................................... 67

5-5) پیشنهاد‌ها.................................... 68

پیشنهاد‌ها برای جامعه.............................. 68

پیشنهاد‌ها برای تحقیقات آتی........................ 68

منابع............................................. 70

چکیده لاتین........................................ 75

فهرست جداول

عنوان صفحه

جدول شماره :3-1................................... 42

جدول 4-1: ویژگی‌های دموگرافی آزمودنی‌ها............. 50

جدول 4-2 مقایسه میانگین و انحراف استاندارد حداکثر نیروی عکس­العمل عمودی زمین در دو نوع کفش طی مرحله اتکای دویدن..... 52

جدول 4-3 مقایسه میانگین و انحراف استاندارد حداکثر نیروی عکس­العمل قدامی- خلفی زمین در دو نوع کفش طی مرحله اتکای دویدن53

جدول ‏0‑4. مقایسه میانگین و انحراف استاندارد سرعت بارگذاری نیروی عمودی در دو نوع کفش طی مرحله اتکای دویدن.......... 54

جدول ‏0‑5. مقایسه میانگین و انحراف استاندارد سرعت بارگذاری نیروی قدامی- خلفی در دو نوع کفش طی مرحله اتکای دویدن.... 55

جدول ‏0‑6. مقایسه میانگین و انحراف استاندارد زمان رسیدن به حداکثر نیروی عکس­العمل عمودی زمین در دو نوع کفش طی مرحله اتکای دویدن56

جدول ‏0‑7. مقایسه میانگین و انحراف استاندارد زمان رسیدن به حداکثر نیروی عکس­العمل قدامی- خلفی زمین در دو نوع کفش طی مرحله اتکای دویدن............................................. 58

جدول ‏0‑1. مقایسه میانگین و انحراف استاندارد زمان کل نیروی عمودی در مرحله اتکا در دو نوع کفش طی مرحله اتکای دویدن.. 59

جدول ‏0‑2. مقایسه میانگین و انحراف استاندارد زمان کل نیروی قدامی- خلفی در مرحله اتکای دویدن در دو نوع کفش........... 60

 فهرست اشکال

عنوان صفحه

شکل شماره1-1: کفش آدیداس........................... 8

شکل شماره 2 -1: کفش نهرین(آدیبست)................... 8

شکل شماره 1_2(استخوان درشت‌نی )..................... 14

شکل شماره 2_2(نمای فوقانی درشت‌نی).................. 15

شکل (3-2) مراحل دویدن ............................ 20

شکل شماره(4_2) : نیروی عمودی عکس‌العمل زمین در سه نوع الگوی دویدن 22

شکل شماره(5_2) توضیح شکل.......................... 24

شکل شماره(6_2):کفش نهرین مدل آدیبست............... 24

شکل 1_3: محیط آزمایشگاه و نحوه استقرار تجهیزات آزمایشگاهی 44

شکل 2_3: دستگاه صفحه نیروسنج...................... 45

شکل شماره 3_3: دو نوع کفش آدیداس (ب) و نهرین (الف) مورداستفاده در پژوهش.......................................... 46

 مقایسه تأثیر کفش­های آدیداس و نهرین بر برخی از متغیر‌های بیومکانیکی مرتبط با شکستگی استرسی درشت­نی در دوندگان تفریحی مرد جوان سالم

چکیده:

مقدمه: دویدن امروزه به عنوان یکی از رایج­ترین فعالیت حرکتی در میان ورزشکاران و افراد جامعه مطرح شده است. هدف از تحقیق حاضر مقایسه تأثیر کفش­های آدیداس و نهرین بر برخی از متغیرهای بیومکانیکی مرتبط با شکستگی استرسی درشت­نی در دوندگان تفریحی مرد جوان سالم بود.

مواد و روش ها: در این مطالعه نیمه تجربی، 15مرد جوان سالم (با میانگین سنی 27/2±37 سال، قد 39/5±93/180 سانتی‌متر و جرم 84/8±30/85 کیلوگرم)، در شرایط یکسان، با کفشهای نهرین و آدیداس جداگانه عمل دویدن با سرعت کنترل شده را انجام دادند. نیروی عکس العمل زمین شامل حداکثر نیروهای عکس­العمل در دو جهت عمودی و قدامی- خلفی، سرعت بارگذاری نیروهای عمودی و قدامی- خلفی، زمان رسیدن به حداکثر نیروهای عمودی و قدامی- خلفی و در نهایت زمان کل این نیروها در مرحله اتکای دویدن با استفاده ازصفحه نیروسنج اندازه گیریشد. اطلاعات بدست امده با آزمون تی همبسته در نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت (P<=0.05, Version20).

یافته‌ها: نتایج نشان داد که اگر چه بین دو نوع کفش، در متغیرهای حداکثر نیروهای عکس­العمل عمودی و قدامی- خلفی، سرعت بارگذاری نیروهای عمودی و قدامی- خلفی، زمان رسیدن به حداکثر نیروهای عمودی و قدامی- خلفی و زمان کل این نیروها در مرحله اتکای دویدن، تفاوت معنی­داری مشاهده نشد (P>0.05)، با وجود این، زمان رسیدن به حداکثر نیروی عکس­العمل عمودی زمین در کفش آدیداس 8% بیشتر از کفش نهرین بود (P=0.01).

نتیجه‌گیری نهایی : بین دو نوع کفش آدیداس و نهرین بعنوان کفش های استاندارد و محلی در برخی از نیروهای اعمال شده به پا طی دویدن تفاوتی وجود ندارد. بنابراین کفش نهرین می­تواند با ویژگی­های یکسان جذب نیرو و کاهش ریسک­فاکتورهای آسیبی دویدن با هزینه کمتر برای دوندگان تفریحی پیشنهاد شود.

واژگان کلیدی : کفش آدیداس ـ کفش نهرین- نیروی عکس­العمل زمین- دوندگان تفریحی- سرعت بارگذاری

 فصل اول :

طرح پژوهش

 1-1)مقدمه

دویدن یکی از شایع‌ترین فعالیت‌های حرکتی است که در عصر حاضر با پیشرفت علم و فناوری فرهنگ ورزش به‌واسطه توصیه‌های پزشکی و افزایش و بهبود نگرش مردم به کیفیت زندگی افزایش‌یافته است، به‌طور مثال بیش از 30 میلیون نفر در آمریکا دویدن را برای سرگرمی و اوقات فراغت خود انتخاب کرده‌اند. به‌طورکلی دویدن باعث فشار بر اندام تختانی به‌ویژه مچ و ساق شده که این امرمی‌تواند عامل بروز آسیب‌های ناشی از تکرار شود که شایع‌ترین این آسیب‌ها تیبیا استرس فراکچر است. همان‌طور که گفته شد در طول فعالیت‌های بدنی به‌ویژه دویدن، در مرحله تماس پا با زمین، همواره تحت تأثیر بار[1] و نیروهایی از طرف زمین بوده که این بار به‌وسیله اندازه‌گیری نیروهای عکس‌العمل زمین[2] می‌تواند موردبررسی قرار گیرد.

این‌طور به نظر می‌رسد که کفش به‌عنوان اولین لایه حائل بین پا و زمین یکی از موارد مورد توجه درزمینهٔ ارزیابی نیروهای عکس‌العمل زمین باشد، به‌عنوان نمونه، مطالعات، افزایش معناداری در عوامل مؤثر بر بروز آسیب تیبیا استرس فراکچر را هنگام دویدن با پای‌برهنه در مقایسه با دویدن با کفش گزارش کردند.

بنابراین کفش می‌تواند نقش مهمی در کاهش این نیروها بر اندام تحتانی ایفا کند. با توجه به اینکه اکثر کمپانی‌های معتبر داخلی و خارجی ادعاهای مختلفی مبنی بر مؤثرتر بودن محصولاتشان در کاهش نیروهای فوق‌الذکر مطرح کرده‌اند و ما در این پژوهش به بررسی برخی از این ادعاها پرداخته‌ایم.

 ۱-۲) بیان مسئله

شکستگی ناشی از فشار[3] یک نوع آسیب استخوانی است که خود را با درد در نواحی مختلفی از اندام تحتانی نشان می‌دهد، این نواحی به ترتیب تکرر در بروز آسیب در استخوان درشت‌نی و بخش دور از تنه نازکی نی، استخوان‌های سوم و دوم کف‌پایی، بخش فوقانی ران و گردن ران و بخش دور از تنه ران بروز می‌کند(بیشوف^[4] و همکاران2010). مطالعات انجام‌شده درزمینهٔ دویدن نشان می‌دهد که 24٪-67٪ دوندگان تفریحی از آسیب‌های مرتبط با دویدن رنج می‌برند، استرس فراکچر بیش از 50٪ از کل آسیب‌های دوندگان را شامل می‌شود (میلنر^[5]و همکاران 2006, ادوارد ^[6]و همکاران ,2010 , بیشوف و همکاران2010)

طی دویدن، هنگامی‌که پا با زمین تماس برقرار کرده و در مرحله اتکا^[7]قرار می‌گیرد، تحت تأثیر نیرویعکس‌العمل زمین^[8] (GRF) می‌باشد. نیروی عکس‌العمل زمین همواره ثابت نیست به‌طوری‌که افزایش سرعت دویدن و گام برداری، حداکثر نیروی عمودی زمین راحدود 2 تا 5 برابر وزن بدن افزایش می‌دهد. در ادبیات پژوهش کاهش مقدار نیروی عکس‌العمل زمین یکی از اهداف اصلی تولیدکنندگان کفش بشمار می‌آید و جذب ضربات همیشه به‌عنوان یک مشکل اساسی مطرح بود.(نیگ و همکاران، 2010)^[9]. رویکردهای مختلفی در سنجش تأثیرات کفش بر نیروهای عکس‌العمل زمین در بهبود عملکرد، موردتوجه پژوهشگران بوده که از آن‌ها می‌توان به وزن کفش (لوگان^[10] و همکاران، 2010؛ نیگ و همکاران 2010، ویگرنیگ^[11] و همکاران 2009)، سختی[12] (بیشوپ ^[13]و همکاران 2006)،جنس و ساختار کفش(بیشوپ و همکاران 2006، لوگان و همکاران 2010، شارما ^[14]و همکاران 2010، ویگرنیک و همکاران 2009) و شکل هندسی[15] کفش(تاناگوچی^[16] و همکاران 2012) اشاره نمود. بررسی‌ها نشان داده است که کفش می‌تواند با کاهش مقدار نیروهای وارده، احتمال بروز آسیب را در دویدن کاهش دهد (بیشوپ و همکاران 2006، اورت^[17] و همکاران 2011، لوگان و همکاران 2010، مگ گینس و همکاران 2005، موندرمن و همکاران 2007، نیگ و همکاران 2006، نیگ و همکاران 2010، نواچک^[18] و همکاران 1998، شارما و همکاران 2010، ویگرنیک و همکاران 2009، زیفچوک^[19] و همکاران 2005).

تنوع کفش‌های مختلف در مراکز تجاری به‌ویژه کفش‌های خارجی ضمن تحمیل هزینه‌های سنگین بر متقاضیان ممکن است کارایی لازم در امر پیشگیری از آسیب شکستگی ناشی از فشار را نیز به همراه نداشته باشد.دراین‌ارتباط، ازجمله کفش‌های موجود در بازار که دارای برند معتبری است و به‌عنوان یک کفش ورزشی استاندارد و موفق در سطوح بین‌المللی شناخته می‌شود و از اقبال عمومی بالایی برخوردار است کفش Adidas response cushion 20m می‌باشد. از انجاییکهکفش مذکور مجهز به فنّاوری‌های adiprene و formotion برای جذب حداکثر ضربه در برخورد پاشنه با زمین است، که ویژگی Adiprene از طریق افزایش اثر بالشتکی و formotion هم به‌وسیله نرم کردن برخورد پاشنه از طریق ایجاد حرکت مستقل برای پاشنه این امر را محقق می‌سازند. از سوی دیگر، ازجمله تولیدات داخلی با تأکید بر تولید ملی، کفش ورزشی نهرین است، که به نظر می‌رسد دارای پارامترهای یک کفش استاندارد برای دویدن می‌باشد. ازاین‌رو محقق درصدد است تا دو کفش آدیداس به‌عنوان برند معتبر خارجی و کفش نهرین به‌عنوان یک محصول ملی را ازنقطه‌نظر نیروهای وارده از زمین (نیروی عمودی عکس‌العمل زمین[20]، سرعت بارگیری[21] ، نیروی خلفی عکس‌العمل زمین[22] و سرعت بارگیری) که مرتبط با آسیب شکستگی ناشی از فشار در استخوان درشت‌نی[23] شناخته‌شده‌اند را مورد مقایسه و تجزیه‌وتحلیل قرار داده، و به این پرسش پاسخ دهد که آیا کفش‌های داخلی توانایی رقابت با برندهای معروف و معتبر خارجی در کاهش نیروهای برخوردی، و همچنین در جلوگیری از بروز آسیب شکستگی ناشی از فشار را دارد ؟

1-3) ضرورت و اهمیت پژوهش

*دویدن تفریحی از پرطرفدارترین ورزش‌ها در اقشار مختلف اجتماعی محسوب می‌شود و یکی از ملزومات این ورزش پرطرفدار کفش مناسب است.

با توجه به این‌که قیمت بسیار بالای کفش‌های معتبر خارجی ممکن است این شبهه را ایجاد کند که تمرین سالم و به‌دوراز آسیب واقعاً هزینه بالایی دارد و کفش‌های ورزشی با برندهای مختلف خارجی نسبت به برندهای داخلی عملکرد بهتری در کاهش میزان ریسک فاکتورها در آسیب‌های مرتبط با دویدن دارند. این فرضیه هنوز از طریق یک پژوهش علمی رد یا پذیرفته‌نشده است.درنتیجه این مشکلات ما را به سمت انتخاب یک جایگزین داخلی مناسب برای این‌گونه کفش‌ها سوق می‌دهد که بتوانند نیازهای ورزشی ما در داخل کشور را برآورده کنند.

همان‌طوری که بیان شد، یکی از شرکت‌های داخلی که درزمینهٔ طراحی و ساخت کفش ورزشی فعالیت می‌کند شرکت نهرین است .

قیمت کفش نهرین موردنظر(شکل 2-1) حدود 95 هزار تومان تخمین زده‌شده درحالی‌که قیمت کفش آدیداس موردنظر(شکل 1-1) حدود 855 هزار تومان می‌باشد که با شرایط اقتصادی کنونی به نظر قیمت محصول داخلی منصفانه‌تر است و اکثر اقشار جامعه که مشتاق به ورزش هستند اگر از کیفیت و سلامت ساختاری و حمایتی این کفش مطمئن شوند، می‌توانند از جایگزین مناسبی برای کفش‌های خارجی استفاده کنند. ازجمله شاخص‌هایی که در کیفیت کفش می‌تواند مؤثر باشد، بررسی و مقایسه برخی از این شاخص‌ها ازجمله: اوج نیروی عمودی عکس عمل زمین ،سرعت بارگذاری نیروی عمودی عکس‌العمل ،اوج نیروی خلفی عکس‌العمل زمین می‌باشد، که محقق در این پژوهش در پی بررسی و مقایسه این پارامترها در بین دو کفش می‌باشد.

 شکل شماره1-1: کفش آدیداس(Adidas response cushion 20) شکل شماره 2 -1: کفش نهرین(آدیبست)

1-4) اهداف پژوهش:

1-4-1) اهداف کلی پژوهش:

مقایسه اثر کفش‌های آدیداس و نهرین بر متغیرهای بیومکانیکی مرتبط با بروز شکستگی‌های ناشی از فشار درشت‌نی در مرحله اتکای دویدن در برخی از دوندگان تفریحی شهرستان بابلسر.

  1-4-2) اهداف جزئی پژوهش

• بررسی و مقایسه اوج غیرفعال نیروی عمودی عکس‌العمل زمین در مرحله اتکای دویدن در دو کفش نهرین و آدیداس.
• بررسی و مقایسه اوج غیرفعال نیروی قدامی-خلفی عکس‌العمل زمین در مرحله اتکای دویدن در دو کفش نهرین و آدیداس.
• بررسی و مقایسه سرعت بارگیری نیروی عمودی عکس‌العمل زمین در مرحله اتکای دویدن در دو کفش نهرین و آدیداس.
• بررسی و مقایسه سرعت بارگیری نیروی قدامی-خلفی عکس‌العمل زمین در مرحله اتکای دویدن در دو کفش نهرین و آدیداس.

1-5) فرضیه‌های پژوهش

فرض 1- تفاوت معناداری بین کفش آدیداس و نهرین در میزان سرعت بار گزاری نیروی عمودی عکس‌العمل زمین در مرحله بارگیری غیرفعال در فاز اتکای دویدن وجود ندارد.

فرض 2- تفاوت معناداری بین کفش آدیداس و نهرین در میزان اوج اول نیروی عمودی عکس‌العمل زمین در فاز اتکای دویدن وجود ندارد.

فرض 3- تفاوت معناداری بین کفش آدیداس و نهرین در میزان سرعت برگزاری نیروی قدامی-خلفی عکس‌العمل زمین در مرحله بارگیری غیرفعال در فاز اتکای دویدن وجود ندارد.

فرض 4- تفاوت معناداری بین کفش آدیداس و نهرین در میزان اوج اول نیروی قدامی-خلفی عکس‌العمل زمین در فاز اتکای دویدن وجود ندارد.

فرض 5- تفاوت معناداری بین کفش آدیداس و نهرین درزمان رسیدن به اوج اول نیروی عمودی عکس‌العمل زمین در مرحله بارگیری غیرفعال در فاز اتکای دویدن وجود ندارد.

فرض 6- تفاوت معناداری بین کفش آدیداس و نهرین درزمان رسیدن به اوج اول نیروی قدامی-خلفی عکس‌العمل زمین در مرحله بارگیری غیرفعال در فاز اتکای دویدن وجود ندارد.

1-6) محدودیت‌های پژوهش

اگرچه، عواملمختلفتأثیرگذاربرمقادیرنیروهایعکس‌العمل زمیندرمطالعهحاضرکنترلشد،بااین‌وجود،ازجمله عوامل محدودکننده پژوهش می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

عدمدسترسیبهپیشینهومنابعدست‌اول

ناتوانیدرکنترلسختیکفشبهدلیلعدمدسترسیبهابزارمناسب

ناتوانیدرکنترلاسترسناشیازقرارگرفتندرمحیطآزمایشگاهی

عدمتواناییدر حذفکاملنویزهایحرکتی

1-7) تعریف واژه‌ها و اصطلاحات پژوهش

کفش:یک وسیله‌ای برای پوشش پا، حفاظت و راحتی پا در هنگام انجام فعالیت‌های مختلف بوده و به‌عنوان یکی از پرکاربردترین ابزار در فعالیت‌های روزانه مورداستفاده قرار می‌گیرند درواقع کفش بخش جدایی‌ناپذیر فعالیت محسوب می‌شود.

1-load

[2]- ground reaction force

1 –stress fracture

[4]-bischof et al 2010

[5]-Milner et al 2006

[6]-Edwards et al 2010

[7]-stance phase

[8]-ground reaction force

[9]-nigge et al 2010

[10]-logan et al 2010

[11]-wigenige et al 2009

10 -stiffness

[13]-bishop et al 2006

[14]-sharma et al 2010

2 -geometery

[16]-tanaguchi et al 2012

[17]-evert et al 2006

[18]-novachech et al 1998

[19]-zifchock et al 2005

1 –vertical ground reaction force

2 –loading rate

3 –posterior ground reaction force

4 –tibia stress fracture

تأثیر تداخل زمینه¬ای فزاینده نظام¬دار بر یادگیری برنامه حرکتی تعمیم یافته در افراد کم توان ذهنی

فهرست مطالب

عنوان	صفحه
چکیده فارسی ..	ب
اظهارنامه ..	ت
تقدیم .	ث
قدردانی و تشکر ...	ج
فهرست مطالب ...	ح
فهرست جداول ....	ذ
فهرست نمودارها ..	ر
فصل اول: طرح تحقیق	1
مقدمه ......	2
بیان مسأله ......	6
ضرورت و اهمیت تحقیق ..	10
اهداف تحقیق ..	11
فرضیه­های تحقیق ..............................................................................................................................................................................	12
قلمرو تحقیق .......................................................................................................................................................................................	12
محدودیت­های تحقیق .......................................................................................................................................................................	12
تعریف واژه ها ......................................................................................................................................................................................	13
فصل دوم: ادبیات تحقیق	17
مقدمه ....................................................................................................................................................................................................	18
مبانی نظری تحقیق ...........................................................................................................................................................................	18
یادگیری حرکتی .................................................................................................................................................................................	18
نظریه های کنترل حرکتی ...............................................................................................................................................................	19
وجوه جوهری ......................................................................................................................................................................................	20
پارامترهای برنامه حرکتی تعمیم­یافته ............................................................................................................................................	20
یادگیری حرکتی از دیدگاه نظریه طرحواره ..................................................................................................................................	21
طرحواره یادآوری ................................................................................................................................................................................	22
طرحواره بازشناسی .............................................................................................................................................................................	22
سازماندهی تمرین ..............................................................................................................................................................................	23
تغییرپذیری تمرین ............................................................................................................................................................................	25
تداخل زمینه­ای ...................................................................................................................................................................................	28
فرضیه پردازش معنی­دارتر و متمایزتر ............................................................................................................................................	29
فرضیه فراموشی و بازسازی مجدد ..................................................................................................................................................	30
فرضیه بازداری پس­گستر .................................................................................................................................................................	31
عوامل مؤثر بر اثر تداخل زمینه­ای ..................................................................................................................................................	33
ویژگی­های روانشناختی کودکان عقب مانده ذهنی ....................................................................................................................	40
نقص در رشد شناختی ......................................................................................................................................................................	40
محدودیت­های یادگیری ....................................................................................................................................................................	41
پیشینه تحقیق ....................................................................................................................................................................................	41
تحقیقات داخل کشور ........................................................................................................................................................................	41
تحقیقات خارج کشور ........................................................................................................................................................................	42
جمع­بندی تحقیقات انجام شده ......................................................................................................................................................	55
فصل سوم: روش تحقیق	57
مقدمه ....................................................................................................................................................................................................	58
روش تحقیق ........................................................................................................................................................................................	58
جامعه آماری .......................................................................................................................................................................................	58
نمونه آماری و شیوه نمونه­گیری .....................................................................................................................................................	58
متغیرهای تحقیق ...............................................................................................................................................................................	59
ابزار و روش جمع­آوری اطلاعات ......................................................................................................................................................	60
روش اجرای تحقیق ............................................................................................................................................................................	60
آزمون انتقال و یادداری ....................................................................................................................................................................	62
امتیازدهی .............................................................................................................................................................................................	63
روش آماری ..........................................................................................................................................................................................	63
فصل چهارم: یافته­های تحقیق	65
مقدمه ...................................................................................................................................................................................................	66
اطلاعات توصیفی ...............................................................................................................................................................................	66
آزمون فرضیه­ها ...................................................................................................................................................................................	68
فرضیه اول ............................................................................................................................................................................................	68
فرضیه دوم ..........................................................................................................................................................................................	71
فرضیه سوم .........................................................................................................................................................................................	72
فصل پنجم: بحث و نتیجه­گیری	74
مقدمه ...................................................................................................................................................................................................	75
خلاصه تحقیق ....................................................................................................................................................................................	75
یافته­های تحقیق .................................................................................................................................................................................	76
بحث و تفسیر نتایج ...........................................................................................................................................................................	76
مرحله یادداری ...................................................................................................................................................................................	77
مرحله انتقال ......................................................................................................................................................................................	79
نتیجه­گیری کلی ...............................................................................................................................................................................	80
پیشنهادات برخاسته از تحقیق .......................................................................................................................................................	81
پیشنهادات کاربردی .........................................................................................................................................................................	81
پیشنهادات پژوهشی .........................................................................................................................................................................	81
فهرست منابع	83
منابع ......................................................................................................................................................................................................	84
چکیده انگلیسی ..................................................................................................................................................................................	88

فهرست جداول

عنوان	صفحه
جدول 1-3: مراحل اجرای تحقیق .................................................................................................................................................	62
جدول 2-3: آزمون انتقال و یادداری ..............................................................................................................................................	63
جدول 1-4: توزیع سن و قد آزمودنی ها ........................................................................................................................................	66
جدول 2-4: آماره های توصیفی امتیاز پاس بسکتبال در مراحل مختلف .............................................................................	67
جدول 3-4: نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه در مرحله پیش آزمون .........................................................................	68
جدول 4-4: نتایج آزمون تحلیل واریانس عاملی برای مقایسه عملکرد گروه ها در مرحله اکتساب ..................................	69
جدول 5-4: نتایج امار توصیفی سه گروه تمرینی در طول 9 جلسه تمرین ...........................................................................	70
جدول6-4: نتایج آزمون تحلیل واریانس یک طرفه در مرحله یادداری ...................................................................................	71
جدول 7-4: نتایج آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه عملکرد گروه ها در مرحله یادداری .................................................	71
جدول 8-4: نتایج آزمون تحلیل واریانس در مرحله انتقال ........................................................................................................	72
جدول 9-4: نتایج آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه عملکرد گروه ها در مرحله انتقال .....................................................	73

فهرست نمودارها

عنوان	صفحه
نمودار 1-4: نمرات مربوط به سه گروه تمرینی در مرحله اکتساب .......................................................................................	69
نمودار 2-4: نمرات مربوط به سه گروه تمرینی در مرحله یادداری .....................................................................................	72
نمودار 3-4: نمرات مربوط به سه گروه تمرینی در مرحله اکتساب ....................................................................................	73

 مقدمه

انسان بدون توانایی حرف­زدن، نوشتن، خواندن و انجام مهارت­های پیچیده ورزشی، موجود نسبتاً ساده­ای دیده می­شود. بنابراین به دلیل اهمیتی که یادگیری در زندگی انسان دارد، محققانی که برای درک قوانین یادگیری تلاش می­کنند با سوالات مختلفی روبرو می­شوند که با روش­های معین علمی به دنبال یافتن پاسخ به این سوالات هستند. از این­رو هدف همه این علوم، یافتن روش­های بهتری در امر یادگیری انسان می­باشد.

علمورزش وتربیت بدنی حیطه­ای از علم است که تنها مخصوص یک قشر خاص از جامعه نمی­شود بلکه کودکان، نوجوانان و حتی سالمندان با این حیطه از علم در ارتباط هستند. ورزش و علوم ورزشی ابعاد مختلفی دارند از جمله بعد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و غیره که هر بعد ورزش اهداف خاص خود را دارد و یادگیری مهارت­های ورزشی موضوعی است که در این ابعاد مشترک است و از هر بعد که به ورزش بنگریم با یادگیری مهارت حرکتی مواجه خواهیم شد، که امروز به شکل پدیده­ای فراگیر درآمده است. این واقعیت که ما می­توانیم دانش و مهارت جدیدی بیاموزیم، علاقه دانشمندان را به شیوه­های یادگیری و عوامل مهم در سودبردن از تجربیات دیگران و طراحی برنامه­های آموزشی جلب کرده­است(اشمیت[1] ،1997).

سال­های زیادی است که دانشمندان و مربیان برای عوامل تعیین­کننده و اثرگذار بر اجرای مهارت­ها و حرکات ماهرانه تلاش می­کنند. کسانی که با آموزش مهارت­های حرکتی سروکار دارند، می­دانند که یادگیری این مهارت­ها بدون تمرین امکان­پذیر نیست. ارتقاء کارایی مردم به­طور عام و دانش­آموزان و ورزشکاران به­طور خاص در امر یادگیری مهارت­های حرکتی موردعلاقه مربیان و معلمین تربیت بدنی و علوم ورزشی می­باشد. از سوی دیگر برنامه­های فشرده در مدارس و پی­بردن به اهمیت هر چه بیشتر مهارت­های حرکتی در زندگی روزمره و متعاقب آن محدودیت­های زمانی، دانشمندان را به شیوه­های یادگیری و عوامل مهم در سودبردن هرچه بشتر از تمرین و طراحی برنامه­های آموزشی جلب کرده­است(عیدی علیجانی،1371).

دانشمندان رفتارحرکتی با احساس چنین نیازی پس از سال­ها تحقیق اقدام به ارائه نظریه­هایی نمودند که از جمله آنها نظریه حلقه بسته و به­دنبال آن نظریه طرحواره سرآغاز تحقیقات مبنی بر نظریه یادگیری حرکتی محسوب می­شوند (آدامز[2] 1973، اشمیت[3] 1975 ). یکی از ویژگی­های نظریه­های یادگیری حرکتی، تأکید آنها بر سودمندی تغییرپذیری تمرین[4] است. تغییرپذیری در این نظریه­ها، به تنوع ویژگی­های زمینه­ای گفته می­شود که شاگرد هنگام تمرین مهارت تجربه می­کند، برای مثال یکی از پیش­بینی­های کلیدی در نظریه طرحواره این است که اجرای موفقیت­آمیز یک مهارت، به مقدار تغییرپذیری تمرین بستگی دارد (اشمیت، 1975).

از آنجایی­که شاگرد هنگام تمرین نیازمند است که تغییرات را در ویژگی­های تنظیمی و غیرتنظیمی تجربه کند (جنتایل [5] 1972،1978)، یکی از عوامل تاثیرگذار بر یادگیری، مقدار تغییرپذیری در توالی تمرین است. از جهتی، این موضوع روشن است که بیشتر تحقیقات مربوط به تغییرپذیری تمرین به­منظور ارزیابی پیش­بینی­های معین نظریه طرحواره انجام شده­اند(اشمیت، 1975).

یکی از راه­های برنامه­ریزی تمرین متغیر، به­کار بردن پدیده­ای به­نام اثر تداخل زمینه­ای به­عنوان تداخل در عملکرد و یادگیری تعریف می­شود که از تمرین­کردن یک تکلیف در زمینه تکالیف دیگر به وجود می­آید(اشمیت و لی[6] 2005).

این مقدار از تداخل زمینه­ای روی یک پیوستار قرار دارد که در آن از تمرین مسدود به­عنوان تداخل کم و از تمرین تصادفی به­عنوان تداخل زیاد یاد شده­است (مگیل[7] 2007). در تمرین تصادفی ما با تداخل زیادی مواجه خواهیم شد که این تداخل بالا به اجرای ضعیف در مرحله اکتساب و اجرای قوی در مرحله یادداری و انتقال منجر خواهد شد، در­حالی­که در تمرین مسدود اجرای خوب در مرحله اکتساب و اجرای ضعیف در مرحله یادداری و انتقال خواهیم داشت (اشمیت[8]، 2005).

به­منظور تفسیر اثر تداخل زمینه­ای فرضیه­های مختلفی ارائه شده­است که از مهم­ترین آنها می­توان به فرضیه بسط[9]، بازسازی طرح عمل[10] و تداخل پس­گستر[11] اشاره کرد.طبق فرضیه بسط تداخل ایجاد شده در اثر تمرین تصادفی منجر به غنی­تر شدن بازنمایی می­شود، درحالی­که در شرایط مسدود رمزگذاری ضعیف­تر می­شود( لی[12]، 2005 ).

فرضیه بازسازی طرح عمل عبارت است از طراحی عمل یک تکلیف خاص از طریق تلاش­های مداخله­گر که در طی برنامه تمرین تصادفی فراموش می­شود و فرد مجبور است بازسازی مبسوط­تری برای ایجاد طرح عمل به منظور اجراهای بعدی بکار گیرد، ولی در برنامه­های مسدود این تکالیف فراموش نمی­شوند (لی، 2005 ).

فرضیه بازداری پس­گستر یعنی اثر مداخله­گر یک تکلیف بر تکلیفی که قبلاً آموخته شده­است این نظریه به جای سودمندی برنامه­های تمرین تصادفی به زیان­های برنامه مسدود تمرکز دارد. در جمع­بندی، تحقیقات بیشتری در زمینه برنامه­ریزی تمرین موردنیاز است (لی، 2005).

تکلیف حرکتی براساس تعریف تکلیف بر مبنای برنامه حرکتی تعمیم­یافته و پارامترآموزی نیز در مبحث تداخل زمینه­ای موردتوجه قرار گرفته­است. تداخل زمینه­ای در شرایطی­که برنامه حرکتی تعمیم­یافته تغییر نماید، مشاهده می­شود (مگیل و همکاران[13]، 1990 ).

محققان یافته­های متناقض را به ماهیت تکلیف نسبت می­دهند از این­رو تکالیفی که از برنامه حرکتی متفاوت استفاده می­کنند، نسبت به سایر تکالیف با تداخل زمینه­ای بیشتری مواجه می­شود و پردازش فعالانه­تری از مجری ایجاد می­شود. ولی این اثر در تکالیفی که از برنامه یکسان برخوردارند، کمتر مشاهده می­شود (مگیل و همکاران[14] 1990).

در سال­های اخیر تلاش برای روشن­شدن یک روش ایده­ال تمرین و استفاده از نتایج بالقوه آن با هدف کاهش اثر منفی آن در مقیاس وسیعی موردمطالعه قرار گرفته­است. درحالی­که باتوجه به تفاوت نوع تکلیف، سطح مهارت آزمودنی­ها، تعداد کوشش اکتساب و شرایط پیگیری و محدودشدن سنجش­ها در اثر مدت زمان طرح تحقیقاتی، به­ندرت می­توان یک نتیجه کلی در مورد آرایش تمرین به­دست آورد و بعضاً نتایج متضادی گزارش می­شود. مگیل و هال توضیحاتی ارائه دادند که برخی از یافته­های ضعیف در مورد اثر تداخل زمینه­ای را توجیه می­کرد، آنها دشواری تکلیف برای مبتدیان را اثر نتیجه­بخشی تداخل زمینه­ای می­دانستند. علاوه براین، آنها به این گفته اشاره داشتند که افراد مبتدی با انجام تمرینات قالبی و متعاقب آن ادامه تمرینات به­صورت تصادفی به یادگیری موثرتری در تکلیف دست می­یابند (مگیل و هال[15]، 1990). این یافته­ها در تحقیقات قبلی نیز مورد حمایت قرار گرفته­بود. سطوح بالایی از تداخل زمینه­ای برای یادگیرنده مبتدی که در اوایل تمرین قرار دارد، مشکلاتی در جهت یادگیری ایجاد خواهدکرد (گود و ویف[16] 1988، شیا و همکاران[17]، 1983). براین اساس، در تحقیقی که به بررسی روش­های تمرینی مسدود، تصادفی و فزاینده نظام­دار[18] بر اکتساب، یادداری و انتقال مهارت پرتاب توپ گلف پرداخته­شد، نتایج نشان­داد؛ آزمودنی­هایی که در طول تمرین به­صورت تدریجی تداخل زمینه­ای را بالا می­بردند(گروه فزاینده نظام­دار)، دارای اجرای بهتری در آزمون یادداری و انتقال نسبت به گروه­های تمرینی تصادفی و مسدود بودند( پورتر و مگیل[19]، 2007).

همان­گونه که ذکر شد یکی از آرایش­های تمرینی که به تازگی در ادبیات یادگیری حرکتی مورد بررسی واقع شده­است، تداخل زمینه­ای فزاینده نظام­دار می­باشد که به افزایش تدریجی تداخل زمینه­ای در طول تمرین اشاره دارد. باتوجه به این­که پژوهش­های کمی در این زمینه از آرایش تمرین صورت گرفته، در همین راستا محقق سعی دارد تا به بررسی این نوع تداخل زمینه­ای پرداخته و میزان اثربخشی این آرایش تمرینی را با آرایش­های تمرینی مسدود و تصادفی در یادگیری برنامه حرکتی در افراد کم­توان ذهنی مقایسه کند.

بیان مسأله

علوم ورزشی در پی گسترش وسیع خود در زمینه­های مختلف توانسته راهکارهای تازه­ای را برای پیشرفت عملکرد حرکتی ورزشکاران و دیگر افراد درگیر در یادگیری مهارت­های حرکتی مطرح نماید که به موجب آن امکان دستیابی به موفقیت آسانتر و سریعتر گردد. کسانی­که با آموزش مهارت­های حرکتی سروکار دارند، می­دانند که یادگیری مهارت بدون تمرین امکان­پذیر نیست ازسوی دیگر بسیاری از مربیان به­خاطر کمبود زمان ناچارند تا در یک جلسه تمرینی تعداد متعددی از مهارت­های حرکتی متفاوت را آموزش دهند. در این راستا علاقه­ی دانشمندان به شیوه­های یادگیری و عوامل مهم در سودبردن هرچه بیشتر از تمرین و طراحی برنامه­های آموزشی جلب شده­است. ازطرفی دیگر، طراحی برنامه­های آموزشی منجربه چالش­هایی در بین مربیان تمرین­دهنده، در امر آرایش تمرین (تغییرپذیری تمرین و تداخل زمینه­ای) گردیده­است. برای مربیان، فیزیوتراپ­ها، معلمین تربیت بدنی و کارفرمایان بسیار عادی است که محیط­های یادگیری را ایجاد کنند تا مهارت­های متعدد یاد گرفته شوند. هدف مربیان، درمانگران و معلمان تربیت بدنی در بسیاری از موقعیت­های واقعی تمرین، آموزش دادن بیش از یک مهارت در یک هفته و گاهی در یک جلسه تمرین است. هم­چنین از اهداف مربیان ایجاد یک محیط تمرینی است که یادگیری را در طول تمرین افزایش دهد تا به­صورت مطلوبی منجر به افزایش عملکرد در آزمون­های یادداری و انتقال بعدی شود. با این هدف متخصصان تصمیم می­گیرند که چطور بهترین برنامه­ریزی را برای یادگیری تکالیف فراهم کنند. با دستکاری ترتیب یا برنامه­ریزی کوشش­های تمرینی متخصصین به­طور مداوم، مقدار تداخل زمینه­ای که یادگیرنده با آن مواجه می­شود را تغییر می­دهند (مگیل و هال[20]، 1990).

[1].schmidt

[2] . Adamz

[3] . schmidt

[4]. practices varibility

[5]. Gentile

[6] . Lee

[7]. Magill

[8] . schmidt

[9] . Elaboraion hypothesis

[10]. Action plan reconstraction hypothesis

[11]. Retroactive inteference

[12] . Lee

[13] . Magill & et al.

[14] . Magill & et al.

[15] . Hall

[16] . Goods & wulf

[17]. Shea & et al.

[18].Sestematically increasing

[19].Porter & Magill

[20] . Magill & Hall

بررسی نقش تأثیر پرورش گل و گیاه در توسعه گردشگری شهر محلات

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده... 1

مقدمه.... 2

فصل اول : کلیات تحقیق

عنوان صفحه

1-1 بیان مسئله .... 5

1-2 ضرورت و اهمیت تحقیق..7

1-3 اهداف تحقیق . 10

1-4 سئوالات تحقیق ............................. 11

1 ـ 5 فرضیه ی تحقیق ........................... 11

1ـ 6 جامعه آماری تحقیق .............................................................................................11

1 ـ 7 روش تحقیق و مراحل آن .................... 12

1 ـ 7 ـ1 روش تحقیق ........................... 12

1 ـ 7 ـ 2 مراحل تحقیق ......................... 12

1 ـ 7 ـ 2 ـ 1 مرحله ی جمع آوری اطلاعات ......... 12

1 ـ 8 محدوده ی مورد مطالعه .................... 12

1 ـ 9 محدودیت ها و موانع تحقیق ............... 14

1ـ 10 واژه ها و مفاهیم ....................... 14

فصل دوم : مبانی نظری - تکنیک های تحقیق - پیشینه ی تحقیق

عنوان صفحه

2ـ1 گردشگری .................................. 19

2 ـ 2 اکوتوریسم .............................. 21

2ـ 3 اکوتوریسم و توسعه شهری.................... 25

2 ـ 4 اشکال مختلف اکو توریسم در نواحی شهری..... 31

2 ـ 4 ـ 1 توریسم مردم شناسی ( از دیدگاه اکوتوریسم ) (Anthropology of Tourism ).................................... 32

2ـ 4 ـ 2 توریسم دامنه نوردی ( Domain Tourism Trekking ) .............................34

2 ـ 4 ـ 3 توریسم کوهنوردی و غارگردی ( Mountaineering and Tourism Ghargrdy )............................................. 35

2 ـ 4 ـ 4 توریسم ورزش های ساحلی و آبی ( Coastal Tourism and water Sport ).......36

2 ـ 4 ـ 5 توریسم بیابانگردی ( Desert Tourism ).............................. ................................39

2 ـ 4 ـ 6 توریسم طبیعت درمانی ( Nature Tourism and Health ).............................. ................................40

2 ـ 5 پیشینه ی تحقیق ................. ................43

فصل سوم :ویژگی های محیطی _ اجتماعی _ اقتصادی _ کالبدی شهر محلات

عنوان صفحه

3 ـ 1 مطالعات ساختار طبیعی ناحیه مورد مطالعه....52

3 ـ 1 ـ 1 موقعیت جغرافیایی شهر محلات ..................................................................... 52

3 ـ 1 ـ 2 بررسی ویژ گی های طبیعی شهر محلات ......................................................... 53

3 ـ 1 ـ 3 زمین شناسی ................................................................................................... 53

3 ـ 1 ـ 4 توپوگرافی........................ .......56

3 ـ 1 ـ 5 اقلیم ( آب و هوا ) ............. .......58

3 ـ 1 ـ 6 درجه حرارت ...................... .......58

3 ـ 1 ـ 7 ریزش های جوی ( بارندگی ) ........ ......60

3 ـ 1 ـ 8 رطوبت نسبی ...................... .......61

3 ـ 1 ـ9 منابع آب ـ هیدرولوژی.................................................................................... 63

3 ـ 1 ـ 10 خاک ........................................................................................................... 65

3 ـ 2 مطالعات ساختار اجتماعی ـ فرهنگی و سیاسی ناحیه مورد مطالعه ............................. 67

3 ـ 2 ـ 1 وجه تسمیه و سوابق تاریخی ........................................................................... 67

3 ـ 2 ـ 2 تعداد و تراکم جمعیت............. ........67

3 ـ 2 ـ 3 ساخت جنسی و سنی جمعیت ......................................................................... 68

3 ـ 2 ـ 4 تعداد و بعد خانوار............... .......69

3 ـ 2 ـ 5 سواد ............................ ......70

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل نمونه های آماری مختلف

عنوان صفحه

4 ـ 1 یافته های حاصل از ویژگی های نمونه های آماری ...74

4 ـ 1 ـ 1 خصوصیات فردی پاسخگویان..................................................................................................... 74

4 ـ 1 ـ 1 ـ 1 وضعیت سنی پاسخگویان ......................................................................... 75

4 ـ 1 ـ 1 ـ 2 وضعیت سواد پاسخگویان........................................................................ 76

4 ـ 1 ـ 1 ـ 3 وضعیت تأهل پاسخگویان ........................................................................ 78

4 ـ 1 ـ 1 ـ 4 بررسی دیدگاه گردشگران ......................................................................... 78

4 ـ 1 ـ 1 ـ 5 رسانه های ارتباط جمعی ............................................................................79

4 ـ 1 ـ 1 ـ 6 آداب و رسوم و سنت های مردم ............................................................... 81

4 ـ 1 ـ 1 ـ 7 ویژگی های معماری ................................................................................. 82

4 ـ 1 ـ 1 ـ 8 بررسی امکانات رفاهی .............................................................................. 83

4 ـ 1 ـ 1 ـ 9 انتخاب شهر محلات برای گردشگری ......................................................... 87

4 ـ 1 ـ 1 ـ 10نمایشگاه گل و گیاه .................................................................................. 87

4 ـ 1 ـ 1 ـ 11 بررسی سطح کیفی نمایشگاه گل و گیاه زینتی ............................................ 89

4 ـ 1 ـ 1 ـ 12 اشتغالزایی و ایجاد فرصت های شغلی .................................................. 91

4 ـ 1 ـ 1 ـ 13 بازدید دوباره از شهر محلات ................................................................ 92

4 ـ 1 ـ 2 بررسی وضعیت تولید و پرورش گل و گیاهان زینتی در شهر محلات ............... 93

4 ـ 1 ـ 2 ـ 1 مشخصات فردی و حرفه ایی تولیدکنندگان .............................................. 93

4 ـ 1 ـ 2 ـ 1 ـ 1سواد ..............................................................................................................93

4 ـ 1 ـ 2 ـ 2 ـ 1 مقطع تحصیلی .................................................................................. 95

4 ـ 1 ـ 2 ـ 3 ـ 1 سن .................................................................................................. 95

4 ـ 1 ـ 2 ـ 2 سابقه کار در تولید گل و گیاهان زینتی ...................................................... 96

4 ـ 1 ـ 2 ـ 3 مشاوره گرفتن در انجام فعالیت های مربوط به تولید گل و گیاهان زینتی...... 97

4 ـ 1 ـ 2 ـ 4 دلائل اشتغال ب تولید گل و گیاهان زینتی ................................................. 98

4 ـ 1 ـ 2 ـ 5 آشنایی با استانداردهای بهداشتی گل و گیاهان زینتی ................................... 99

4 ـ 1 ـ 2 ـ 6 صادرات محصول .................................................................................... 100

4 ـ 1 ـ 2 ـ 7 مشکلات بکارگیری کودها و سموم شیمیایی .............................................. 101

4 ـ 1 ـ 2 ـ 8 بازدید کارشناسان و متخصصان مدیریت جهادکشاورزی از گلخانه ............... 102

4 ـ 1 ـ 2 ـ 9 اطلاع از تحقیقات در زمینه گل و گیاهان زینتی در استان مرکزی .................. 104

4 ـ 1 ـ 2 ـ 10 نتیجه فعالیت مرکز تحقیقات گل و گیاه و تأثیر آن در توسعه کمی و

کیفی تولیدات گل و گیاهان زینتی در استان مرکزی ................................................... 105

4 ـ 1 ـ 2 ـ 11 مشکلات در دریافت وام بانکی ......................................................... 106

4 ـ 1 ـ 2 ـ 12 میزان توجه برنامه ریزان کشور به توسعه تولید گل و گیاهان زینتی ......... 106

4 ـ 1 ـ 2 ـ 13 میزان دسترسی به واریته های بذور و پیازهای مناسب برای کشت ......... 107

4 ـ 1 ـ 2 ـ 14 استفاده از سیستم های جدید برای تجهیز گلخانه ................................. 108

4 ـ 1 ـ 2 ـ 15 مشکلات تولید گل و گیاهان زینتی از نظر گلکاران و تولید کنندگان .......110

4 ـ 1 ـ 2 ـ 16 تولید گل و گیاهان زینتی به عنوان شغل اصلی ..................................... 111

4 ـ 1 ـ 2 ـ 17 وضعیت مالکیت اراضی ..................................................................... 113

4 ـ 1 ـ 2 ـ 18 مسائل و تنگناهای اساسی تولید گل و گیاهان زینتی .............................. 114

4 ـ 1 ـ 2 ـ 19 استاندارد نبودن غالب گلخانه های کشور .............................................. 115

4 ـ 1 ـ 2 ـ 20 گرانی وسائل و تجهیزات گلخانه های استاندارد ..................................... 116

4 ـ 1 ـ 2 ـ 21 ضعف توانائی های علمی و تجربی تولیدکنندگان برای تولید بموقع گل و

گیاهان زینتی از طریق کنترل زمان کشت و متغیرهای محیط گلخانه ............................... 117

4 ـ 1 ـ 2 ـ 22 ضعف مدیریت در تولید گل و گیاهان زینتی ........................................ 119

4 ـ 1 ـ 2 ـ 23 بالا بودن هزینه های تولید نسبت به درآمدهای حاصله ........................... 120

4 ـ 1 ـ 2 ـ 24 ناآگاهی تولیدکنندگان از شیوه های بازایابی نوین ................................... 121

4 ـ 1 ـ 2 ـ 25 نبود استانداردهای آموزشی مناسب برای تولیدکنندگان یه منظور تولید گل

و گیاهان زینتی صادراتی متناسب با سلیقه مردم کشورهای خریدار ............................... 122

4 ـ 1 ـ 2 ـ 26 نبود کارشناسی مستمر برفعالیت های تولیدکنندگان گل و گیاه زینتی ...... 123

4 ـ 1 ـ 2 ـ 27 ضعف برنامه ریزی در شرکت های تعاونی تولیدکنندگان گل و گیاه

زینتی ....................................................................................................................... 124

4 ـ 1 ـ 2 ـ 28 عدم نظارت کافی بر نهاده های مناسب برای تولید گل های مناسب

صادراتی .................................................................................................................. 125

4 ـ 1 ـ 2 ـ 29 نامناسب بودن بازار داخلی گل و گیاهان زینتی ..................................... 126

4 ـ 1 ـ 2 ـ 30 نبودن اساتید و متخصصین کافی برای آموزش کارشناسان و مروجین گل

و گیاهان زینتی ......................................................................................................... 127

4 ـ 1 ـ 2 ـ 31 ضعف توان مالی تولیدکنندگان برای اصلاح روش های تولید ................. 128

4 ـ 1 ـ 2 ـ 32 تأثیر پرورش گل و گیاه بر رونق گردشگری شهر محلات از نظر تولید

ـ کنندگان و گلکاران ................................................................................................ 129

4 ـ 1 ـ 2 ـ 33 تأثیر پرورش گل و گیاهان زینتی بر اشتغالزائی از نظر گلکاران ............. 130

4 ـ 1 ـ 2 ـ 34 مسائل و تنگناهای تولید گل و گیاهان زینتی از نظر کارشناسان ، مسئولین

ومتخصصین .......................................................................................................... 131

4 ـ 3 جاذبه های گردشگری شهر محلات ................................................................ 132

4 ـ 3 ـ 1 جاذبه های طبیعی ...................................................................................... 133

4 ـ 3 ـ 1 ـ 1 پارک سرچشمه ................................................................................... 133

4 ـ 3 ـ 1 ـ 2 مجتمع گلخانه ایی شهر محلات ............................................................ 135

4 ـ 3 ـ 1 ـ 3 آبگرم محلات ..................................................................................... 136

4 ـ 3 ـ 1 ـ 4 کوچه باغ پولگان ................................................................................. 138

4 ـ 3 ـ 1 ـ 5 چنار 1150 ساله .................................................................................. 139

4 ـ 3 ـ 1 ـ 6 باغ های پرورش گل ............................................................................ 140

4 ـ 3 ـ 1 ـ 7 باغ لاله ها ....................................................................................... 141

4 ـ 3 ـ 2 آثار باستانی ................................................................................................ 143

4 ـ 3 ـ 2 ـ 1 آتشکده آتشکوه .................................................................................... 143

4 ـ 3 ـ 2 ـ 2 قلعه جمشیدی ...................................................................................... 145

4 ـ 3 ـ 2 ـ 3 اتشکده باستانی خورهه .......................................................................... 146

فصل پنجم : آزمون فرضیه ها ، نتیجه گیری و ارئه راهکارها

عنوان صفحه

5 ـ 1 مقدمه ................................................................................................................ 150

5 ـ 2 آزمون فرضیه ها ................................................................................................... 150

5 ـ 2 ـ 1 آزمون فرضیه اول ........................................................................................... 150

5 ـ 2 ـ 2 آزمون فرضیه دوم ........................................................................................... 151

5 ـ 3 نتیجه گیری .......................................................................................................... 152

5 ـ 4 ارائه پیشنهادات و ارائه راهکارها ............................................................................ 153

5 ـ 5 منابع و مأخذ ........................................................................................................ 155

ضمائم ......................................................................................................................... 159

فهرست جداول

عنوان صفحه

جدول( 3 ـ 1 ): مشخصات ایستگاه سینوپتیک خمین.. ...58

جدول( 3 ـ 2) : معدل 5 ساله حداقل درجه حرارت ایستاه سینوپتیک .............................................. 58

جدول (3 ـ 3) : معدل 5 ساله حداکثر درجه حرارت ایستگاه سینوپتیک ............................................ ... 59

جدول( 3-4) : مجموع 5 ساله بارندگی در ایستگاه خمین ( 2005 ـ 2001 )............................................. ...60

جدول(3-5): حداکثر رطوبت نسبی ایستگاه سینوپتیک خمین ( 2005 ـ 2001 )............................................ ..61

جدول (3-6): حداقل رطوبت نسبی ایستگاه سینوپتیک خمین ( 2005 ـ 2001 )............................................ ...62

جدول(3 ـ 7) : تعداد جمعیت شهرستان محلات به تفکیک ..68

جدول (3 ـ 8 ): تعداد و بعد خانوار در شهرستان محلات .69

جدول (3 ـ 9) : وضعیت سواد شهر محلات............ 71

جدول (4-1) : مشخصات جامعه آماری بر اساس جنس افراد پاسخگو 74

جدول (4-2) : مشخصات جامعه آماری بر اساس سن افراد پاسخگو 76

جدول (4-3) : مشخصات و جامعه آماری بر اساس میزان تحصیلات افراد پاسخگو.............................................. 77

جدول (4-4) : مشخصات جامعه آماری بر اساس وضعیت تاهل افراد پاسخگو.............................................. 78

جدول (4-5) : تاثیر بناهای فرهنگی و تارخی شهر محلات در جذب گردشگر.............................................. 79

جدول (4-6) : تأثیر اطلاع رسانی رسانه ها در تصمیم گردشگران80

جدول (4-7) : تأثیر آداب و رسوم در جذب گردشگر.. 81

جدول (4-8) : ویژگی های خاص معماری در جذب گردشگر82

جدول (4-9) : ویژگی های خاص معماری در جذب گردشگر83

جدول (4-10) : تاثیر امکانات رفاهی در رضایتمندی گردشگران 85

جدول (4-11) : دلایل انتخاب شهر محلات برای گردشگری87

جدول (4-12) : اطلاع گردشگران از برگزاری نمایشگاه های گل و گیاه88

جدول (4-13) : نحوه اشنایی گردشگران با عامل گل و گیاه در شهر محلات.............................................. 89

جدول (4-14) : بررسی سطح کیفی نمایشگاه گل و گیاهان زینتی 90

جدول (4-15) : تأثیر پرورش گل و گیاهان زینتی بر رونق گردشگری شهر محلات.......................................... 91

جدول (4-16) : تأثیر پرورش گل و گیاه بر اشتغالزایی 92

جدول (4-17) : بازدید دوباره گردشگران از شهر محلات93

جدول (4-18) : میزان سواد تولیدکنندگان........ 94

جدول (4-19) مقطع تحصیلی تولیدکنندگان گل و گیاه95

جدول (4-20) : سن تولیدکنندگان گل و گیاه....... 96

جدول (4-21) : میزان سابقه تولیدکنندگان در تولید گل و گیاه 97

جدول (4-22) : مشاوره گلکاران در فعالیت های مربوط به تولید گل و گیاهان زینتی.................................. 98

جدول (4-23) : دلایل اشتغال به کار تولیدکنندگان در تولید گل و گیاه.............................................. 99

جدول (4-24) : آشنایی گلکاران با استانداردهای بهداشتی گل و گیاهان زینتی......................................... 100

جدول (5-25) : زمان صادرات محصول گل و گیاه..... 101

جدول (4-26) : مشکلات بکارگیری کودها و سموم تخصصی102

جدول (4-27) : بازدید کارشناسان جهاد کشاورزی از گلخانه ها103

جدول (4-28) : بازدید کارشناسان جهاد کشاورزی از گلخانه ها103

جدول (4-29) : اطلاع گلکاران از پژوهش های گل و گیاه در استان مرکزی.............................................. 104

جدول (4-30) :تاثیر فعالیت مرکز تحقیقات گل و گیاه در تولیدات گل و گیاه.......................................... 105

جدول (4-31) : مشکلات دریافت تسهیلات بانکی....... 106

جدول (4-32) : توجه برنامه ریزان کشوری به توسعه تولید گل و گیاه.............................................. 107

جدول (4-33) : میزان دسترسی به واریته های مناسب کاشت گل 108

جدول (4-34) : تمایل به استفاده از سیستم های جدید برای تجهیز گلخانه.............................................. 109

جدول (4-35) : دلایل عدم به روز رسانی گلخانه های سطح شهر 110

جدول (4-36) : مشکلات تولید گل و گیاه از نظر تولیدکنندگان 111

جدول (4-37) : تولید گل و گیاه به عنوان شغل اصلی112

جدول (4-38) : شغل دوم تولیدکنندگان گل و گیاه.. 113

جدول (4-39) : وضعیت مالکیت اراضی تولیدکنندگان. 114

جدول (4-40) : میزان آگاهی تولیدکنندگان از دانش روز برای تولید گل و گیاه........................................ 115

جدول (4-41) : میزان استاندارد بودن گلخانه های کشور 116

جدول (4-42) : گرانی تجهیزات گلخانه های استاندارد117

جدول (4-43) : ضعف تولیدکنندگان برای تولید به موقع محصول 118

جدول (4-44) : ضعف مدیریتی در تولید گل و گیاهان زینتی119

جدول (4-45) : بالا بودن هزینه تولید نسبت به درآمد تولید محصول120

جدول (4-46) : ناآگاهی تولید کنندگان از شیوه های بازاریابی نوین.............................................. 121

جدول (4-47) : میزان استانداردهای آموزشی مناسب 122

جدول (4-48) : میزان رضایت از وجود کارشناسی مستمربر فعالیت تولیدکنندگان.................................. 123

جدول (4-49) : وجود کارشناسی مستمر بر فعالیت تولید گنندگان گل و گیاه.......................................... 124

جدول (4-50) : میزان نظارت بر بر نهاده های مناسب 125

جدول (4-51) : میزان مناسب بودن بازار داخلی گل و گیاهان زینتی126

جدول (4-52) : وجو متخصصین برای آموزش کارشناسان گل و گیاه127

جدول (4-53) : میزان توان مالی تولیدکنندگان برای اصلاح روش های تولید.............................................. 128

جدول (4-54) : تأثیر پرورش گل و گیاه بر رونق گردشگری 129

جدول (4-55) : تأثیر پرورش گل و گیاه بر اشتغال زایی 130

جدول (4-56) : مسائل تولید گل و گیاه از نظر کارشناسان و مسئولین.............................................. 131

فهرست نقشه ها

عنوان صفحه

نقشه 1ـ 1 موقعیت جغرافیایی شهر محلات در کشور ، استان و شهر............................................ .....13

نقشه 3 ـ 1 نقشه زمین شناسی محلات ........................................................................... 55

نقشه 3 ـ 2 نقشه توپوگرافی شهر محلات........... ... 57

نقشه 3 ـ 3 نقشه آب و هیدرولوژی ................................................................................ 64

نقشه 3 ـ 4 نقشه خاک .................................................................................................... 66

فهرستنمودارها

عنوان صفحه

نمودار (3 ـ 1) : معدل 5 ساله حداقل درجه حرارت ایستگاه سینوپتیک .............................................. 59

نمودار (3 ـ 2) : معدل 5 ساله حداکثر درجه حرارت ایستگاه سینوپتیک .............................................. 60

نمودار (3-3) : مجموع 5 ساله بارندگی در ایستگاه خمین ( 2005 ـ 2001 )............................................. 61

نمودار (3-4) : حداکثر رطوبت نسبی ایستگاه سینوپتیک خمین ( 2005 ـ 2001 )......................................... 62

نمودار ( 3-5) : حداقل رطوبت نسبی ایستگاهه سینوپتیک خمین ( 2005 ـ 2001 )......................................... 63

نمودار (3 ـ 6) : تعداد جمعیت شهرستان محلات..... 68

نمودار(3 ـ 7) : تعداد خانوار در شهر محلات...... 70

نمودار (3 ـ 8) : بعد خانوار درشهر محلات ....... 70

نمودار (3 ـ 9) : جمعیت باسواد شهر محلات........ 71

نمودار (3 ـ10) : درصد باسواد شهر محلات......... 72

نمودار (4ـ1) : مشخصات جامعه اماری براساس جنس افراد پاسخگو 75

نمودار (4ـ2) : مشخصات جامعه آماری بر اساس سن افراد پاسخگو 76

نمودار (4ـ3) : مشخصات و جامعه آماری بر اساس میزان تحصیلات افراد پاسخگو........................................ 77

نمودار (4ـ4) : مشخصات جامعه آماری بر اساس وضعیت تاهل افراد پاسخگو.............................................. 78

نمودار (4-5) : تاثیر بناهای فرهنگی و تارخی شهر محلات در جذب گردشگر.............................................. 79

نمودار (4-6) : تأثیر اطلاع رسانی رسانه های ارتباط جمعی در تصمیم گردشگران...................................... 80

نمودار (4-7) : تأثیر آداب و رسوم در جذب گردشگر81

نمودار (4-8) : ویژگی های خاص معماری در جذب گردشگر 82

نمودار (4-9) : ویژگی های خاص معماری در جذب گردشگر 83

نمودار (4-10) : تاثیر امکانات رفاهی در رضایتمندی گردشگران 86

نمودار (4-11) : دلایل انتخاب شهر محلات برای گردشگری 87

نمودار (4-12) : اطلاع گردشگران از برگزاری نمایشگاه های گل و گیاه.............................................. 88

نمودار (4-13) : نحوه اشنایی گردشگران با عامل گل و گیاه در شهر محلات.............................................. 89

نمودار (4-14) : بررسی سطح کیفی نمایشگاه گل و گیاهان زینتی 90

نمودار (4-15) : تأثیر پرورش گل و گیاهان زینتی بر رونق گردشگری شهر محلات.......................................... 91

نمودار (4-16) : تأثیر پرورش گل و گیاه بر اشتغالزایی 92

نمودار (4-17) : بازدید دوباره گردشگران از شهر محلات 93

نمودار (4-18) : میزان سواد تولیدکنندگان....... 94

نمودار (4-19) : مقطع تحصیلی تولیدکنندگان گل و گیاه 95

نمودار (4-20) : سن تولیدکنندگان گل و گیاه..... 96

نمودار (4-21) : میزان سابقه کار تولیدکنندگان در تولید گل و گیاه.............................................. 97

نمودار (4-22) : مشاوره گلکاران در فعالیت های مربوط به تولید گل و گیاهان زینتی.................................. 98

نمودار (4-23) : دلایل اشتغال به کار تولیدکنندگان در تولید گل و گیاه.............................................. 99

نمودار (4-24) : آشنایی گلکاران با استانداردهای بهداشتی گل و گیاهان زینتی......................................... 100

نمودار (4-25) :زمان صادرات محصول گل و گیاه.... 101

نمودار (4-26) : مشکلات بکارگیری کودها و سموم تخصصی 102

نمودار (4-27) : بازدید کارشناسان جهاد کشاورزی از گلخانه ها 103

نمودار (4-28) : بازدید کارشناسان جهاد کشاورزی از گلخانه ها 104

نمودار (4-29) : اطلاع گلکاران از پژوهش های گل و گیاه در استان مرکزی.............................................. 104

نمودار (4-30) : تاثیر فعالیت مرکز تحقیقات گل و گیاه در تولیدات گل و گیاه........................................ 105

نمودار (4-31) : مشکلات دریافت تسهیلات بانکی..... 106

نمودار (5-32) : توجه برنامه ریزان کشوری به توسعه تولید گل و گیاه.............................................. 107

نمودار (4-33) : میزان دسترسی به واریته های مناسب کاشت گل108

نمودار (4-34) : تمایل به استفاده از سیستم های جدید برای تجهیز گلخانه........................................ 109

نمودار (4-35) : دلایل عدم به روز رسانی گلخانه های سطح شهر110

نمودار (4-36) : مشکلات تولید گل و گیاه از نظر تولیدکنندگان 111

نمودار (4-37) : تولید گل و گیاه به عنوان شغل اصلی 112

نمودار (4-38) : شغل دوم تولیدکنندگان گل و گیاه113

نمودار (4-39) : وضعیت مالکیت اراضی تولیدکنندگان114

نمودار (4-40) : میزان آگاهی تولیدکنندگان از دانش روز برای تولید گل و گیاه..................................... 115

نمودار (4-41) : میزان استاندارد بودن گلخانه های کشور116

نمودار (4-42) : گرانی تجهیزات گلخانه های استاندارد 117

نمودار (4-43) : ضعف تولیدکنندگان برای تولید به موقع محصول 118

نمودار (4-44) : ضعف مدیریتی در تولید گل و گیاهان زینتی 119

نمودار (4-45) : بالا بودن هزینه تولید نسبت به درآمد تولید محصول.............................................. 120

نمودار (4-46) : ناآگاهی تولید کنندگان از شیوه های بازاریابی نوین.............................................. 121

نمودار (4-47) : میزان استانداردهای آموزشی مناسب 122

نمودار شماره (4-48) : میزان رضایت از وجود کارشناسی مستمربر فعالیت تولیدکنندگان.................................. 123

نمودار (4-49) : وجود کارشناسی مستمر بر فعالیت تولید گنندگان گل و گیاه.......................................... 124

نمودار (4-50) : میزان نظارت بر بر نهاده های مناسب 125

نمودار (4-51) : میزان مناسب بودن بازار داخلی گل و گیاهان زینتی.............................................. 126

نمودار (4-52) : وجو متخصصین برای آموزش کارشناسان گل و گیاه 127

نمودار (4-53) : میزان توان مالی تولیدکنندگان برای اصلاح روش های تولید......................................... 128

نمودار (4-54) : تأثیر پرورش گل و گیاه بر رونق گردشگری 129

نمودار (4-55) : تأثیر پرورش گل و گیاه بر اشتغال زایی 130

نمودار (4-56) : مسائل تولید گل و گیاه از نظر کارشناسان و مسئولین.............................................. 131

فهرست عکسها

عنوان صفحه

عکس 1 سرچشمه محلات........................... 134

عکس 2 سرچشمه محلات............................ 134

عکس 3 مجتمع گلخانه ایی...................... 135

عکس 4 نمونه ایی از گلخانه گل ................ 137

عکس 5 مجتمع آبگرم محلات ...................... 137

عکس 7 کوچه باغ پولگان ....................... 138

عکس 8 کوچه باغ پولگان ....................... 139

عکس 9 چنار 1150 ساله ......................... 139

عکس 10 گلخانه کاکتوس ........................ 140

عکس 11 گلخانه تخصصی کاکتوس .................. 140

عکس 12 گلخانه تخصصی گل های آپارتمانی ........ 141

عکس 13 باغ لاله ها ........................................ 142

عکس 14 باغ لاله ها ................................................................................................................ 142

عکس 15 آتشکده آتشکوه ........................................................................................... 144

عکس 16 آتشکده آتشکوه ............................................................................................ 145

عکس 17 قلعه جمشیدیه .............................................................................................. 146

عکس 18 سرستون های سنگی خورهه ........................................................................... 147

عکس 19 نمونه ایی از تخریب زیست محیطی گردشگران .............................................. 148

 چکیده

امروزه گردشگری و به ویژه گردشگری مبتنی بر طبیعت ( اکوتوریسم ) می تواند نقش به سزایی در توسعه اقتصادی و درآمدزایی جوامع انسانی داشته باشد که این امر با توجه به وابستگی های طبیعی و زیست بومی هر کشور متفاوت است . کشور ایران با توجه به موقعیت مداری و نصف النهاری در موقعیتی قرار گرفته است که دارای موقعیت ویژه ایی است ، ایران با توجه به موقعیت دارای موقعیت های جغرافیایی متفاوتی است که می­تواند بیشترین بهره و استفاده را در زمینه اکوتوریسم و طبیعت گردی نماید. شهر محلات با توجه به موقعیت کوهستانی و اقلیم متعادل خود زمینه مناسبی را برای این امر و به خصوص در زمینه پرورش گل و گیاهان زینتی فراهم آورده است . در این پژوهش تلاش شده است تا با مروری بر ادبیات گردشگری طبیعت گردی ، تأثیر پرورش گل و گیاهان زینتی بر توسعه گردشگری شهر محلات بررسی شود . در این پژوهش روش توصیفی ـ تحلیلی مبتنی بر اطلاعات ارائه شده در اسناد و مدارک کتابخانه ایی و نیز روش میدانی که شامل مشاهده وضعیت موجود گردشگری شهر محلات می باشد ، است . نتایج تحقیقات نشان میدهد که شهر محلات با توجه به دارا بودن موقعیت طبیعی و وجود منابع تاریخی و فرهنگی و بخصوص منابع طبیعی توانمندی فراوانی در زمینه گردشگری طبیعت گردی داشته که می تواند با سیاست گذاری های مناسب و مسئولانه گامی مؤثر در زمینه توسعه اقتصادی و گردشگری شهر برداشت .

کلمات کلیدی : اکوتوریسم ، توسعه پایدار ، گل و گیاهان زینتی ، شهر محلات

 مقدمه

قرن بیست و یکم سده بهره گیری از فرصت های تجاری ارزشمند در بخش های خدماتی به ویژه گردشگری است . گردشگری یکی از بزرگترین فعالیت های اقتصادی جهان است . این صنعت در بسیاری از کشورها با رشد سریع تر نسبت به سایر بخش های اقتصادی و با ایجاد فرصت های شغلی جدید ، یک صنعت پیشرو تلقی می شود . وابستگی های توریسم به دارایی های فرهنگی و سلامت طبیعت و محیط زیست نیز اکنون به عنوان یک اصل مهم در رشد و توسعه ی توریسم مطرح شده است (عربی و همکاران , 1387 ، ص 1 ). گفته می شود گردش مالی صنعت گردشگری جهان در این سده از گردش مالی بخش صنعت فراتر خواهد رفت و در چند سال آینده دست کم به دو تریلیون دلار خواهد رسید . در این فرآیند دستیابی کشورهایی که از جاذبه ی وسیع گردشگری برخوردار هستند ، به یک درصد ارزش گردش مالی این صنعت ،سالانه درآمدی حدود 20 میلیارد دلار ایجاد خواهد کرد که برای اقتصادهایی نظیر اقتصاد ایران رقم قابل توجهی است و می تواند تمام فعالیت های اقتصادی را تحت تأثیر قرار دهد . با این وجود برای دستیابی به چنین درامد قابل حصولی می بایست برنامه ریزی جامعی صورت گرفته و سرمایه گذاری های مناسب در زمینه های سخت افزاری و نرم افزاری این صنعت صورت پذیرد ( پیروز و همکاران ، 1387 ) .

ایجاد اشتغال و رشد صادرات غیر نفتی دو موضوع اساسی اقتصاد ایران است که با برنامه ریزی جامع برای بهره برداری بهینه از استعدادها و توانایی های بالقوه اقتصاد کشور در بخش مختلف قابل حصول می باشد . ایران کشوری وسیع با تنوع آب و هوایی است . از چهارده اقلیم شناخته شده در جهان ، ایران دوازده گونه ی آن را در نقاط مختلف کشور داراست ؛ از این رو از استعداد طبیعی برای رویش انواع گیاهان همچون گل ها و گیاهان زینتی برخوردار است ( امیدبیگی ، 1374 ) .

تحقیق حاضر تحت عنوان " بررسی نقش گل و گیاه در توسعه ی گردشگری شهر محلات " با بهره گیری از داده های میدانی و کتابخانه ایی ، مشاهده و مصاحبه در پنج فصل به شرح ذیل انجام شده است :

فصل اول : کلیات تحقیق شامل بیان مسئله ، روش تحقیق ، اهداف تحقیق ، سئوالات تحقیق و ... انجام می شود .

فصل دوم : مبانی نظری که شامل تعاریف ، مفاهیم ، مرور منابع ، ادبیات تحقیق و پیشینه ی تحقیق می شود .

فصل سوم : ویژگی های اجتماعی ، طبیعی ، اقتصادی ، فضایی و کالبدی منطقه ی مورد نظر توضیح داده شده است .

فصل چهارم : پتانسیل ها و ظرفیت های گردشگری منطقه ی مورد مطالعه با استفاده از تجزیه و تحلیل داده ها و یافته های تحقیق است .

فصل پنجم : با استفاده از بحث و نتیجه گیری از آمار توصیفی ، آزمون فرضیه ها و تفسیر و بیان نتایج حاصل از تحقیق به ارائه ی پیشنهادات و راهکارهای اجرایی پرداخته شده است .

این تحقیق دارای تعداد 52 نمودار و تعداد 52 جدول و تعداد 2 نقشه و تعداد 16عکس می باشد که امیدوارم برنامه ریزان شهر محلات از یافته های این پژوهش جهت توسعه پرورش گل و گیاه و استفاده مطلوب نمایند.

 حمیده عرب

اسفند 1392

 فصل اول

(کلیات تحقیق)

 1-1 بیان مسئله

براساس برآورد سازمان تجارت جهانی در حالی که رشد عمومی صنعت توریسم تا دو دهه ی دیگر به طور میانگین 1/4 در سال پیش بینی می شود ، این تعداد در سال 2010 حدود یک میلیارد نفر در سال و در سال 2020 به 6/1 میلیلرد نفر خواهد رسید . صنعت توریسم بزرگترین محل اشتغال افراد می باشد که حدود دویست میلیون شغل با حدود ده درصد کل مشاغل بطور مستقیم یا غیر مسقیم به آن وابسته است ( آی تی روبوت ) .

گردشگری یکی از بزرگترین فعالیت­های اقتصادی جهان است. این صنعت اکنون در بسیاری از کشورها با رشد سریع تر نسبت به سایر بخش های اقتصادی و با ایجاد فرصت های شغلی جدید ، یک صنعت پیشرو تلقی می­شود. وابستگی توریسم به دارایی­های فرهنگی و سلامت ، طبیعت و محیط زیست نیز اکنون به عنوان یک اصل مهم در رشد و توسعه­ی توریسم مطرح شده است. (آی تی روبوت ) .

یکی از اهداف کشورها ، دستیابی به رشد اقتصادی پایدار است . در این راستا شناخت عوامل موثر بر رشد اقتصادی اهمین ویژه ایی دارد بنابراین ، اهمیت کاهش وابستگیاقتصادی کشور به درآمدهای ارزی حاصل از صدور نفت از یک طرف و جایگاه صادرات و تنگناهای آن در مسائل اقتصادی از طرف دیگر کاملا محسوس است. از جمله کالاهایی که در برخی نقاط ایران قابل تولید است و همچنین ارزآوری بالایی دارد و می تواند به عنوان یکی از کالاهای عمده غیر نفتی در ترکیب صادرات کشور قرار گیرد ، گل و گیاهان زینتی می­باشد ( چیذری و همکاران ، 1385 ، ص2 ). یافته های موجود بیانگر آن است که بیشترین بخش رشد صنعت توریسم به بخش" اکوتوریسم" تعلق داشته و به طور کلی رشد این قسمت بین ده تا سی درصد خواهد بود . حتی براساس برخی برآوردها ، حتی از پنجاه درصد کل سفرهایی که در جهان انجام می شود نیز فراتر خواهد رفت ( آی تی روبوت ) .

ایران کشوری است با وسعت 1648195 کیلومتر مربع و موقعیت استراتژیک با 700 کیلومتر مرز ساحلی در دریای مازندران، بیش از 1800 کیلومتر مرز ساحلی در کنار دریای عمان و خلیج فارس، تنوع اقلیمی، دارا بودن 18 دریاچه، وجود آبگرم های درمانی متعدد و بالاخص تنوع بالای گونه های مختلف گل و گیاهان زینتی عواملی هستند که ایران را در بین 10 کشور نخست جهان از نظر جاذبه های اکوتوریستی قرار می دهد. در این میان نقش گل و گیاهان زینتی ( اعم از درختان، درختچه ها، گلهای فصلی و دائمی و....) در تولید و ایجاد جاذبه های گردشگری و در پی آن توسعه شهری و اجتماعی غیر قابل انکار می­باشد (آی تی روبوت ). شهر محلات با داشتن منابع مختلف اکوتوریسمی مانند آب و هوای مناسب در تمام فصول ، بناها و آثار باستانی متنوع ، مزارع مختلف گلکاری در فصول مختلف در داخل و اطراف شهر ، گلخانه های متعدد تولید گل شاخه بریده و آپارتمانی، آب های گرم معدنی و گونه های متعدد حیات وحش ستری مناسب را در زمینه ی توریسم کشاورزی و اکوتوریسم فراهم کرده و بخصوص در زمینه ی گیاهان زینتی به عنوان کانون اصلی جذب گردشگری و فعالیت های آگروتوریسم مطرح است ( آی تی روبوت ) ؛ که با مدیریت مناسب تر می تواند سهم بیشتری از ارزآوری اکوتوریسم را برای شهر و ساکنان آن فراهم کند. این هدف زمانی محقق می شود که زیر ساخت های مناسب این صنعت نظیر ایجاد مکان های مناسب استراحت و اقامت ، تمیز نگه داشتن فضاهای عمومی ، چاپ نقشه های راهنمای جامع شهر برای تویست ها ، ایجاد نمایشگاه دائمی گل و گیاهان زینتی ( حداقل در فصل بهار و تابستان ) و از همه مهم تر ترویج و آموزش فرهنگ برخورد با توریست در بین مردم از مواردی است این شهر زیبای کوچک را به مکانی مهم جهت جذب توریست تبدیل کند. این موضوع نه تنها برای ارتقای سطح فرهنگی و اقتصادی هر مفید می­باشد ، بلکه با ایجاد زمینه­هایی برای اشتغال افراد ، می­تواند در کاهش بیکاری منطقه نیز مؤثر باشد (آی تی روبوت ) .

سنجش کیفیت خدمات بیمارستانی در مراکز آموزشی- درمانی دانشگاه علوم پزشکی قزوین کاربرد تحلیل اهمیت _عملکرد(92-1391)

چکیده:

مقدمه:ارائه خدمات با کیفیت یکی از کارکردهای اصلی نظام سلامت می باشد.رضایت مشتری در قلب هرسازمانی وجود دارد و به عنوان هدف نهایی هر استراتژی سازمانی محسوب می شود. رضایتمندی بیمارمفهومی است که امروزه در مراقبت های پزشکی اهمیت بسیار ویژه ای یافته است و درفرایندمراقبتبهداشتیدرمانینقشمهمیراایفامیکند.سنجشکیفیتخدماتپیششرط اساسی برای بهبود کیفیت است. هدف این پژوهش سنجش کیفیت خدمات با استفاده از تحلیل اهمیت- عملکرد در بیمارستان های دانشگاه علوم پزشکی قزوین می باشد.

مواد وروش ها : اینمطالعهازنوع توصیفی- تحلیلی و از نوع مقطعی است که بر روی 298 بیمار بستری، در سال 92-91 در بیمارستان های وابسته به دانشگاه علوم پزشکی قزوین جهت ارزیابی کیفیت خدمات برای شناسایی نقاط ضعف و قوت کیفیت خدمات انجام گرفت. جمع آوری داده ها بر اساس پرسشنامه استاندارد سروکوال بود که پایایی و روایی این پرسشنامه قبلا بوسیله مطالعات انجام شده در ایران و سایر کشورها تایید شده است. این مطالعه بر اساس تحلیل اهمیت- عملکرد بررسی شده است که دراینمدل،هرمولفه از پنج بعد سروکوالبا دو مولفهبعد"اهمیتوعملکرد"،موردارزشیابیقرارمیگیرد تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS و آزمون آماری آنووا انجام شد.

یافته ها: نتایج نشان داد که بین اهمیت و عملکرد در کلیه ابعاد پنج گانه شکاف معناداری وجود دارد(05/0p<). در بررسی شکاف بعد اعتبار(36/2) و تضین(24/2) بالاترین شکاف کیفیت و بعد پاسخگویی (97/1)دارای کمترین شکاف بود. همچنین در این یافته ها در تحلیل مناطق 4 گانه ماتریس اهمیت- عملکرد [منطقه تمرکز(الف)، ادامه وضعیت(ب)، کم اولویت(ج) و اتلاف منابع(د)] ابعاد اعتبار و تضمین درمنطقه (الف)، بعد همدلی در منطقه (ب)، و ابعاد ملموسات و پاسخگویی در منطقه (د) قرار گرفتند.

نتیجه گیری: شکاف های منفی (انتظارات بالاتر از ادراکات) در تمام ابعاد کیفیت نشان داد که ارتقای کیفیت در همه ی ابعاد لازم و ضروری می باشد. جهت کاهش دادن شکاف پنج بعد کیفیت و ارائه خدمات مطلوب به بیماران و قرار گرفتن در منطقه ادامه وضعیت خوب(ب)، پیشنهاد می شود که مدیران بیمارستان ها با برنامه ریزی و مدیریت بهینه خود توجه ویژه ای به نیاز های بیماران داشته باشند .

کلید واژه ها: مدل اهمیت- عملکرد، کیفیت خدمات سلامت، رضایت بیماران.

فهرست مطالب:

1- فصل اول- معرفی پژوهش

1-1- مقدمه.............................................................................................2

1-2- بیان مساله، اهمیت و ضرورت پژوهش .............................................3

1-3- اهداف پژوهش.................................................................................10

1-3-1- هدف اصلی طرح.....................................................................10

1-3-2- اهداف فرعی طرح....................................................................10

1-3-3- هدف کاربردی.........................................................................11

1-3-4- فرضیات .................................................................................11

1-3-5- سوالات پژوهش .....................................................................11

2- فصل دوم- مبانی نظری

2-1- مقدمه............................................................................................13

2-2- رضایت مشتری .............................................................................14

2-2-1- مقدمه............................................................................14

2-2-2- تعریف رضایت............................................................ 16

2-2-3- مدل کانو .................................................................... 17

2-2-4- کیفیت خدمات و رضایت مشتری..................................19

2-2-5- تفاوت کیفیت خدمات و رضایت مشتری......................20

2-2-6- رابطه میان کیفیت خدمات و رضایت مشتری.................27

2-2-7- مدل تامین رضایت مشتری............................................30

2-3- کیفیت..........................................................................32

2-3-1- تاریخچه کیفیت........................................................32

2-3-2- مفهوم کیفیت............................................................32

2-3-3- انواع کیفیت.............................................................33

2-3-4- کیفیت خدمات.........................................................34

2-3-5- اجزای اصلی خدمات...............................................35

2-3-6- ابعاد کیفیت در خدمات بهداشتی.............................36

2-3-7- ضرورت توجه به کیفیت.........................................37

2-4- سروکوال.......................................................................................44

2-4-1- تاریخچه سروکوال...................................................44

2-4-2- ابعاد5 گانه سروکوال...............................................46

2-4-3- مدل شکاف کیفیت خدمات....................................50

2-4-4- مدل پنج شکافی......................................................52

2-4-5- دلایل وجود شکاف ها............................................53

2-4-6- مدل هفت شکاف....................................................54

2-4-7- مزایای سروکوال.....................................................57

2-5- روش های تحلیلی ارزیابی کیفیت.................................................57

2-5-1- تحلیل اهمیت – عملکرد.........................................57

2-5-2- Lot Quality Assurance Sampling (LQAS).........62

2-5-3- روش ماتریس تاثیر- سهولت..................................62

2-5-4- مدل برایس و برادوک^[1]..............................................63

2-5-5- مدل نیگل اسلک.......................................................64

2-5-6- مدل زهانگ...............................................................65

2-5-7- سایرمدل های بهبود کیفیت خدمات...........................67

2-6- مروری بر مطالعات...........................................................................68

2-6-1- مطالعات خارجی.......................................................68

2-6-2- مطالعات داخلی........................................................73

3- فصل سوم- روش پژوهش

3-1- مقدمه..........................................................................................83

3-2- نوع پژوهش................................................................................83

3-3- جامعه پژوهش............................................................................83

3-4- روش نمونه گیری و حجم نمونه.................................................84

3-5- ابزار گرد آوری داده ها...............................................................84

3-6- روایی و پایایی پرسشنامه............................................................85

3-7- روش گرد آوری داده ها.............................................................86

3-8- روش تجزیه و تحلیل داده ها.....................................................86

3-9- مکان پژوهش.............................................................................88

3-10-زمان پژوهش..............................................................................88

3-11-محدودیت های پژوهش.............................................................88

3-12-ملاحظات اخلاقی.......................................................................89

3-13-تعریف واژه ها............................................................................90

4- فصل چهارم- یافته ها

4-1- مقدمه..................................................................................................93

4-2- یافته ها................................................................................................93

4-2-1-یافته های دموگرافیک..........................................................................93

4-2-2-یافته های مبتنی برهدف 3-1.............................................................96

4-2-3-یافته های مبتنی برهدف شماره 4........................................................104

4-2-4-یافته های مبتنی برهدف شماره 5 .......................................................105

4-2-5-یافته های مبتنی برهدف شماره 6 .......................................................112

4-2-6-یافته های مبتنی برهدف شماره 7 ......................................................113

5- فصل پنجم- بحث و نتیجه گیری

5-1- مقدمه ...............................................................................................115

5-2- بحث..................................................................................................116

5-3- نتیجه گیری........................................................................................124

5-4- پیشنهاد و راهکارها .........................................................................126

5-5- پیشنهاد پژوهش های آتی..................................................................127

6- پیوست ها

6-1- منابع ..................................................................................................130

6-2- چکیده انگلیسی .................................................................................142

فهرست اشکال، جداول و نمودارها:

شکل: شماره صفحه

1. مدل کانو 2-1 19
2. ترتیب علی کیفیت خدمات و رضایت مشتری 2-2 21
3. مدل کیفیت خدمات و رضایت 2-3 22
4. مدل کیفیت خدمات، ارزش مشتری و رضایت مشتری 2-4 24
5. مدل میانجی و عوامل مقدم 2-5 25
6. مدل تامین رضایت مشتری 2- 6 31
7. مدل کیفیت فنی – عملیاتی 2-7 36
8. ضرورت توجه به کیفیت خدمات 2- 8 40
9. مدل پنج شکافی 2-9 52
10. مدل شکاف کیفیت خدمات 2-10 56

جداول:

1. ابعاد پنج گانه کیفیت خدمات بر اساس مقیاس سروکوال 2-1 49
2. جدول زهانگ برای خوشه بندی زمینه های قابل بهبود 2-2 66
3. مدل های بهبود کیفیت 3-2 67
4. ابعاد اصلی کیفیت خدمات بیمارستان 3-1 85
5. توزیع فراوانی درصد بیماران به تفکیک گروه سنی 4-1 93
6. توزیع فراوانی درصد بیماران بستری به تفکیک جنسیت 4-2 94
7. توزیع فراوانی بیماران بستری به تفکیک تحصیلات 4-3 95
8. توزیع فراوانی بیماران بستری به تفکیک مدت اقامت 4-4 95
9. میانگین ابعاد 5 گانه کیفیت در بیمارستان 22 بهمن 4- 5 96
10. میانگین ابعاد پنج گانه کیفیت در بیمارستان کوثر 4-6 97
11. میانگین ابعاد پنج گانه کیفیت بیمارستان قدس 4-7 98
12. میانگین ابعاد پنج گانه کیفیت در بیمارستان ولایت 4-8 99
13. میانگین ابعاد پنج گانه کیفیت در بیمارستان بوعلی 4-9 100
14. میانگین ابعاد 5 گانه کیفیت در شهید رجایی 4-10 101
15. میانگین و انحراف معیار اهمیت و عملکرد 4-11 102
16. مقایسه شکاف کیفیت در بیمارستان های مورد مطالعه 4-12 104
17. مقایسه موقعیت بیمارستان های مورد مطالعه 4-13 112
18. مقایسه بیمارستان های مورد مطالعه در ماتریس 4-14 113

نمودار:

1. ماتریس اهمیت – عملکرد 2- 1 61
2. ماتریس تاثیر- سهولت 2-2 63
3. نمودار تاثیر- تلاش برایس و برادوک 2-3 64
4. نمودار نیکل اسلک 2-4 65
5. چهار منطقه تحلیلی ماتریس اهمیت/ عملکرد 3-1 88
6. توزیع فراوانی درصد بیماران بستری به تفکیک جنسیت 4-1 93
7. نمودار ماتریس اهمیت- عملکرد در بیمارستان 22 بهمن 4-2 105
8. نمودار ماتریس اهمیت- عملکرد دربیمارستان کوثر 4-3 106
9. نمودار ماتریس اهمیت- عملکرد در بیمارستان قدس 4-4 107
10. نمودار ماتریس اهمیت- عملکرد در بیمارستان ولایت 4-5 108
11. نمودار ماتریس اهمیت- عملکرد در بیمارستان بوعلی 4-6 109
12. نمودار ماتریس اهمیت- عملکرد در بیمارستان شهید رجایی 4-7 110

فصل اول معرفی پژوهش

مقدمه

وزارتبهداشت،درمانوآموزشپزشکیبهعنوانمتولیسلامتمردم،هموارهدرتلاشاست تاباشناختدقیقنیازهاومخاطراتسلامتافرادوجوامعوبهرهگیریازشیوههاینوینوعلمی سیاستگذاریوتصمیمسازی،مؤثرترینراهکارهارادرراستایتحققاهدافسلامتبهکارگیرد. اطمینانازارائةخدماتکیفیوایمن،به عنوانیکیازکارکردهایاصلینظامسلامت،ازاهمیتو اولویتخاصیبرخورداراستوطبعاًسیاستگذاری،برنامهریزی،اجراوکنترلمناسبدراینزمینه،دقتنظروتأملویژهایرامی طلبد(وزارت بهداشت 1389).

کیفیت مراقبت های بهداشتی عامل مهمی در افزایش رضایت بیماران می باشد. همچنین مراقبت های با کیفیت خوب برای دستیابی به اهدف توسعه هزاره (MDGs) بسیار حیاتی است. مدیران مراقبت های بهداشتی نیاز به درک کاملی از از راه هایی برای افزایش کیفیت مراقبت ها به صورت عملی هستند(Sodani, 2012). از جمله سازمان های ارایه دهنده خدمات بهداشتی درمانی بیمارستان ها هستند(آصف زاده، 1376). موضوع ارتقای کیفیت عملکرد سازمان جزء رویکردهای مهم در توسعه محسوب می شود(صدیقی و همکاران، 1384). امروزهکیفیتخدماتبویژهدرموسساتیکهباحجمبالایی ازاربابرجوعمواجههستند،نظیرخدماتمالیومراقبتی اهمیتفزایندهایپیداکردهاستومیتوانآنرابهعنوان یکاستراتژیضروریدرنظرگرفتکهبهموسسهکمکمی کندتابهنتایجمطلوبدربازاررقابتیدستیابدودرطولانیمدتسودآوریلازمرادرپیداشتهباشد.بهبودکیفیتخدماتبرایموسسههایخدماتیجهتبرآورده شدنانتظاراتگیرندگانخدمتورضایتمندیآنهابهیک چالشعمدهتبدیلشدهاست (Prattana et al, 2012). کیفیتخدماتبهعنوانراهبردیموثروفراگیردردستورکارمدیریتقرارگرفتهاست(Sahney et al, 2006). بنابراین کسب رضایت در قلب رسالت هر سازمانی وجود دارد و به عنوان هدف نهایی برای هر استراتژی سازمانی محسوب می شود(zairi,2000).

1-2- بیان مساله، اهمیت و ضرورت پژوهش

کیفیتخدمات،عاملمتمایزکنندهوقدرتمندتریناسلحهرقابتیاستکهبسیاریازسازمان هایخدماتیدراختیاردارندامروزهارائهکیفیت خدماتبرترازطریقحفظکیفیتبالاپیشنیازموفقیت سازمانهایخدماتیبهشمارمیآید(Wong et al, 2003). رضایتمشترییکیازمباحثمهموحیاتیبرایسازمانهایامروزیاست. امروزهشکستیاموفقیتسازمانبراساسرضایت مشتریانشازمحصولاتیاخدماتشرکتتعیینمیشود(Zineldin, 2000). زیرا شناسایی نیازهای مشتری و تآمین رضایت او، باعث حفظ و نگهداری مشتری برای سازمان می شود. یک سازمان آینده نگر لازم است نگاه موشکافانه ای به موضوعات مرتبط با رضایت مشتری داشته باشد. در واقع رضایت عبارتست از ارزیابی و سنجش یک مشتری از تجربه ای که بعد از استفاده از یک محصول یا خدمت بدست می آورد، نتیجه ی رضایت به عنوان مطلوبیت مصرفی معرفی و تبیین می شود(Johnson et al, 1995). تعریف کاتلر نیز به این صورت است کهرضایتاحساس خوشایندیاناامیدیفرداستکهازمقایسهعملکردادراکشدهیکمحصولیاخدمتباانتظاراتشبدستمیآید(کاتلر و همکاران، 1384). به عبارتی رضایت پاسخ مشتری به برآورده شدن نیازهایش است. در واقع سطح رضایت مشتری و مطلوبیت مصرف کالا و خدمت برای وی در ارتباط با برآورد شدن نیازهایش بیانگر رضایت وی می باشد(Andaleeb,2006).

موضوعکیفیتبهطورگستردهدرزمینههایتولیدیو صنعتیموردتوجهواقعشده، امادربخشخدماتبهواسطهویژگی اصلیخدمات،یعنیناملموسی آنکمتربهاینموضوعپرداخته شدهاست . درمیانزیربخشهایخدمات،بخشخدماتبهداشتی ودرمانیدارایجایگاهویژهایاست . چراکهدراینبخشهرنوع اشتباهیحتیازنوعکوچکآننیزجایزنیست.اینبخشباقشروسیعیازجامعهارتباطپیدامیکندومهمترآنکهوظیفهورسالتحفظسلامتجامعهبرعهدهاینبخشمیباشدواقداممؤثرجهتبهبودشیوهخدمتدهیوکسبرضایتمشتریاندراین بخشازاهمیتویژه ایبرخورداراست(Murphy, 2007). ارائه دهندگان مراقبت های سلامت می خواهند ازسطوح بالایی از کیفیت خدمات به منظور افزایش رضایت بیماران استفاده کنند. در واقع، نظرسنجی های رضایت به عنوان ابزار مدیریت برای رسیدگی به مشکلات دسترسی و عملکرد به طور گسترده ای استفاده شده است. همچنین ابزاری در کمک به سازمان ها در شناسایی گروه های هدف، روشن شدن اهداف، تعریف معیارهای عملکردو توسعه سیستم های اطلاعاتی عملکرد بوده است. علاوه بر این، در متون جدید مراقبت های سلامت این موضوع مد نظر قرار گرفته که توجه به رضایت بیمار نگرانی غالبی است که با تصمیمات استراتژیک در خدمات سلامت در هم تنیده شده است(Gilbert et al, 1992). هدف نهایی کیفیت، راضی کردن مشتریان است. بنابراین باید نیازها و انتظارات آنها را بشناسیم تا بتوانیم آنها را برآورده سازیم(Fuentes, 1999). بنابراین کیفیتخدمات بهعنوانتبیینکنندهاصلیموفقیتیکسازمان درمحیطرقابتیامروزشناختهشدهوهرگونهکاهشدررضایت مشتریبهدلیلکیفیتضعیفخدمتموجبنگرانیاست. کیفیت، برآوردننیازهاوخواستههایمشتریاناستومشتریانهستندکه آنرامشخصمیسازند. مشکلکیفیتخدماتبیشتردرسازمانهاییبهوجودمیآیدکهبرشناختنوبرآوردننیازهاوانتظاراتمشتریانتمرکزنمیکنند. بایدسازمانخدماتی،خودرا جایمشتریانبگذاردوسیاستهایخودرابراساسدیدگاهآنها بنانهد.عدمارتباطمستقیمبامشتری، سببمیشودکه تصمیمگیرانوبرنامه ریزاننتوانندبهدرستی،اولویتامورراتعیین کنندواینامرباعثمیگرددعملکردخدمتنتواندجوابگوی انتظاراتمشتریانباشدودرنتیجه،بینمشتریان،درزمینه کیفیتخدمات،اختلافنظربهوجودمی آیدمنظورازاختلافنظردرزمینهکیفیتخدمات،اختلافبینانتظارمشتریازوضعمطلوبوادراکویازوضعموجود است.گاماساسیبرایجبرانایناختلاف،شناختادراکاتوانتظارات ویازکیفیتخدماتوتعیینمیزاناختلافاست . دراینصورت نهتنهااولویتگذاریوتخصیصمنابعتسهیلمیگردد،بلکه مبناییفراهممیشودتابتوانکیفیتخدماتارائهشدهرابهبودبخشید (آقا ملایی و همکاران، 1387).

ازطریقتحلیلاختلاف،مدیرانمیتوانندبهروشنیتعیینکنند کهچهوقتودرکدامبعدازخدمت،انتظاراتوتجارب دریافتکنندگانخدمتبایکدیگرسازگارنیستواحتمالابهعدم رضایتمنجرخواهدشد(Karydis, et al, 2001). در دنیای متغیر کنونی بسیاری از سازمان ها به دنبال راه هایی هستند تا از طریق انها به مزیت رقابتی دست یابند و خدمات و محصولات خود را از دیگران متمایز سازند(عطافر و شفیعی1385). خدمت واقعی به مشتری عنصر اصلی تلاش های مربوط به ایجاد مزیت رقابتی برای سازمان هاست. هر سازمانی که بتواند ارتباطات خود با مشتریان یا ارباب رجوع را به تجارت مثبت تبدیل کند، می تواند از انها انتظار داشته باشد که به صورت پایگاه مشتریان راضی درآیند تا بصورت مداوم به سازمان مراجعه نمایند. همچنین این مشتریان سازمان را به دیگران نیز معرقی خواهند کرد(الوانی و ریاحی1382).

برای کیفیت، تعاریف متعددی وجود دارد؛ تعاریف زیر از مشهورترین آنها هستند: نظام ملی بهداشت انگلیس(NHS) کیفیت مراقبت بهداشتی را به صورت زیر تعریف کرده است: "کیفیت، تامین خدمات درست به افراد مناسب، در زمان مناسب،با شیوه ی مناسب و عملی، در حد توان متوسط افراد جامعه و با روش انسانی است"( Haddad et al, 2000). کیفیت خدمات یعنی میزان انطباق خدمات ارائه شده با انتظارات مشتری(Van Duong et al, 2004). در تمامی تعاریف فوق، محوراصلی، تامین خدمات مناسب و برآوردن انتظارات مشتریان است. در واقع کیفیت خدمات آن چیزی است که مشتری آن را بپذیرد و نیازهایش را برآورده سازد(محمدی و همکاران، 1387).

پاراسورمان و همکاران معتقدند در مقایسه با کیفیت کالا، تعیین و اندازه گیری کیفیت خدمات به مراتب مشکل تراست چرا که درخدمات تولید از مصرف مجزا نیست. بهبود کیفیت خدمات، صرفه جویی در هزینه ها را در بر دارد و سازمان را در متمایز نمودن خود از سایر رقیبان یاری می نماید(Bowen, 2001).

پاراسورمان می گوید« کیفیت خدمت، درجه و جهت تفاوت بین ادراکات و انتظارات مشتریان از خدمت است»(parasuraman,1998). همچنین گرونروس، کیفیت خدمت درک شده را نتیجه فرآیند ارزیابی ای می داند که مشتری بین انتظارات خود از خدمت و خدمت درک شده انجام می دهد(santos, 2003).

کیفیت خدمت اندازه و جهت مغایرت بین ادراک مشتری از خدمت و انتظارهای اوست (Grönroos, 2001). کیفیت خدمت، قضاوت همه جانبة مشتری دربارة ماهیت برتر خدمت نسبت به خدمات مشابه با مزیت های برجستة آن است (Zeithaml,. et al, 2000). سروکوال یکی از معروفترین روش های اندازه گیری کیفیت خدمات بوده که در سال 1985 توسط پاراسارامون، بری و همکاران بوجود آمد(Parasuraman et al 1985). و طی سالهای 1986 ، 1991 ، 1993 و 1994توسط وی و پس از آن در سال 1990 توسط «زیسمال و بری» توسعه یافت(Berry et al, 1990).پاراسارامون و همکارانش در تحقیقات خود به این نتیجه رسیدند که مشتریان کیفیت را از طریق مقایسه عملکرد خدمات (ادراک) با آنچه که آنها فکر می کنند واقعا باید باشد(انتظار) ارزیابی می کنند(Parasuraman et al 1985).

زیتهامل کیفیت خدمات را این گونه تعریف می کند: « کیفیت خدمات عبارت است از ارائه خدمت برتر و متعالی تر از حدی که مشتری انتظار آن را دارد» (Zeithmal 1996). کیفیت به معنای توانایی تولید محصول و یا ارائه خدمت به گونه های است که نیازهای مشتریان را برآورده ساخته و آنها را راضی کند(ASQ, 2004). و کیفیت مراقبت های بهداشتی درجه ای از ارائه خدمات فردی و گروهی است که نتایج درمانی مطلوبی را ایجاد می کند( Marquis, 2003). در سال 1985، پروفسور زیتهامل و همکاران با استفاده از یک تحقیق میدانی گسترده به جستجوی مولفه هایی پرداختند که با استفراده از آن مولفه ها، بتوان کیفیت خدمت را از نظر مشتری ارزیابی نمود. به دنبال نتایج تحقیق این افراد، گروه های دیگری نیز به موضوع کیفیت خدمت توجه ردند و کیفیت خدمت به عنوان یکی از محورهای جدید تحقیق آشکار گردید.( Parasuraman et al 1985). پس از تحقیقات گسترده این افراد و محققین دیگر 5 مولف شناسایی شد که با استفاده از آن ها بتوان کیفیت خدمت را اندازه گیری کرد که این پنج بعد شامل ملموسات، قابلیت اطمینان، پاسخگویی، تضمین و همدلی به صورت زیر می باشد(Parasuraman et al, 1988):

1-ملموسات^:[2] ظاهر تسهیلات و تجهیزات فیزیکی و ابزار آلات، ظاهر کارکنان، ابزار برقراری ارتباط با سازمان.

2- اعتبار^[3]: توانایی سازمان خدمت دهنده برای عمل به وعده‌های خود به طور دقیق و مستمر.

3- پاسخگویی^[4] : تمایل سازمان خدمت‌دهنده به یاری رسانی به ارباب‌رجوع و ارائه خدمات به موقع و سریع.

4- اطمینان^[5] (تضمین ): دانش و ادب کارکنان و توانایی آنها در ایجاد اعتماد و اطمینان و تضمین خدمات.

5- همدلی^[6]: نزدیکی و همدلی با ارباب‌رجوع و درک و توجه ویژه به او.

عنصر اساسی در تضمین کیفیت، آسیب شناسی و ارزیابی سطح موجود کیفیت به منظور تدوین راهبرد مناسب برای ارتقا به سطح مطلوب است. در این فرآیند، شناخت اولویت های بهبود، به منظور تخصیص بهینه منابع، برای تمرکز فعالیت های اصلاحی، بسیار ضروری است. در این زمینه ، مدل تحلیل اهمیت / عملکرد از قابلیت های مناسبی برخوردار است. هنگامی که تلاش می شود کیفیت خدمات و رضایت مشتری افزایش یابد، تحلیل اهمیت عملکرد، ابزاری اثربخش و سودمند برای اولویت بندی شاخص های خدمت است(Deng et al, 2009). اهمیت فزاینده این مدل در آسیب شناسی و مشخص نمودن نقاط قوت و ضعف سیستم و کارایی آن در شناخت اولویت ها و اتخاذ استراتژی های بهبود، موجب شده است که مدل مذکور در زمینه های پژوهشی و عملیاتی مختلف (Eskildsen et al, 2006)، از جمله، سلامت (Skok et al, 2001)، زمینه های مالی(Joseph et al,2005)، سیستم های اطلاعاتی(Ainin et al, 2008) و آموزش به کار گرفته می شود.

آنالیز اهمیت عملکرد از لحاظ مفهومی زمینه ای برای مدل های چند ویژگی است که به اواخر دهه 1970 بر می گردد. مارتیلا و جیمز اولین کسانی بودند که که تکنیک اهمیت عملکرد را به منظور آنالیز بخش خدمات یک فروشنده ماشین به کار بردند. آنها اعلام کردند آنالیز اهمیت عملکرد با روشی کم هزینه، و قابل فهم جنبه های مختلف بازاریابی را بررسی می کند و مدیران را قادر می سازد که منابع را بر اساس 4 منطقه شناسایی شده مجددا تخصیص دهند. آنالیز اهمیت عملکرد تکنیکی است درزمینه بازاریابی که دراواخر دهه 1970 به منظور شناسایی قوت ها و ضعف های برند ها، محصولات و خدمات معرفی شد Martilla et al, 1997).در مدل اهمیت عملکرد هر مولفه از دو بعد اهمیت و عملکرد، مورد سنجش قرار می گیرد. در این مدل، از معیار اهمیت برای مشخص نمودن این که تخصیص منابع در کجا حیاتی تر است، استفاده می شود.داده های مربوط به میزان اهمیت و سطح عملکرد هر یک از آنها با استفاده از پرسش نامه جمع آوری می شود(Angel et al, 2008). برای این منظور از مشتریان در مورد شاخص دو سوال پرسیده می شود؛ میزان اهمیت شاخص مورد نظر و سطح عملکرد در آن شاخص( Smith et al, 2009). از آنجا که تحلیل جداگانه داده های بعد عملکرد و بعد اهمیت، به خصوص هنگامی که هر دو مجموعه داده ها، همزمان مورد مطالعه قرار می گیرند ممکن است معنی دار نباشد(Ainin et al, 2008). لذا داده های مربوط به سطح اهمیت و عملکرد شاخص ها، روی شبکه ای دو بعدی که در آن، محورY نشانگر بعد اهمیت و محور X نشانگر بعد عملکرد است، نمایش داده می شوند ( Smith et al, 2009).

دیویس و همکاران اندازه گیری کیفیت در محیط رقابتی مراقبت سلامت را یک ضرورت دانسته اند(Davis et al, 2005) همچنین لی نیز بیان می کند که اولین و مهمترین فاکتور در بهبود کیفیت مراقبت، اندازه گیری کیفیت خدمات است(Lee et al, 2007)، بنابراین با توجه به اهمیت این موضوع و انجام مطالعات علمی و سیستماتیک اندک در مورد ارزیابی خدمات با استفاده از ابزار تحلیلی اهمیت- عملکرد در بیمارستان های ایران، بر آن شدیم تا با بکارگیری پرسشنامه استاندارد سروکوال و با تحلیل اهمیت- عملکرد، به ارزیابی خدمات ارائه شده در سطح بیمارستان ها بپردازیم. لذا این پژوهش با هدف " سنجش کیفیت خدمات بستری ارائه شده با استفاده از تحلیل اهمیت عملکرد در مراکز آموزشی- درمانی قزوین" انجام گرفته است.

1-3- اهداف پژوهش

1-3-1- هدف اصلی طرح:

تعیین کیفیت خدمات بیمارستانی با استفاده از تحلیل اهمیت عملکرد در بیمارستان های آموزشی-درمانی- دانشگاه علوم پزشکی قزوین در سال 92-1391

1-3-2- اهداف فرعی طرح:

1- تعیین سطح اهمیت (انتظار) بیماران بیمارستان های مورد مطالعه در ابعاد پنج گانه کیفیت خدمات

2- تعیین سطح عملکرد(رضایت) بیماران بیمارستان های مورد مطالعه در ابعاد پنج گانه کیفیت خدمات

3- تعیین میزان شکاف کیفیت خدمات در بیمارستان های مورد مطالعه در ابعاد پنج گانه کیفیت خدمات

4- مقایسه شکاف کیفیت خدمات در بیمارستان های مورد مطالعه در ابعاد پنج گانه کیفیت خدمات

5- تعیین جایگاه ابعاد پنج گانه کیفیت خدمات بیمارستان های مورد مطالعه در ماتریس اهمیت- عملکرد

6- مقایسه موقعیت بیمارستان های مورد مطالعه در ماتریس اهمیت- عملکرد

7- تعیین نقاط بحرانی کیفیت در بیمارستان های مورد مطالعه

[1] .brice- braddock

[2]Tangibles

[3]Reliability

[4]Responsivness

[5]Assurance

[6]Empathy

نقد ساختارگرایانۀ فیلمنامه های علی حاتمی WORD

فهرست مطالب:

 مقدمه .................... 1

فصل اول: کلیات

زندگی­نامه.....................5

ساختارگرایی............15

روایت­شناسی ساختارگرا........18

شخصیت....23

پیرنگ................26

درونمایه........29

دیدگاه یا زاویۀ دید........30

صحنه و صحنه­پردازی......... 32

گفتگو...............34

لحن...............................................................................................................................................................................35

فضا و رنگ...................................................................................................................................................................36

سبک.............................................................................................................................................................................37

تفاوت فیلمنامه و داستان.........................................................................................................................................39

فصل دوم

سوته­دلان.....................................................................................................................................................................42

خلاصۀ داستان............................................................................................................................................................43

تحلیل ساختاری روایت.............................................................................................................................................44

پیرنگ...........................................................................................................................................................................49

شخصیت­پردازی..........................................................................................................................................................53

درونمایه........................................................................................................................................................................76

زاویۀ دید......................................................................................................................................................................76

موضوع..........................................................................................................................................................................77

صحنه و صحنه­پردازی...............................................................................................................................................79

لحن...............................................................................................................................................................................82

گفتگو............................................................................................................................................................................85

فضا و رنگ...................................................................................................................................................................88

سبک.............................................................................................................................................................................92

فصل سوم

حاجی واشنگتن..........................................................................................................................................................97

خلاصۀ داستان............................................................................................................................................................98

تحلیل ساختاری روایتِ فیلمنامۀ حاجی واشنگتن.............................................................................................99

پیرنگ........................................................................................................................................................................102

شخصیت­پردازی.......................................................................................................................................................109

درونمایه.....................................................................................................................................................................124

زاویه دید...................................................................................................................................................................124

موضوع.......................................................................................................................................................................125

صحنه­پردازی............................................................................................................................................................126

لحن............................................................................................................................................................................131

فضا و رنگ................................................................................................................................................................133

سبک..........................................................................................................................................................................136

فصل چهارم

مادر............................................................................................................................................................................147

خلاصۀ داستان.........................................................................................................................................................148

تحلیل ساختاری روایت..........................................................................................................................................149

پیرنگ........................................................................................................................................................................153

شخصیت­پردازی.......................................................................................................................................................156

درونمایه.....................................................................................................................................................................187

زاویه دید...................................................................................................................................................................187

موضوع.......................................................................................................................................................................187

صحنه­پردازی............................................................................................................................................................188

لحن............................................................................................................................................................................190

فضا و رنگ................................................................................................................................................................193

سبک..........................................................................................................................................................................198

فصل پنجم

دلشدگان.................................................................................................................................................................. 203

خلاصۀ داستان.........................................................................................................................................................204

تحلیل ساختاری روایت..........................................................................................................................................205

پیرنگ........................................................................................................................................................................208

شخصیت­پردازی.......................................................................................................................................................210

درونمایه.....................................................................................................................................................................235

موضوع.......................................................................................................................................................................235

زاویۀ دید...................................................................................................................................................................235

صحنه­پردازی............................................................................................................................................................236

لحن............................................................................................................................................................................238

فضا و رنگ................................................................................................................................................................239

سبک..........................................................................................................................................................................243

سرانجام...................................................................................................................................................................249

«چکیده»

 ساختارگرایی یکی از رویکردهای جدید نقد ادبی است که بر اساس نظریه¬های زبان¬شناسی به وجود آمده است. ساختار به معنی نظام است و در هر نظام، همۀ اجزای تشکیل¬دهندۀ آن با هم ارتباط دارند و هرچه هماهنگی میان این اجزای سازنده بیشتر باشد، یکپارچگی آن نظام نیز ببیشتر می¬شود. یک متن ادبی مانند هر نظام دیگری از اجزایی تشکیل شده است و پیوندی یکپارچه از همۀ عناصر ادبی و هنری¬ای است که نویسنده یا شاعر با بکارگیری شگردهای ادبی خاص، به صورت یک کلّیت منسجم ارائه می¬دهد. کار پژوهشگر ساختارگرا، کشف رابطه¬های منطقی و منسجم میان اجزای یک متن و ارتباط این اجزا با کلّیت اثر است.

«علی حاتمی» فیلمنامه¬نویسی است که همواره در آثارش به انسان و هویت ملی میهنش توجه داشته و کوشیده است تا آن معیارها را از طریق گزینش خاص جنبه¬های مختلف عناصر داستان-پردازی، همچون «درونمایه»، «موضوع»، «شخصیت¬پردازی» و «زبان» به نمایش بگذارد.

پژوهش حاضر، تحلیل ساختاری چهار فیلمنامۀ علی حاتمی با نام¬های «سوته¬دلان»، «حاجی واشنگتن»، «مادر» و «دلشدگان» است که به ترتیبِ سال ساخت و نمایش، در فصل¬های جداگانه گنجانده شده¬اند. در این پژوهش ابتدا به «تحلیل ساختاری روایت» پرداخته¬ایم و سپس، هریک از عناصر داستانی فیلمنامه¬های موردنظر را مورد بررسی قرار دادیم و در نهایت ارتباط میان این عناصر را در ارتباط با کلیت آثار بررسی کرده¬ایم. نتایج پژوهش حاکی از ارتباط همۀ اجزای موجود در متن، اعم از زبانی، بلاغی و محتوایی است که بر روی هم نشان¬دهندۀ انسجام کلی فیلمنامه¬های مورد بررسی در این پژوهش هستند.

واژه¬های کلیدی:« ساختارگرایی»، «روایت»، «فیلمنامه»، «علی حاتمی».

مقدمه

در آغاز دورۀ تحصیلم در مقطع کارشناسی ارشد، مانند بیشتر دانشجویان، همواره انتخاب موضوع پایان­نامه­ای که هم پسند و علاقۀ مرا جلب کند و هم برای جامعۀ ادبی و ادب­دوست کارآمد باشد، مشغولیت خاطرم بود. از این رو، با حساسیت ویژه­ای به بررسی موضوعات پایان­نامه­های گوناگون و موضوعات پیشنهادی اساتید فرهیخته­ام پرداختم. در همین بررسی­ها، بسیاری از پایان­نامه­ها را یافتم که با وجود زحمت و تلاش نگارنده­هایشان، سال­ها است که در کنج کتابخانه، در انزوایی دریغ­آور، متروک مانده­اند و تنها هر از چند گاه، مورد توجه دانشجویانی قرار می­گیرند که از سر اجبار و نیاز، نه اشتیاق و برای تحقیقی نمره­آور، به آنها رجوع می­کنند. مسئلۀ دیگر، اعتقادم به این مطلب بود که ادبیات، از آنجایی که ریشه در سرشت هر ایرانی دارد، نباید صرفاً به عنوان رشته­ای تخصصی در دایرۀ اجتماع دانش­آموختگانش محدود شود و باید به جایگاه اصلی­اش، مردم، بازگردانده شود؛ از این رو، در پی یافتن دریچه­ای برای این انتقال، به جستجو پرداختم. از میان موضوعات فراوانی که ادبیات را به رشته­های دیگر مرتبط می­ساخت، یک موضوع بیشتر از همه با علاقه و خواسته­ام متناسب آمد و آن نقد فیلمنامه­های نویسنده و فیلم­ساز هنرمندی است که از میان مردم برخاست و برای مردم آفرید و هنوز هم پس از سال­ها، مورد علاقه و در یادهای مردم مانده است.

برای بررسی آثار زنده یاد «علی حاتمی» شیوۀ نقد ساختارگرایانه را انتخاب کردم، چراکه این نوع نقد، گنجایش پرداختن به همۀ جنبه­های پرقدرت نوشته­هایش اعم از عناصر داستانی، معانی، بیان، بدیع، آهنگ، محتوا و... و همچنین بررسی انسجام میان آنها در ارتباط با ساختار کلی اثر را در خود داشت. برای نگارندۀ علاقمند که با هر بار خواندن نوشته­هایش نکاتی زیباتر و درخور ِ توجه­تر را کشف می­کرد، نقد ساختارگرایانه، وسیله­ای بود تا جنبه­های ادبی گوناگون موجود در متن فیلم­نامه­ها را در رساله­اش به نمایش درآورد و توجه خوانندگانی را که آرزو می­کنم از قشرهای گوناگون مردم میهنم باشند، به آنها جلب کند تا این گونه از بهره و لذّت بردن آنها خرسند شود و شاکر.

مسئلۀ پژوهش

از آغاز سدۀ بیستم، زبان­شناسان شیوه­های نوینی را برای مطالعه زبان بوجود آورده­اند و به بررسی آثار ادبی از دیدگاه ساختاری پرداخته­اند. تا پیش از آن، نقدهایی که انجام می­گرفت، بر پایه معنای فلسفی اثر بوده است. در زبان همه عناصر و اجزا به شکلی یا عناصر و اجزاء دیگر مرتبطند و مجموعه آنها، کلیت منسجم و هماهنگ می­سازند که همه عناصر سازنده بر پایه اصول و قواعدی معین به یکدیگر وابسته و پیوسته­اند. این عناصر باید در ارتباط متقابل با یکدیگر و در ارتباط با کلیت ساختار بررسی شوند، نه اینکه هر کدام به طریقی جداگانه نقد و تحلیل شوند. ساختار یک اثر، پیوندی یکپارچه میان همه عناصر ادبی و هنری آن است که نویسنده یا شاعر آن را با بکارگیری شگردهای ادبی و هنری، به طرز هنرمندانه پدید می­آورد و کلیت، بارزترین ویژگی ساختار است. در نقد ساختارگرایانه، به جای نقد و بررسی زندگی شاعر یا نویسنده، تاثیرات اثر، عناصر تاریخی و اجتماعی پدیدآورنده متن و... به بررسی ساختارهای ادبی، زبانی و معنایی پرداخته می­شود. در این نوع نقد، نوع واژه­گزینی پدیدآورنده اثر، نوع جمله­بندی، مسائل بلاغی، حکایات و روایات و نوع پرداختن به آنها، شخصیت­پردازی­ها، موسیقی درونی متن، مضامین ابتکاری، قالب متن و نوع تقسیم­بندی بخش­های مختلف آن مورد توجه قرار می­گیرد و در پایان، مجموع این عناصر در کنار معنای متن مورد بررسی قرار می­گیرد و رابطه صورت و معنا مشخص می­شود.

در این پژوهش بر آن هستیم که فیلم­نامه­های «علی حاتمی» را که در نوع خود به شیوه و سبکی متفاوت و منحصر به فرد از نظر زبان، ترکیبات، نوع جملات، گزینش واژگان، عناصر داستانی و... آفرینش شده­اند، مورد تحلیل ساختارگرایانه قرار دهیم. ابتدا عناصر بوجود آورنده اثر، به صورت مجزا مورد تحلیل قرار می­گیرد و در پایان، ارتباط آنها با کلیت اثر بررسی می­شود تا بدین ترتیب، شکوه و زیبایی این آثار بهتر و شایسته­تر درک شود. در این پژوهش، فیلم­نامه­های «سوته دلان»، «حاجی واشنگتن»، «مادر» و «دلشدگان» مورد بررسی قرار می­گیرند.

سوالات پژوهش

1- ویژگی­های زبانی آثار «علی حاتمی» چگونه است؟

2- مضامین اصی فیلم­نامه­های «علی حاتمی» چیست؟

3- ویژگی­های بلاغی فیلم­نامه­های «علی حاتمی» چیست؟

4- فیلم­نامه­های «علی حاتمی» از نظر عناصر داستانی و انسجام ساختاری متن در ارتباط با اجزای اثر چگونه است؟

اهداف پژوهش و ضرورت آن

هدف از پرداختن به این پژوهش، بررسی نوع ادبی فیلم­نامه از طریق روشی جدید و متفاوت است. شیوه ساختارگرایانه در نقد و تحلیل فیلم­نامه می­تواند جنبه­های گوناگونی از این نوع نوشته را مورد بررسی دقیق و موشکافانه قرار دهد. این شیوه تحلیلی در فیلم­نامه­های «حاتمی»، به دلیل رعایت و توجه نویسنده به نکات بلاغی، نحو گزینش واژگان زبانی، جمله­بندی، موسیقی درونی متن، شخصیت­پردازی­های آنها و... بسیار امکان­پذیرتر می­نماید، تا آنجا که می­توان آنها را به عنوان یک نوشته ادبی مانند رمان یا داستان، مورد تحلیل و نقد ساختارگرایانه قرار داد.

پرداختن به آثار «علی حاتمی»، از آن جهت که نویسنده­اش کوشش نموده از طریق آنها هویت قومی و ملی خود را ثبت و ضبط نماید، در خور توجه و اهمیت است. در نتیجه، بررسی آنها از طریق شیوه نوین نقد ادبی مهم است، به خصوص که ادبیات یک ملت، بخش مهمی از هویت آن ملت است.

فرضیات پژوهش

1- در فیلم­نامه­های «حاتمی»، به دلیل استفاده از زبان ادبی فخیم، از لغات و ترکیبات عربی بسیار استفاده شده است، واژگان متداول در میان عموم، جملات کوتاه و خبری و همچنین جملات طولانی و معطوف به حرف عطف بنابر مقتضای حال بسیار مشاهده می­شود.

2- تقدیر، ناکامی، تنهایی و انزوای انسان در کشاکش مسائل اجتماعی و سردرگمی آن در جامعه و غربت، از مضامین اصلی فیلم­های «حاتمی» است.

3- به دلیل استفاده از سبک گفتار ادبی و همچنین استفاده از زبان فولکلوریک، استفاده از صنایع بلاغی مانند استعاره، تشبیه و به خصوص مجاز از بسامد بالایی برخوردار است. همچنین با توجه به اینکه در بعضی فیلم­نامه­ها زبان «فولکلوریک» به کار رفته است، استفاده از متل و مثل و ضرب­المثل و کنایات در آثار وی زیاد است.

4- از نظر عناصر داستانی مانند زاویه دید، پیرنگ، شخصیت­پردازی و... فیلم­نامه­های «علی حاتمی»، کاملا از انسجام داستان یا رمان برخوردار است، و همچنین این انسجام و هماهنگی را پیرنگ محکمی حمایت می­کند؛ به طوری که روابط علی و معلولی و ارتباط بین اجزا و عناصر داستان با کلیت اثر کاملا رعایت شده است.

پیشینه پ‍‍ژوهش

از میان مقاله­های منتشر شده در رابطه با «علی حاتمی» و آثارش، آنچه یافته شد، اغلب در مورد زندگی «علی حاتمی»، آثار سینمایی وی و یادنامه­هایی به مناسبت سالروز وفات این هنرمند بزرگ بوده­اند.

از میان این مقالات نه چندان بسیار، مقاله­ای تحت عنوان «حاصل یک عمر زندگی کولی­وار؛ نگاهی به شخصیت­پردازی در فیلم­نامه­های علی حاتمی» نوشته­ی «حمید رضا بیات» که در نشریه­ی «فیلم نگار»، شماره­ی 16 چاپ شده بود، مورد توجه و استفاده قرار گرفت.

مقاله­ای دیگر، مقاله­ایست با عنوان «آدم­هایی شبیه هم، شبیه حاتمی»؛ شخصیت­های تاریخی در سینمای «علی حاتمی» که در نشریه­ی «گزارش فیلم»، شماره­ی 116 چاپ شده است.

هر دوی این مقاله­ها، به سبب پرداختن به مقوله­ی شخصیت­پردازی در خور توجه بوده­اند.

غیر از این موارد، تا کنون مأخذ دیگری به صورت پایان­نامه و مقاله که تا حدی مرتبط با موضوع مورد پژوهش باشد، نیافته­ام.

پرداختن به شخصیت­پردازی قصه و یا بررسی نحوه­ی روایت داستان، تنها شاخه­ای از نقد به شیوه ساختارگرایانه است؛ حال آنکه وظیفه­ی ناقد ساختارگرا، بررسی گسترده­ای در زمینه­های مسائل بلاغی، جمله­بندی­ها، حکایات و روایات و نوع پرداختن به آنها، موسیقی درونی متن، شخصیت­پردازی، عناصر داستانی، ترکیبات، گزینش واژگان و... است و از این لحاظ، کاری نو و بی­سابقه می­باشد.

زندگی نامه

«عباسعلی حاتمی» در بیست و چهارم مردادماه سال1323 در خیابان شاهپور تهران، کوچه اردیبهشت، چشم به جهان گشود؛ خود او در یکی از قسمت­های مجموعه تلویزیونی «هزاردستان» به این نشانی اشاره کرده است:

* شاهپور، چهارراه مختاری، کوی اردیبهشت، کوچه فرد، کاشی هفت. (مجموعه آثار علی حاتمی: 948)

او دومین پسر خانواده بود. مادرش خانه­دار و پدرش سمت صفحه آرایی در یک چاپخانه را داشت؛ در روزگاری که صفحه­بندی در چاپخانه­های سربی همزمان با چیدن حروف سربی در کنار هم صورت می­پذیرفت. تعطیلی مدرسه­ها در تابستان فرصت مناسبی بود تا از نزدیک با کار پدرش آشنا شود.

حاتمی می­گوید از همان جا، در محل کار پدر، در فضایی آغشته به ذرّات سرب و در لا به لای «گارسه» و صدای «ماشین ملخی» با رمز حروف آشنا می­شود، و به تدریج کلام برایش اهمیت پیدا می­کند. ابتدا با حروف سربی زیر دست پدر کلمه­هایی می­سازد، و گاهی هم این کلمه­ها را سر هم می­کند، که می­شود چند جمله­ی من در آوردی؛ یعنی همان بدیهه و بدعت که ذهن کودکانه­ی او را به خلجان وا می­دارد.(حیدری، 20:1375)

ایام کودکی و خاطرات نوجوانی «حاتمی» منبع جوشان و فیّاض هنر او است؛ این مسئله تنها با علاقۀ فراوان او به قصه­های عامیانۀ کودکانه­ای که احتمالاً روزگاری از زبان بزرگترها شنیده، در برخی از آثارش جلوه­گر نمی­شود، بلکه علاقۀ او به تاریخ و اشیاء قدیمیِ تاریخی که بعدها آنها را با ظرافتی کم­نظیر برای صحنه­سازی فیلم­هایش بکار گرفته نیز، منشائی در دورۀ کودکی او دارد. در ایام کودکی به بیماری سختی دچار شد و او را نزد یکی از بستگان مادرش بردند که پزشکی اصیل و با فرهنگ و نسب قاجاری بود.

«مدتی نزد آن پزشک ماند، در خانه­ای که ظاهراً سرمشق آن کاخ گلستان بود، تا اینکه بیماری در تن نحیف او مهار شد. اقامت در آن خانه و حشر و نشر با طایفه­ای که در آن ساکن بودند، برای او نتایجی دربرداشت که یکی از نتایج آن، آشنایی با زندگی و فرهنگ اشرافی و قاجاری بود و او بیش از هر کس جلوه­های آن زندگی و فرهنگ رو به انقراض را از خواهر کوچک پزشک معالج خود فرا گرفت، که مانند خود او بیمار بود. (هجری، بانی فیلم)

پرورش در خانواده­ای با فرهنگ سنتی تهرانی و آمیزش با مردمی با همین ساخت و چارچوب فرهنگی و عواملی چون اقامت در منزل خویشاوند پزشک، داشتن عمویی تارزن و زن­عموی با صدایی دلکش (که زمینۀ آشنایی او با موسیقی را فراهم نمود) و نهایتاً آشنایی وی با امر موسیقی، همه و همه در ایجاد ذخیرۀ غنی هنر او نقش بسیار سودمندی ایفا کردند، عواملی که هر کدام در ایجاد ویژگی­های منحصر به فرد ساخته­های وی، همچون به کارگیری فرهنگ عامه (فولکلور)، استاده از موسیقی و کلام ریتمیک و همچنین گرایش به تاریخ و نوستالژیک بسیار سودمند بوده­اند.

پس از پایان دوره دبیرستان در سال 1343، همزمان با تاسیس دانشکده هنرهای دراماتیک به این دانشکده می­رود و به تحصیل در رشته تئاتر در مقطع کارشناسی مشغول می­شود. در سال 1344 اولین نمایشنامه­اش را با عنوان «دیب» (دیو) تحت تاثیر شازده کوچولو، اثر «آنتوان دو سنت اگزوپری» نگاشته و در تالار نمایش همان دانشکده به نمایش درمی­آورد؛ نمایشی کودکانه و بر پایه قصه­های عامیانه. نگارش این نمایش آغاز فعالیت­های «حاتمی» در زمینه ادب و هنر فولکور ایران و احیاء قصه­های قدیمی در جامعه امروزی همراه با افزودن شاخ و برگ­های نمایشی (دراماتیک) بود. «حاتمی» پس از این نمایشنامه، نمایشنامه­های دیگری به همین سبک نوشت؛ نمایشنامه­هایی تحت عناوین «خاتون خورشیدباف»، «آدم و حوا»، «حسن کچل و چهل گیس»، «قصه حریر و ماهیگیر»، «شهر آفتاب و مهتاب»، «ساتن» که در همه آنها شنیده­ها و خوانده­های خود از قصه­های قدیمی ایرانی را با خلاقیت هنری خویش پیوندی استادانه زد... .تمام این نمایشنامه­ها آهنگین و ریتمیک بوده­اند... نوشتن این نمایشنامه­های آهنگین و با زبان قدیمی، شایعاتی را دربارۀ «حاتمی» به راه انداخت؛ اینکه این نمایشنامه­ها را نه «حاتمی» بلکه مادربزرگ پیرش می­نویسد! وی به منظور رفع این سوء­تفاهم­ها، نمایشنامۀ مدرنی با عنوان «آدم و حوا» یا «برج زهرمار» می­نویسد. این نمایشنامه سبب آشنایی او با مسئولان تلویزیون آن زمان شد. او به استخدام تلویزیون ملی ایران در می­آید و کار خود را در بخش فیلم­نامه­نویسی تلویزیون آغاز می­کند. نخستین فیلم­نامۀ کامل «علی حاتمی»، «حماسۀ عشقی شب جمعه» نام دارد که حاصل فعالیتش در تلویزیون بود. «حاتمی» این فیلم­نامه را در اندازه و ابعاد یک فیلم­نامۀ سینمایی می­نویسد که بلافاصله به پیشنهاد «رهنما» به فرانسه ترجمه می­شود تا کارگردانی فرانسوی آن را جلوی دوربین ببرد. مترجمی با نام سمیعی فیلم­نامه را به فرانسه ترجمه می­کند؛ «اما من چون تعصب ایرانی داشتم، ترجیح دادم که یک ایرانی آن را کارگردانی کند. و قرعه به نام هژیر داریوش می افتد.» (حیدری، 28:1375)

ساخت یک قسمت از مجموعه­ای با عنوان «جنگل آشپزی» از دیگر فعالیت­های «حاتمی» در تلویزیون ملی بود؛ «جنگل آشپزی» یک نمایش عروسکی است که در جشنوارۀ کودک همان سال دیپلم افتخار می­گیرد. در همین سالهای فعالیت در تلویزیون، به همراه تنی چند از دوستانش به قصد تلاش برای امرار معاش، یک دفتر تبلیغاتی به راه انداخت. «فیلم­های تبلیغاتی که «حاتمی» در آن سال­ها ساخت، تفاوت­های عمده­ای با فیلم­های تبلیغاتی دیگران داشت. فیلم­هایی که «حاتمی» با استفاده از آهنگ­ها و ترانه­های قدیمی می­ساخت و به شدت به مذاق سفارش­دهندگان خوش می­آمد.» (هجری، بانی فیلم)

همچنین در این سال­ها، یک شبکۀ تلویزیونی به نام «تلویزیون روستا» آغاز به کار می­کند و «حاتمی» به سفارش مدیران این مرکز، تعدادی فیلم آموزشی کوتاه می­سازد که هیچ کدام از آنها نام وی را بر خود نداشتند.

سال 1348 سالی است که «حاتمی» پس از سرخوردگی و دل­زدگی از برخوردهای کاسب­کارانه سفارش­دهنده­های امور تبلیغاتی، به فکر ساختن فیلم سینمایی می­افتد.

«علاقه و عشق او به ادبیات عامه سبب شد تا در نخستین کار سینمایی­اش، سراغ قصه­ای آشنا برود که چند نسل پیش بچه­ها نقل شفاهی آن را بارها از اطرافیان خود شنیده بودند. «حاتمی» در کلیات داستان این فیلم تغییرات چندانی به وجود نیاورد، اما یک­سری حوادث فرعی تازه­ای به آن افزود تا جذابیت­های دراماتیک فیلم بیشتر شود.» (راوی روزهای رنگین گذشته، بانی فیلم)

«حسن کچل» پیش از تبدیل شدن به فیلم­نامۀ سینمایی، نمایشنامه­ای بود نوشتۀ دست «علی حاتمی» با نام «حسن کچل و چل گیس» که توسط «داوود رشیدی» «در فروردین ماه 1348 در تالار بیست و پنج شهریور» (دارالشفایی، فیلم نگار) به روی صحنه رفت.

در اواخر دهۀ چهل، چند فیلم­ساز جوان و خوش­ذوق همچون «مسعود کیمیایی»، «داریوش مهرجویی»، «ناصر تقوایی» و «بهرام بیضایی» به سینمای ایران وارد شدند و فضای حاکم بر سینمای ایران را عوض کردند. «علی حاتمی» با «حسن کچل» متفاوت­ترین طعم را به ذائقۀ تماشاچیان ایرانی چشاند، «طعمی شیرین از افسانه­های ایرانی با چاشنی تصاویر چشم­نواز و موسیقی گوش­نواز و کلام آهنگین، یعنی همان چیزهایی که در ادامه به مولّفه­های اصلی سینمای «حاتمی» بدل شد.» (نعیمی، شرق) و او را به فهرست نه چندان پر تعداد فیلم­سازان متفاوت ایران افزود. این فیلم جایزۀ بهترین فیلم­های ایرانی وزارت فرهنگ و هنر و جایزۀ دوم بهترین فیلم سال جشنوارۀ سپاس در سال 1350 را به خود اختصاص داد. «حاتمی» پس از «حسن کچل»، فیلم­نامه­ای تحت عنوان «ملک خورشید» را می­نویسد که ساخته نمی­شود.

طوقی: «طوقی» سومین فیلم­نامۀ سینمایی «حاتمی» است که در سال 1349، پس از نمایش موفقیت­آمیز «قیصر» ساختۀ «مسعود کیمیایی» و در فاصلۀ بسیار کمی از آن فیلم ساخته شد. این فیلم با حضور بیشتر عوامل فیلم «قیصر» و داشتن فضایی همچون فضای آن فیلم، مقابل دوربین رفت؛ این شباهت­ها باعث شد که بسیاری از منتقدان، «طوقی» را همچون دیگر فیلم­های جاهلی و به ویژه تحت تاثیر «قیصر» بدانند. اما وجه تمایز فیلم «طوقی» در داستان «علی حاتمی» بود و ظرافت­های عمیق و پر وسواس او در گفتگونویسی و در پرداخت لحظه­هایی چون کفتربازی، پنبه­زنی، نمایش رواج قالی­بافی در میان مردم کاشان و تأکید و توجه به فرهنگ و عقاید عامیانه (این اعتقاد که «طوقی» بدیمن است و نگهداری آن در خانه شگون ندارد)، توجه به معماری خاص و اصیل ایرانی و مراسم مذهبی­ای مانند «قالی­شویان» مشهد اردهال است.

«نمایش «طوقی» هم به شدت موفق بود. فیلم در سه روز اول اکران، رکورد فروش را شکست.» (هجری، بانی فیلم)

بابا شمل: «علی حاتمی» در سال 1350 تلاش می­کند تا دوباره یک فیلم موزیکال بسازد؛ فیلمی به نام «باباشمل» که با تکیه بر روابط مریدی و مرادی، برشی از زندگی لوطی «حیدر» و «باباشمل» را روایت می­کند و از به هم پیوستن چند داستان تشکیل شده است که انسجام و تداوم لازم را ندارند. این فیلم، با صرف هزینۀ فراوان، به صورت رنگی و با حضور ستارگان سینمای آن روز به روی صحنه رفت.

با وجود اینکه «حاتمی» در «باباشمل» زحمت بسیاری برای بازسازی زندگی مردم گذشته کشیده بود و لحن ریتمیک تمامی دیالوگ­های فیلم هم که با توجه به موقعیت­های گوناگون آن کار بسیار دشواری بوده است و... یک شکست کامل بود. البته تماشای یک سکانس از فیلم به شکل مجزا، از دیگر سکانس­ها بی­تردید جذاب و کم و بیش قابل قبول است، اما وقتی تمام سکانس­های «باباشمل» در کنار هم و با زبان ریتمیک شخصیت­ها قرار بگیرد، تحمل­ناپذیر و خسته کننده می­شود. (راوی روزهای رنگین گذشته، بانی فیلم)

قلندر: چهارمین فیلم «زنده یاد علی حاتمی» در 28سالگی وی و در سال 1351 به نمایش درآمد. داستان «قلندر» به رابطۀ عاشقانۀ برادری به خواهر ناتنی­اش می­پردازد، موضوعی تند و جسورانه که تا پیش از این، کسی در سینمای ایران به آن نزدیک نشده بود. فیلم «قلندر» «در کنار روایت جسورانه از دنیای ملتهب یک نسل رو به انقراض، زوال مردان پایبند به اصول و ارزش­های اخلاق سنّتی را به تصویر می­کشد. «قلندر» نام شخصیت اصلی فیلم نیز هست. شخصیت مرکزی روایت داستان، که خود یک قلندر پشت پا زده به هوای نفس است و در روزگار نامردمی­ها، به دنبال پهلوانی باطن می­گردد.» (روز و شب آن قلندر که رفت، همشهری)

نسخۀ مطلوب «حاتمی» از فیلم «قلندر» هرگز به نمایش درنیامد، زیرا این فیلم، با کوتاه شدن برخی سکانس­ها و تغییر روابط شخصیت­ها بر پرده آمد و شکست خورد.

خواستگار: فیلم «خواستگار» کمدی سیاه و تلخ «علی حاتمی» است که در سال 1351 به نمایش درآمد. موضوع فیلم شرح دلدادگی معلم خطی محجوب به دختری سبک­سر است که هر بار در بزنگاه وصل، نصیب رقیبی دیگر می­شود و رقبا هر یک، به مراتب از عاشق ساده و صادق داستان نامتناسب­تر هستند. شخصیت اول داستان، همواره از وصال یار ناکام می­ماند، زیرا می­خواهد به سالم­ترین و انسانی­ترین شیوه­ها به معشوق خود برسد. «حاتمی» در به تصویر کشیدن شخصیت عاشق­پیشۀ داستان خود بسیار موفق بوده است؛ شخصیتی که با سماجتی عاشقانه نمی­خواهد دست تقدیر را بپذیرد، اما سرانجام، مصداق کسانی می­شود که همۀ عمر دیر رسیدند، زیرا معشوق تنها در بستر مرگ به او پاسخ مثبت می­دهد. «فیلم به رغم لحن طنزآلود و حال و هوای شادی که دارد، به پایانی به شدت تلخ و تراژیک می­رسد و این تغییر لحن در طول فیلم نیز باعث اختلال در ارتباط مخاطب عام می­شود و همین بلاتکلیفی مخاطب و اندکی سنگین شدن­ها باعث می­شود تا «حاتمی» با خواستگار، یک بار دیگر شکست تجاری در اکران عمومی را تجربه کند.» (نعیمی، شرق)

ستارخان: «علی حاتمی» فیلم «ستارخان» را در سال 1351 کارگردانی نمود؛ این اولین فیلمی است که بر اساس زندگی یک شخصیت واقعی تاریخی می­سازد. «ستارخان» به دلیل آنکه «حاتمی» از سردار ملّی تصویری نه اسطوره­ای بلکه زمینی و ملموس ارائه داده است، مورد انتقاد قرار گرفت. رویکرد «حاتمی» به داستان «ستارخان»، بیشتر درونی است و کمتر سراغ کنش­های بیرونی می­رود؛ او در این فیلم، علاوه بر اینکه یک روایت تاریخی از زندگی «ستارخان» را بیان می­کند، به شخصیت درونی او نزدیک می­شود و خلقیات او را به نمایش می­گذارد و این امکان را برای تماشاگران فراهم می­کند تا هم­ذات­پنداری عمیق­تری با این شخصیت مهم تاریخ معاصر و یاران او برقرار کنند.

«حاتمی» بی­پروا از اینکه دربارۀ «ستارخان» در تاریخ و کتب چه گفته و نوشته­اند، تحلیل و تلقی فردی­اش را دربارۀ این شخصیت بحث­انگیز به فیلم برگرداند؛ کاری که بعدها با کمال­الملک و حاجی واشنگتن و کلاً مقولۀ تاریخ کرد و بیشترین حملات را هم از این بابت دست­کاری تاریخ به جان خرید، اما حاضر نشد ذره­ای در این استراتژی تجدیدنظر کند، چرا که صراحتاً اعلام می­کرد نمی­تواند با اینکه آنچه رسماً عنوان تاریخ گرفته، کنار بیاید و خود را به عنوان هنرمند، موظف به ارائۀ روایتی شخصی و هنرمندانه از حوادث و رویدادها می­داند. «حاتمی» شجاعانه، ارزش و سندیت اقوال تاریخی را زیر سوال می­برد و مخاطب را با این تردید رو به رو می­کرد که اصلاً بر اساس چه اعتمادی بپذیریم آنچه تاریخ­نویسان نوشته­اند و برای ما به یادگار گذاشته­اند، حاوی حقیقت ناب است و از خطا و اشتباه یا دخالت­های تاریخ­نویسان عاری است.» (نعیمی، شرق)

مثنوی معنوی: «حاتمی» در سال 1352، به فکر بهره­گیری از آثار شاخص ادبی برای آفرینش آثار نمایشی افتاد؛ از این رو، به سراغ «مثنوی معنوی» اثر جاودانۀ «مولانا جلال ­الدین بلخی» می­رود؛ حاصل آن، مجموعه­ای با شش قسمت با نام­های «سلطان و کنیزک»، «خلیفه و اعرابی»، «قاضی و زن جوحی»، «پیر چنگی»، «طوطی و بازرگان» و «صوفی» است که در آن سال­ها، به عنوان یکی از برنامه­های نوروزی از تلویزیون پخش و با استقبال تماشاگران مواجه شد. «او با برداشتی شخصی و بدون آنکه در پرورش وجه عرفانی این اثر شاخص ادبی بکوشد، یک مجموعه (در شش قسمت) می­سازد که هر قسمت به صورت مستقل به نمایش گذاشته می­شود و تداومی در آن دیده نمی­شود.» (روز و شب آن قلندر که رفت، همشهری)

سلطان صاحب­قران: «علی حاتمی» در سال 1351 با تجربیاتی که در فیلم «ستارخان» کسب کرده بود، دست به کار تهیۀ مجموعۀ تاریخی عظیمی به نام «سلطان صاحب­قران» شد. «حاتمی» در این مجموعۀ تلویزیونی، به مهم­ترین مقطع از زندگی معروف­ترین شاه سلسلۀ قاجار، یعنی «ناصرالدین شاه» می پردازد. «شروع نگارش «سلطان صاحب­قران» برای «علی حاتمی» شخصیت «ملیجک» است، اما او کم کم به این نتیجه می­رسد که «ملیجک» بدون «ناصرالدین شاه» معنا و مفهومی ندارد. او پس از یک دوره تحقیقات گسترده «سلطان صاحب­قران» را با نگاهی به خاطرات «اعتمادالسلطنه» و نظهیرالدوله» و نامه­های «ناصرالدین شاه»، محاکمۀ «میرزا رضای کرمانی» و... به نگارش درمی­آورد.» (دارالشفایی، فیلم نگار)

هرچند مجموعۀ «سلطان صاحب­قران» نیز مانند «ستارخان» با انتقادات و مخالفت­های برخی تاریخ­نگاران مواجه شد، ولی بازخوردش در میان مردم به شدت موفقیت­آمیز بود.

سوته دلان: «علی حاتمی» در سال 1356، پس از پنج سال دوری از سینمای ایران به دلیل فعالیت در ساختن مجموعه­های تلویزیونی، این بار با فیلم «سوته دلان» به سینمای ایران بازگشت. «سوته دلان» با دیالوگ­های زیبا و گوش­نواز و شخصیت­های منحصر به فردش، یکی از زیباترین و دوست داشتنی­ترین آثار سینمای ایران است. این فیلم حکایت از یک عشق پاک و آسمانی دارد؛ ترسیم زندگی و دنیای پسری عقب ماندۀ ذهنی با ذکر علاقمندی­ها و دل­زدگی­های موجود در دنیای خاص او و سرانجام ِ عشق پاکش که پس از وصالی کوتاه مدت به سرخوردگی منجر می­شود. «سوته دلان» روایت سازنده از یک داستان معاصر است و در کنار پرداختن به ویژگی­های مورد علاقۀ او(سنت و رفتارهای مردم قدیمی؛ آن هم در شهری مثل تهران که در آن دوران، روزگار تحول را سپری می­کرده) به زندگی تلخ و غم­بار یک جوان نیمه دیوانه نقب می­زند.» (روز و شب آن قلندر که رفت، همشهری)

هرچند این فیلم در گیشه بسیار موفق عمل کرد، ولی مورد حملۀ منتقدان قرار گرفت؛ به این اتهام که در همۀ آثار این فیلم­ساز، گذشته­گرایی و کهنه­پرستی وجود دارد؛ فهرستی که «حبیب آقا» در آغاز فیلم از اسباب و لوازم ختم می­خواند، نمونه­ای از تعلق خاطر و شیدایی «حاتمی» به اشیاء سنتی است.

پس از «سوته دلان»، در سال 1356، تلویزیون ملی ایران پیشنهاد پروژه­ی بازسازی از تهران قدیم را داد که بر اساس سیاست­های آن زمان تلویزیون، یک مجموعه­ی تلویزیونی بسازد که به بیان رسوایی و بی­کفایتی حکومت قاجارها بپردازد. «علی حاتمی» طرح یک سریال تلویزیونی با نام «جاده ابریشم» یا«تهران؛روزگار نو» را با تلویزیون در میان نهاد. تهیه­ی این مجموعه­ی عظیم و خیال­انگیز که عمری را بر سر آن می­گذارد، در روزهای انقلاب اسلامی با وقفه مواجه می­شود، تا جایی که در سال1360، به علت کمبود پاره­ای امکانات، به طور کلی متوقف می­شود. در مدت وقفه، ساختن فیلم­هایی با عوامل تولید این مجموعۀ تلویزیونی (برای جلوگیری از پاشیده شدن گروه و توقف کامل تولید مجموعه) تنها تمهید مرثری بود که «مرحوم حاتمی» به کار بسته بود؛ فیلم­های «حاجی واشنگتن»، «کمال الملک» و «جعفرخان از فرنگ برگشته» از نتایج این تدبیر هستند.

حاجی واشنگتن: در سال 1360، «علی حاتمی» موفق به دریافت سفارش ساخت «حاجی واشنگتن» از شبکۀ اول سیما شد. داستان فیلم، سرگذشت سفر بی­نتیجۀ نخستین ایلچی دربار ناصری، «حاجی حسینقلی خان صدرالسلطنه» به امریکا است؛ شرح سوزناکی از کاستی­های سرزمین ایران در مقایسه با پیشرفت­های دنیای غرب و نمایش اندوه­های شخصی و روانی فرستادۀ ایران، که همگی به طرزی هنرمندانه به تصویر کشیده شده­اند.

قطع رابطۀ سیاسی ایران و آمریکا در پی اشغال سفارت این کشور در تهران، «حاتمی» را بر آن داشت تا فیلم­برداری «حاجی واشنگتن» را در کشوری دیگر (به غیر از آمریکا) انجام بدهد. بنابراین، با ارادۀ مصممی که تولید این طرح می طلبید، او و گروهش راهی ایتالیا و معروف­ترین شهرک سینمایی جهان «چینه چیتا» شدند. به این ترتیب، «حاجی واشنگتن» تنها فیلم ایرانی است که در پلاتوها و دکورهای این شهرک خاطره­انگیز فیلم­برداری شده است. (روز و شب آن قلندر که رفت، همشهری)

«حاجی واشنگتن» پس از نمایشش در نخستین دورۀ جشنوارۀ فیلم فجر، تا سالها بعد فرصت اکران عمومی نیافت و در محاق ماند و به واکنشی که لایقش بود، دست نیافت.

کمال­الملک: «علی حاتمی» در سال 1362، طرحی از برشی از زندگی «محمد غفاری» ملقب به «کمال­الملک،، نقاش­باشی دربار «ناصرالدین شاه» را آغاز کرد. او در این فیلم، علاوه بر پرداختن به زندگی «کمال­الملک،، به اوضاع و احوال اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دوران قاجار و اوایل حکومت پهلوی نیز اشاره می­کند. «حاتمی» در این فیلم، «آغازگر یک سه­گانه دربارۀ اصلی­ترین عناصر هنر ایرانی بود. (کمال­الملک دربارۀ هنر نقاشی، مجموعۀ تلویزیونی هزاردستان دربارۀ خوشنویسی و فیلم دلشدگان دربارۀ موسیقی این سه­گانه را تشکیل می­دهند)» (روز و شب آن قلندر که رفت، همشهری)

سوء­تفاهمات و گیرودارهای سیاسی آن سال­ها و ضربه ناشی از توقیف «حاجی واشنگتن» تاثیرش را بر «کمال­الملک» گذاشته و باعث شده تا فیلم در پرداخت و نمایش شخصیت­ها، بیش از آنکه وام­دار سلیقۀ شخصی فیلم­ساز و دنیای او باشد، از روند و تلقی روز جامعه دربارۀ آنها پیروی کند. به همین خاطر، با اثری رو به رو هستیم که کمتر نشانی از «حاتمی» را در خود دارد. (نعیمی، شرق)

جعفرخان از فرنگ برگشته: فیلم «جعفرخان از فرنگ برگشته» در سال 1363 ساخته می­شود، ولی نمایش آن تا سال 1366 به تعویق می­افتد. این فیلم بر اساس نمایشنامه­ای با همین نام، نوشتۀ «حسن مقدم» ساخته شده است و موضوع آن داستان جوانی است که سال­ها به قصد تحصیل در اروپا زندگی کرده و وقتی به وطن باز می­گردد، مشخص می­شود که تحت تاثیر زندگی در فرنگ، هویت اصلی خود را از دست داده است.

تهیه کنندۀ فیلم و مدیران سینمایی از «حاتمی» دعوت می­کنند تا با تغییر برخی صحنه­ها جعفرخان... را از بلاتکلیفی نجات بدهد، اما او با این ادعا که فیلم مشکلی ندارد، از این کار سرباز می­زند. رایزنی­ها برای یافتن کسی که بتواند سرنوشت فیلم را تغییر دهد آغاز می­شود، اما تقریباً هیچ کس حاضر نمی­شود مولفه­های کار «حاتمی» را با سلیقۀ ممیزی تغییر بدهد و جعفرخان... تا مدت­ها بلاتکلیف می­ماند.

1366- «حمد متوسلانی» با شهامت حاضر به انجام این کار می­شود و «علی حاتمی» نام این کار او را یک بدعت ناپسند می­گذارد. بدعتی برای ایجاد تغییر در اثر یک هنرمند، بی آنکه خود او تمایلی به انجام این کار داشته باشد یا اصلاً نیازی به آن تغییرات باشد. بخش­هایی از فیلم حذف و بخش­های تازه به آن اضافه می­شود. (روز و شب آن قلندر که رفت، شرق)

در نتیجه «علی حاتمی» نام خود را از تیتراژ این فیلم حذف می­کند.

هزاردستان: در سال 1367، مجموعۀ زیبا و به یادماندنی «هزاردستان» به نمایش درمی­آید. این مجموعۀ هجده قسمتی، حاصل سال­ها تلاش و ممارست خستگی­ناپذیر «علی حاتمی» است؛ نسخۀ ابتدایی «هزاردستان» که در آغاز «جادۀ ابریشم» نام داشت، در سال 1354 نوشته شد، اما به دلایل فراوان، بارها فیلم­نامۀ آن بازنویسی شد و بارها در چرخۀ تولید آن وقفه ایجاد شد؛ چنانکه بیش از یک دهه تولید آن به طول انجامید. این مجموعه در شهرک سینماییِ ساختۀ «علی حاتمی» فیلم­برداری شد. «حاتمی» برای طراحی این شهرک نیمه دکوری، از طراح ایتالیایی،«جانی کورنتا» که یک بار برندۀ جایزۀ اسکار بهترین طراحی صحنه شده بود، دعوت به همکاری کرد. اکنون این شهرک سینمایی به عنوان میراث «حاتمی» برای سینما و تلویزیون ایران است و برای فیلم­سازانی که موضوع اثرشان در تهران قدیم به وقوع می­پیوندد، مورد استفاده قرار می­گیرد. «هزاردستان» به جزئیاتی از زندگی اجتماعی ایران، از اواخر دورۀ قاجار تا دهۀ 1320، سال اشغال ایران توسط متفقین می­پردازد.

آنچه باعث می­شود تا تصاویر جادویی «هزاردستان» در ذهن و حافظۀ مخاطبان این سینماگر و علاقمندان تاریخ معاصر ته­نشین و جاگیر شود، سرک کشیدن دوربین سیّال و کنجکاو «حاتمی» در زوایای باورپذیر زندگی است؛ زندگی آدم­هایی که روزگاری نه چندان دور، در خانه­ها و خیابان­های تهران قدیم (شهر آرمانی فیلم­ساز از کودکی) نفس کشیده بودند و حالا می­شد آنها را به مهمانی نور و جادو و خیال دعوت کرد؛ ضیافتی از جنس رؤیا که آشکارا و بی هیچ تردیدی، «هزاردستان» را به یکی از درخشان­ترین تولیدات سازمان صدا و سیما در دهه­های خیر تبدیل کرده است. (همان)

مادر: «حاتمی» در سال 1368، فیلم «مادر» را می­سازد و در چهاردهم مرداد ماه 1369 به نمایش عمومی درمی­آید. این فیلم از حال و هوای کاملاً متفاوتی نسبت به سایر فیلم­های «علی حاتمی» برخوردار است. «حاتمی» ساختن این فیلم را واقعاً حسی بیان می­کند: «در من هم شاید حس و حالی ایجاد شد که طرح فیلم به ذهنم خطور کرد. حس اینکه خانۀ من کجاست؟ من به کجا تعلق دارم؟ و چه کسی از من حمایت می­کند؟» (حیدری، 151،1375)

این فیلم جزو معدود آثار «حاتمی» به شمار می­آید که داستان آن در زمان حال اتفاق می­افتد، ولی باز هم در آن تعلق خاطر و وابستگی او به گذشته کاملاً آشکار است. «مادر» یکی از دلپذیرترین و احساسی­ترین فیلم­های «علی حاتمی» است که با وجود گذشت زمان، همواره تازگی و تاثیرگذاری خود را حفظ کرده است.

دلشدگان: این فیلم که آخرین ساختۀ «زنده یاد علی حاتمی» است، در سال 1370 ساخته شد. «دلشدگان» شرح سفر رقّت­بار نوازندگان شیدای ایرانی به پاریس برای ضبط و ثبت هنر خود بر روی صفحات گرامافون است. «دلشدگان در واقع روایت یک حادثۀ کهن و شرح یک سفر تاریخی است که از ذهن «علی حاتمی» عبور کرده و از صافی ویژگی­های سبکش گذر کرده است تا به سینمایی برسد که عنوان تاریخی اجتماعی و یا حتی در لحظاتی فانتزی به خود بگیرد.» (ایرانی­ترین سینماگر ملی، کار و کارگر)

«کار فیلم­برداری در دو مرحله انجام می­شود: ابتدا گروه سازندۀ فیلم دو ماه بی­وقفه در ایران کار می­کنند و سپس راهی مجارستان می­شوند و در مدت پانزده روز فیلم­برداری را در مکان­های مختلف شهر «بوداپست» به پایان می­رسانند.» (حیدری، 155،1375)

«حاتمی» در ساختن این فیلم، از همکاری چهره­های شاخص موسیقی اصیل و سنتی ایران، همچون «استاد محمدرضا شجریان» و «استاد حسین علیزاده» بهره گرفت و برای اولین و آخرین بار، صدای پرقدرت «استاد شجریان» در تالارهای نمایش فیلم پیچید.

سال­های 1371 تا 1374 سال­هایی است که «حاتمی» روی سوژه­های مختلف و نگارش طرح­های گوناگون تحقیق و تلاش می­نمود؛ «ملکه های برفی» که دربارۀ زندگی سه تن از همسران شاه بود و «آخرین پیامبر»، دربارۀ زندگی نبی اکرم (ص) از شاخص­ترین آنها بود، اما همۀ آن طرح­ها ناتمام ماندند. در همین سال­ها، فیلم­نامۀ «جهان پهلوان تختی» را بر اساس یکی از طرح­های قدیمی خود دربارۀ قهرمان اسطوره­ای ورزش کشتی ایران تکمیل می­کند و با وجودی که دردی جانکاه در جان او ریشه می­دوانید، در بحبوحۀ بیماری و درمان، این فیلم­نامه را جلوی دوربین می­برد. اما متأسفانه، تلاش او در همان ابتدای کار ناتمام برجای می­ماند و هنرمند فیلم­ساز ما، در تاریخ پانزدهم آذر ماه سال 1375، جان به جان آفرین خود تسلیم نمود.

«ساختارگرایی»

مکتب ساختارگرایی نام روش جدیدی است که از اوایل قرن بیستم تاکنون گسترش چشمگیرو همه­جانبه­ای در تمام علوم انسانی و حتی علومی مانند ریاضیات و زیست­شناسی یافته است. این پدیده، ابتدا در زبان­شناسی وارد شده است و ریشه­ی آن را باید «در آرایی جست که «فردینان دو سوسور» در سپیده ­دمان سده­ی بیستم، هنگامی که رویکرد تاریخی، تسلط بی­چون ­و ­چرا در تحقیقات زبانی داشت، مطرح کرد.» (تودوروف، 1379،7)

در واقع، «فردینان دو سوسور» نخستین کسی است که مباحث پراکنده و مطرح شده در آرای متفکرانی چون «هردر»، «هومبلت» و «لایبنیتس» را به شکل منسجم و منظمی مطرح کرده است.

ابتدا لازم است به ذکر معنای واژه­ی ساختار و ساختارگرایی و سال شکوفایی و تاریخچه­ی آن بپردازیم.

ساختار به معنی نظام است. در هر نظام، تمامی اجزا به هم ربط دارند، به نحوی که کارکرد هر جزء وابسته به کل نظام است. پژوهشگر ساختارگرا پدیده­های گوناگون را در ارتباط با مجموعۀ پدیده­هایی که آن پدیده جزئی از آنها است، بررسی می­کند. از این دیدگاه، هر پدیده را تنها در درون ساختار کلی می­توان به طور صحیح و کامل فهمید و همچنین کل یک نظام بدون درک و کارکرد اجزاء، قابل درک نیست.

«ساختار حاصل کلیه­ی روابط عناصر تشکیل­ دهنده­ی اثر با یکدیگر است؛ یعنی ارتباط ذاتی میان همه­ی عناصر اثر ادبی و هنری که تمامیت و کلیت آن اثر را دربرمی­گیرند و به اثر انسجام و یکپارچگی می­دهند؛ به عبارت دیگر، ساختار پیوندی یکپارچه و منسجم میان همه­ی عناصر ادبی و هنری است که شاعر، نویسنده و هنرمند آن را با به کارگیری شگردهای ادبی و هنری به طرزی هنرمندانه پدید می­آورد.» (علوی مقدم، 186،1377)

«سیروس شمیسا» در کتاب «نقد­ادبی»، ساختارگرایی را این گونه تعریف می­کند: «ساختارگرایی یک شیوه و روش است و سخن آن این است که هر جزء یا پدیده، در ارتباط با یک کل بررسی می­شود، یعنی هر پدیده جزئی از یک ساختار کلی است. بدین ترتیب، ساختارگرایی بین مباحث سنتی ادبیات، از قبیل بدیع و بیان و عروض و قافیه و یافته­های جدید زبان­شناسی ائتلافی به وجود آورده است.» (شمیسا، 1378:177)

«ساختارگرایی ادبی در دهۀ 1960 شکوفا شد و در آغاز کوششی بود به منظور به کار بستن روش­ها و دریافت­های «فردینان دو سوسور»، بنیان­گذار زبان­شناسی ساختاری نوین در عرصه ادبیات.» (ایگلتون، 1380:132)

ساختارگرایی ادبی را از لحاظ تاریخی به دو مرحله­ی مشخص تقسیم می­کنند:

1- جنبش شکل­گرایی روس: این جنبش در نخستین دهه­های سده­ی بیستم شکل گرفت و موضوع اصلی پژوهش در آن، شکل اثر ادبی بود. این جنبش از دو انجمن ادبی زاده شد: اولین به نام «انجمن زبان­شناسی مسکو» در سال 1915 به ابتکار چند دانشجو، به ریاست «رومن یاکوبسن» تشکیل شد و دیگری در «پتروگراد» به نام «انجمن پژوهش زبان شعری» در سال 1917 با همکاری «یاکوبینسکی»، «ویکتور شکلوفسکی» و «بوریس آیخنباوم» بنیانگذاری شد.

هدف اصلی شکل­گرایان، جستجوی روشی بود که به کمک آن آثار ادبی تنها از دیدگاه ادبیات تجزیه و تحلیل شود. آنها، خود متن را موضوع اصلی بررسی خود قرار می­دادند و هر گونه چشم­انداز بیرونی چون زمینه­های تاریخی، اجتماعی و روانشناختیِ پیدایش آن را فرعی و در درجه­ی دوم اهمیت قرار می­دادند. شکل­گرایان ادبیات را نوع خاصی از زبان تلقی می­کردند و عقیده داشتند که تقابلی بنیادی میان زبان ­ادبی و زبان ­عادی است. به دلیل تأکید خاصی که شکل­گرایان به شکل یا صورت یا فرم متون ادبی داشتند، مخالفین، به استهزاء آنها را فرمالیست خواندند. فرمالیست­ها دیگر معنی شکل را در ارتباط با محتوا در نظر نمی­گیرند، در­حالی که قبلاً تصور می­شد که شکل قالبی است که محتوایی در آن ریخته شده است. منتقدان اغلب تنها به محتوا توجه می­کردند.

«شکل یا فرم برای فرمالیست­ها به هر عنصر اثر ادبی دلالت می­کند، البته در ارتباط با عناصر دیگری که یک اثر را تشکیل می­دهند. بنابر­این فُرم به معنی هر عنصر اثر ادبی است به شرط اینکه نقشی(fonction) در کل نظام (systeme) این اثر ایفا کند.» (بالایی و کویی­پرس، 269،1378)

با گذشت زمان، شکل نه تنها در چارچوب یک متن، بلکه در ارتباط با نظام­های بزرگتری از ادبیات مانند تاریخ ادبیات نیز بررسی شد؛ چنانکه تاریخ ادبیات را نه به عنوان مطالعه زندگی­نامه و افکار نویسندگان مختلف، بلکه به عنوان تاریخ پیدایش شکل­های تازه می­دانستند. جنبش شکل­گرایی توسط رژیم استالینی که اصول این مکتب را مغایر با اصول مارکسیسم می­دیدند، در سال­های آخر دهه­ی 1920 از هم پاشید؛ زیرا مارکسیسم معتقد بود که باید تمام پدیده­های انسانی و فرهنگی را به وسیلۀ اقتصاد توضیح داد، در حالیکه هدف فرمالیست­ها توضیح ادبیات تنها به وسیلۀ ادبیات بود. از آن پس کانون مطالعات شکل­گرایان به «چک و اسلواکی» منتقل شد و در انجمنی به نام «انجمن زبان­شناسی پراگ» تداوم یافت. شخصیت­های برجستۀ این انجمن «یاکوبسن»، «یان موکارفسکی» و «رنه ولک» بودند. آثار این نویسندگان، پلی میان فرمالیسم روسی و ساختارگرایان جدید به شمار می­رود.

2- ساختارگرایی نوین: این جنبش از دهۀ 1950 به بعد در فرانسه شکل گرفت و در زمینه­های گوناگون مانند مردم­شناسی، فلسفه، روانکاوی و سخن ادبی به کار برده شد. این مکتب، پژوهش خود را بر اساس الگوی زبان­شناسی ساختاری «فردینان دو سوسور» قرار داد. «لوی استروس»، مردم­شناس مشهور فرانسوی، از پایه­گذاران ساختارگرایی نوین به شمار می­رود.

«ساختارگرایی عمدتاً به واسطۀ انسان­شناسی «کلود لوی استروس» وارد صحنۀ فکری فرانسه در دهۀ 1960 شد. کار در زمینۀ زبان­شناسی ساختاریِ پس از «سوسور»، «لوی استروس» را به این نتیجه رساند که برای نخستین بار یک علم اجتماعی می­تواند روابط ضروری را تدوین کند.» (مکاریک، 1383،175)

او برای نخستین بار، الگوی زبان­شناسی ساختاری «سوسور» را در تحلیل پدیده­های فرهنگی چون اساطیر جوامع بدوی، نظام خویشاوندی و آداب و رسوم غذا خوردن به کار گرفت. از منتقدان و نظریه­پردازان برجستۀ این مکتب، «رولان بارت»، «ژرار ژنت»، «آ.ژ.گریما»، «کلود برمون» و «تزوتان تودورف» را می­توان برشمرد.

ساختارگرایی ادبی

ساختارگرایی ادبی در پی کشف و بررسی «نشانه­های اثر ادبی» و ساختارهای صوری آن است که دلالت­های اثر ادبی را امکان­پذیر می­کند. ادبیات با زبان، نشانه­ها و صورت­های زبانی شکل می­گیرد و آن را به عنوان ابزار خود به کار می­گیرد؛ اما این به این معنا نیست که ساختار ادبیات و زبان یکی است. ادبیات در چارچوب زبان محصور نمی­ماند، بلکه از آن فراتر می­رود و زبان ویژۀ خود را می­یابد و پیام ویژۀ خود را از طریق نشانه­ها و قاعده­هایی که خود می­آفریند، بیان می­کند. زبان ادبی از بندهای دستوری و نحوی و معناشناختی رهایی می­یابد و فراتر می­رود. از دیدگاه ساختاری، ویژگی­هایی که به زبان ادبی شکل می­دهد و آن را از زبان عادی متمایز می­کنند، عبارتند از:

1) ساختارهای ثانوی که روی ساختارهای عادی زبان قرار می­گیرند و به تعبیری، به آن «قاعده افزایی» می­گویند. علوم و فنونی مانند عروض، بدیع، بیان و معانی مثال­هایی از این مقوله­اند.

2) انحراف­هایی که نسبت به ساختار عادی زبان ایجاد می­شود و آن را «هنجار گریزی» نیز می­گویند. این هنجارگریزی می­تواند در حوزۀ معنایی یا نحوی زبان انجام شود.

ساختار روایت در متون داستانی از مقولۀ قاعده افزایی است. روایت و ابعاد آن، نظیر داستان، طرح، شخصیت­پردازی و... ساختارهای کلان و فراجمله­ای هستند که بر روی ساختارهای عادی زبان بنا می­شوند و در مناسبات درون متنی، فراتر از ساختارهای واجی، هجایی، واژگانی و نحوی شکل می­گیرند. به دلیل این که نوع متن مورد بررسی در این پژوهش فیلم­نامه است و فیلم­نامه نوعی از انواع ادبیات داستانی به شمار می­رود، لازم می­دانیم در اینجا به بحث روایت و روایت­شناسی ساختارگرا نیز بپردازیم.

«روایت­شناسی ساختارگرا»

بررسی و مطالعۀ «روایت» و گونه­های آن از قدمتی دیرین برخوردار است. در کتاب «جمهوری افلاطون» مطالبی دربارۀ شیوۀ روایت آمده است؛ به ویژه در «رسالۀ فنّ شعر ارسطو»، که یکی از کهن­ترین و مهم­ترین منابع پژوهش در زمینۀ نقد و نظریۀ ادبی است، نکات دقیقی دربارۀ شعر و تفکیک آنها از لحاظ وسایط، موضوع و شیوۀ تقلید (محاکات) آمده است. برای مثال ارسطو وجه تمایز حماسه از تراژدی و کمدی را در این مطلب دانسته است که تقلید در حماسه، نه به وسیلۀ کردار اشخاص، که به واسطۀ نقل و روایت انجام می­پذیرد.

«ارسطو در فصل سوم «بوطیقا»، میان بازنمایی یک ابژه (یک «سرگذشت») توسط راوی و بازنمایی آن توسط شخصیت­ها تمایزی قائل شد و این نخستین گام در قلمرو روایت­شناسی بود.» (مکاریک، 149،1383)

«روایت­شناسی مجموعه­ای از احکام کلی دربارۀ ژانرهای روایی، نظام­های حاکم بر روایت (داستان­گویی)، و ساختار پیرنگ است.» (همان)

در دهه­های اخیر اصول نظری و فنون ادبیات روایی، با عنوان «نظریۀ ادبیات داستانی» یا «روایت­شناسی» مورد توجه و بررسی­های بسیار گسترده­ای قرار گرفته است که مهم­ترین و پویاترین شاخۀ این مطالعات، سنّت ساختارگرایی ادبی است که شامل دستاوردهای شکل­گرایی اروپایی و ساختارگرایی فرانسوی می­گردد. از چهره­های برجستۀ روایت­شناسی ساختارگرا می­توان «ولادیمیر پراپ»، «رولان بارت»، «آ.ژ.گریما»، «ژرار ژنتن»، «کلود برمون» و «تزوتان تودورف» را نام برد.

اکنون به ذکر پاره ای از نظریات برخی از این افراد می­پردازیم:

ولادیمیر پراپ

«ولادیمیر پراپ» یکی از صورت­گرایان روسی بود که ثمرۀ مطالعات خود را در کتاب «ریخت­شناسی قصه­های پریان» در سال 1928 منتشر کرد. او پیشرو مطالعۀ نظام­مند پیرنگ بوده است و در تحلیل یک متن، دقت علمی فراوان به خرج می­داد؛ این مطلب از اصطلاح «ریخت­شناسی» که در عنوان کتابش به کار برده، آشکار است. خود او در پیشگفتار کتابش چنین نوشته است:

«واژۀ ریخت­شناسی (morphology) یعنی بررسی و شناخت ریخت­ها. در گیاه­شناسی اصطلاح ریخت­شناسی یعنی بررسی و شناخت اجزاء تشکیل دهندۀ گیاه و ارتباط آنها با یکدیگر و کل گیاه و به عبارت دیگر ریخت­شناسی در اینجا به معنی ساختمان گیاه است.

اما منظور از ریخت­شناسی قصه چیست؟ به ندرت کسی به امکان چنین مفهومی اندیشیده است.

با وجود این، امکان دارد که به بررسی ریخت­های قصه پرداخت و این بررسی همان اندازه دقیق خواهد بود که ریخت­شناسی شکلِ موجودات آلی.» (پراپ، 17،1368)

«پراپ» در بررسی یک صد قصۀ عامیانه روسی، در پی کشف ساختار بنیادی این قصه­ها بود. روش کار وی عبارت بود از: «توصیف قصه­ها بر پایۀ اجزای سازای آنها و همبستگی این سازه­ها با یکدیگر و با کل قصه.» (همان، 49)

«پراپ» کوچکترین واحد سازندۀ این قصه­ها را «نقش» نامید و سپس به چگونگی ترکیب این واحدها پرداخت، و نشان داد که هر قصه، این واحدها را به گونه­ای خاص ترکیب می­کنند، اما همگی از یک الگو و ساختار اصلی پیروی می­کنند و در واقع این قصه­ها، «گفتار»های گوناگون یک «زبان» (به تعبیر سوسوری) هستند. وی نقش را چنین تعریف می­کند:

«خویش­کاری یعنی عمل شخصیتی از اشخاص قصه، که از نقطه نظر اهمیتی که در جریان قصه دارد، تعریف می­شود.» (همان، 53)

از نظر او نقش­های اشخاص قصه، عناصر ثابت و پایدار را در یک قصه تشکیل می­دهند و از اینکه چه کسی آنها را انجام می­دهد و چگونه انجام می­پذیرد، مستقل هستند. آنها سازه­های بنیادی یک قصه می­باشند.

«در حالی که پیشتر، فولکلورشناسان قصه­های پریان را بر اساس بن­مایه­های انضمامی­شان، قهرمانان، جادوگران، شاهزاده­ها، طبقه­بندی می­کردند، «پروپ» رده­بندی­ای را پیشنهاد کرد که بر پایه­ی مفاهیم مجرّدتر نقش و نقش­مایه استوار شده بود. نقش­هایی نظیر «قهرمان»، «شرور»، «یاری­گر» و «خواسته» شیوه­ی مشارکت شخصیت­ها در پیرنگ را جدا از خصوصیت­های فردی آنان تعیین می­کنند؛ نقش­مایه­هایی مانند پاداش، مأموریت یا آزمون اهمیت راهبردی رخ­دادها برای کل داستان را جدا از سرشتِ خاص این رخ­دادها ثبت می­کنند. انجام یک نقش واحد می­تواند بر عهده­ی مثلاً یک قورباغه، یا یک پیرمرد باشد و یک نقش­مایه­ی واحد نیز ممکن است مثلاً از راه تمیز کردن اصطبل عملی شود یا از طریق کشتن اژدها.» (مکاریک، 251،1383)

«پراپ» در بررسی و طبقه­بندی قصه­ها، به جای درون­مایه و مضمون، شکل و صورت آنها را مبنا قرار داد.

باید رده­بندی را از مضمون و محتوای قصه به مشخصات صوری و ساختمانی آنها منتقل ساخت.» (پراپ، 27،1368)

از نظر «پراپ»، هر قصه دارای یک «وضعیت آغازین» و یک حالت متعادل و ساکن اولیه است که عمل شرارت یا احساس کمبود و نیاز، در آن حرکتی ایجاد می­کند که سرانجام به هدف نهایی، یعنی دفع شرارت یا دسترسی به مطلوب می­انجامد. دستاوردهای «پراپ» تأثیر عمده­ای بر نظریه­ی ادبی و روایت­شناسی گذاشت. ساختارگرایان فرانسوی همچون «لوی استروس»، «گریما»، «برمون»، «بارت» و «تودورف» در بررسی ساختار روایت، به نوعی از نظریات وی تأثیر پذیرفته­اند و راه وی را در پیش گرفتند و برخی نیز به اصطلاح یا تکمیل نظریه­ی او پرداختند.

رولان بارت

«رولان بارت» بر خلاف نظر «پراپ»، که کوچک­ترین واحد ساختاری روایت را نقش می­داند، معتقد است: «داستان هیچ گاه تنها از تعدادی نقش ساخته نمی­شود.» (بالایی و کوئی­پرس، 272،1378). در نظر «پراپ» در کنار نقش­ها، در وضعیت اولیه و نهایی نیز وجود دارد، اما «بارت» می­گوید:

«در کنار این دو واحد که مجموعۀ نقش­ها را بر حسب ضرورت دربرمی­گیرد، اغلب، واحدهای دیگری شبیه آنها وجود دارند که با نقش­ها همراه­اند، ولی بر خلاف آنها، به یک عمل مکمل یا بعدی منجر نمی­شوند، بلکه به مفهوم کمابیش پراکنده­ای که در عین حال برای داستان ضروری است، اشاره دارند. «بارت» این واحدها را نشانه (indice) می­نامد که «اصالت» واحدهای معنایی هستند و بر خلاف خود نقش­ها، بر یک معنی دلالت دارند، نه بر رفتاری یا عملی.» (همان، 273)

اهمیت نشانه­های داستان مانند اهمیت نقش­ها است، زیرا معنی داستان را به دست می­دهند و برای شناخت خصوصیات مربوط به شخصیت­ها، آگاهی دربارۀ هویت آنها، توصیف محیط و امثال آنها مفیدند؛ اما در روشن ساختن بافت و ساخت داستان کمتر مفیدند. در قصه­ها و حکایات فولکلوریک، کاربرد نقش (رخ­دادهای روایی پایه) مسلط است و در داستان­های روان­شناختی، کاربرد نشانه (رخ­دادهای روایی پیرو). در کتاب دانشنامۀ نظریه­های ادبی معاصر، در توضیح رخ­دادهای پایه و پیرو چنین آمده است: «رخ­دادهای پایه به لحاظ منطقی برای پیرنگ ضروری­اند و نمی­توانند حذف شوند، مگر آنکه در ساختار علّی آن خلائی حادث شود. رخ­دادهای پیرو ساختار روایی را پر می­کنند و به بازنمایی دنیای داستانی روشنی می­بخشد، اما در پیش­برد پیرنگ نقشی ندارند.» (مکاریک، 152،1383)

تزوتان تودورف

«تودورف» نظر «پراپ» را مبنی بر اینکه ساختار داستان شامل توالی و تعداد مشخصی از واحدهای روایی کوچک غیرقابل تجزیه موسوم به نقش می­باشد، نمی­پذیرد و معتقد است این مفهوم حق مطلب را به اندازۀ کافی ادا نمی­کند و باید این مفهوم را با مفهوم دیگری که همان «تغییر شکل» است کامل کرد. به عقیدۀ او:

«ربط دادن ساده واقعیات متوالی روایت را شکل نمی­دهد، یعنی همین واقعیات باید سازماندهی شوند؛ به عبارت دیگر، باید در اصل دارای عناصر مشترک باشند. با این حال، اگر همۀ عناصر مشترک باشند، دیگر روایتی وجود نخواهد داشت؛ زیرا دیگر چیزی برای بازگویی باقی نمی­ماند. پس گفتار دقیقاً ترکیبی از تفاوت­ها و شباهت­ها را نشان می­دهد و دو واقعیت را بدون امکان یکی پنداشتن آنها، با هم مرتبط می­سازد.» (تولان، 17،1386)

«تودورف» نظریۀ تغییر شکل داستان و تعریف آن را به ما عرضه می­کند. به نظر وی، می­توان با تجزیه و تحلیل روایت، به واحدهایی دست پیدا کرد که با اجزاء کلام دستوری شباهت چشمگیری دارند؛ مثلاً اگر درک کنیم که شخصیت، اسم است و حرکت، فعل؛ روایت را درک خواهیم کرد.

«وی کوچکترین واحد ساختاری روایت را «قضیه» می­نامد که همانند جمله در زبان­های طبیعی است و به طور کلی، سه گونه واحد روایتی را مشخص می­کند: قضیه، پاره و متن. قضیه همانند جمله در زبان­های طبیعی است. پیوندهای میان قضایا ممکن است از طریق نظم­های گوناگون چون سببیت یا شمول، توالی یا تقارن زمانی، تکرار، تقابل و... باشد. قضایا در حلقه­هایی سازمان می­یابند که از یکدیگر متمایزند و به آن پاره می­گویند. پاره هنگامی آغاز می­شود که یکی از عناصر سابق گسسته باشد و هنگامی پایان می­یابد که عنصر دیگر آن نتیجۀ بعدی نداشته باشد.» (بالائی و کویی­پرس، 272،1378)

معمولاً متن از بیش از یک پاره تشکیل می­شود و این پاره­ها به یکی از شیوه­های گوناگون زیر سازمان می­یابند و به هم می­پیوندند:

1) درونه­گیری: آمدن قصه­ای درون قصه­ی دیگر؛

2) پیوند زنجیره­ای: پاره­ها به صورت حلقه­های زنجیر در پی یکدیگر می­آیند؛

3) تناوب: راوی دو یا چند داستان را به موازات هم پیش می­برد و گاه یکی را در جایی قطع می­کند و به دیگری می­پردازد.

کلود برمون

«کلود برمون» دستاوردهای «پراپ» را اساس پژوهش­های روایت­شناسی خود قرار داد. هرچند وی اهمیت زیادی برای نقش­ها در طرح داستان قائل است، اما برای او شخصیت­های داستان نیز از اهمیت قابل توجه برخوردارند. به نظر وی، اشکال عمدۀ نقش­های «پراپ» این است که شخصیت­ها در آن از خود اراده­ای ندارند و مجبورند مسیری تکراری و از پیش تعیین شده را طی کنند و به انجام برسانند. وی در باب اهمیت شخصیت­های داستان چنین می­گوید:

«هر پاره (سلسله) می­تواند تا حدودی به پیروزی یا شکست برسد و تکامل روان­شناختی یا اخلاقی شخصیت را نمایان کند. بدین سان، قهرمان داستان صرفاً ابزار یا موردی در خدمت کنش نیست. او در عین حال، هم ابزار و هم هدف داستان است.» (ساختار و تأویل متن: 170)

به نظر «برمون» هرگونه روایت با موقعیت پایداری آغاز می­شود، سپس امکان دگرگونی آن پدید می­آید. اما ممکن است آن موقعیت در پایان دگرگون شود یا نشود. از نظر وی، عنصر اصلی ساختار روایی، «پاره» است و این مرحلۀ دگرگونی و گذار، در هر پاره نیز یافتنی است؛ یعنی هر پاره نیز بر سه پایه یه نقش استوار است:

1) وضعیتی امکان دگرگونی را در خود دارد؛ یا امکان بالقوه؛

2) حادثه یا دگرگونی رخ می­دهد؛ یا فرایند؛

3) وضعیتی که محصول تحقق یا عدم تحقق آن امکان است، پدید می­آید؛ یا نتیجه.

«برمون» شخصیت­های داستانی را به دو دستۀ فاعل یا عامل که کنشی را به انجام می­رسانند و مفعول یا معمول که کنش برای آنها رخ می­دهد، تقسیم می­کند.

چنانکه قبلاً نیز ذکر شد، عناصر موجود در داستان، حکم ستون یک ساختمان را دارد که نباید جدای از ساختمان در نظر گرفته شود. همان طور که ستون، سبب برپایی و استواری ساختمان می­گردد، مجموعه­ی عناصر نیز داستان را به وجود می­آورد و سبب استحکام آن می­شود. از این رو، ضروری است که هریک از عناصر سازنده­ی آن مورد بررسی قرار گیرد، از این رو، در صفحات بعدی، ابتدا به ذکر تعاریف این عناصر از دیدگاه و زبان صاحب­نظران و سپس به تحلیل و نقد عملی هر یک از آنها در فیلم­نامه­های یاد شده می­پردازیم.

«شخصیت: character»

عنصر شخصیت، به عنوان اولین و یکی از مهمترین عناصر داستانی مورد بررسی قرار می­گیرد، زیرا اساساً این شخصیت­ها هستند که با حضور خود، داستان را به وجود می­آورند.

در مورد شخصیت و شخصیت­پردازی تعاریف گوناگونی ذکر شده است که ما به ذکر دو نظر بسنده می­کنیم. از جمله نظر و گفته­ی «جمال میرصادقی» در کتاب «عناصر داستان» این چنین است:

«اشخاص ساخته شده­ای (مخلوقی) را که در داستان و نمایشنامه و ... ظاهر می­شوند، شخصیت می­نامند. شخصیت در اثر روایتی یا نمایشی فردی است که کیفیت روانی و اخلاقی او در عمل او و آنچه می­گوید و می­کند، وجود داشته باشد. خلق چنین شخصیت­هایی که برای خواننده در حوزه­ی داستان تقریباً مثل افراد واقعی عمل می­کند، شخصیت­پردازی می­خوانند.» (میرصادقی، 1376،52-52)

در کتاب «شخصیت و شخصیت­پردازی در داستان معاصر» از قول «آبرامز» چنین نقل شده است: «شخصیت­ها افرادی هستند که در یک نمایشنامه یا اثر روایی دارای ویژگی اخلاقی و آگاهانه­ی پیش­شناخته­اند. این ویژگی­ها در گفتار و عمل­شان نشان داده می­شود.» (عبداللهیان، 1381،53-52)

شخصیت­ها را از زوایای گوناگون به انواع مختلفی تقسیم و طبقه­بندی کرده­اند که از جمله مهم­ترین و اصلی­ترین آنها طبقه­بندی «توماشفسکی» در مورد شخصیت­هاست. «رابرت اسکولز» می­نویسد که «توماشفسکی» انواع شخصیت­ها را به دو دسته کلی «ایستا و پویا» و «مثبت و منفی» تقسیم کرده است. (ر.ک: اسکولز، 116،1379)

شخصیت­های ایستا (Static charecter): شخصیت­هایی هستند که رفتار و کردارشان، بدون تغییر یا تأثیرپذیری از محیط و اشخاص دیگر، تا پایان داستان ثابت می­ماند. احیاناً اگر تغییر و تأثیری بر رفتار آنها دیده شود، اندک و ناپایدار است.

«معمولاً لجاجت، تعصب و حتی عدم تفکر باعث می­شود تا شخصیتی ایستا باشد.» (پارسی­نژاد، 104،1378)

شخصیت پویا (Dynamic charecter): برعکس شخصیت ایستا است؛ یعنی هم حرکت می­کند و هم تأثیر می­پذیرد.

در «واژه­نامه­ی هنر داستان­نویسی» علاوه بر این دو نوع، انواع دیگری از شخصیت­ها نام برده شده است که به اختصار به شرح هریک می­پردازیم:

1- شخصیت اصلی (Protagonist): «فردی را که در محور مرکز داستان کوتاه و رمان یا نمایشنامه و فیلم­نامه قرار می­گیرد و نویسنده سعی می­کند که توجه خواننده یا بیننده را به او جلب کند، شخصیت اصلی می­گویند.» (میرصادقی، جمال و میمنت، 176،1377)

2- شخصیت تمثیلی (Allegorical charecter): «شخصیت جانشین­شونده است، به این معنا که شخصیتی جانشین فکر و خلق و خو و خصلت و صفتی می­شود و کیفیتی انتزاعی به صورت عینی تصویر می­شود.» (همان، 178)

3- شخصیت تیپیک یا نوعی (Typical character): «نشان دهنده­ی خصوصیات و اختصاصات گروه یا طبقه­ای از مردم است که او را از دیگران متمایز می­کند.» (همان، 182)

4- شخصیت ساده (Flat character): در «فرهنگ اصطلاحات ادبی» آمده است: «شخصیت ساده حول محور خصوصیت واحدی ساخته می­شود. طرحی کلّی است فاقد جزئیات فردی، به طوری که او را در یک جمله می­توان معرفی کرد. معمولاً اشخاص فرعی و کم­اهمیت داستان­ها از بین شخصیت­های ساده انتخاب می­شوند.» (داد، 178،1380)

5- شخصیت جامع (Round character): «شخصیت کامل، به عکس از خلق و خویی پیچیده برخوردار است و با دقّت و ظرافت و با ذکر جزئیات خلق می­شود. او را نمی­توان به سادگی شناخت یا توصیف کرد. معمولاً شخصیت­های اصلی داستان­ها، از بین شخصیت­های کامل انتخاب می­شوند.» (داد،178،1380)

6- شخصیت شریر (Villain): «شخصیتی در رمان، داستان کوتاه و نمایشنامه و هر اثر ادبی دیگری است که بدی و شیطان­صفتی و پلیدی و بدجنسی در وجود او به نمایش گذاشته می­شود و عملش در تقابل با قهرمان اثر قرار بگیرد.» (میرصادقی، جمال و میمنت، 179،1377)

7- شخصیت قالبی (Stereo character): «شخصیتی است که نسخه بدل یا کلیشه­ی شخصیت دیگری باشد. شخصیت قالبی از خود هیچ تشخّصی ندارد. ظاهرش آشنا است، صحبتش قابل پیش­بینی است، نحوه­ی عملش مشخص است، زیرا بر طبق الگویی رفتار می­کند که قبلاً با آن آشنا شده­ایم.» (همان، 179)

8- شخصیت قراردادی (Stock character): «فرد شناخته شده­ای است که مرتباً در نمایشنامه­ها و داستان­ها ظاهر می­شود و خصوصیتی سنّتی و جا­افتاده دارد... از اختصاصات شخصیت­های قراردادی، تازه نبودن خصوصیت­های آنهاست و به همین دلیل، ما از دیرباز با این نوع شخصیت­ها آشنا هستیم و رفتار و گفتار آنها را می­توانیم پیشاپیش حدس بزنیم. در نمایش­های روحوضی و سیاه­بازی، «حاج آقا»، «دامادش» و «سیاه» شخصیت­های قراردادی هستند و تماشاگر با گفتار و اعمالی که از آنها سر می­زند، آشناست. شخصیت­های قراردادی دیگر عبارتند از: عجوزه­ی پیر و مکّار، دهاتی ساده­لوح، دوشیزه­ی جوان درمانده، خسیس پیر، فاحشه­ی فرشته­خو... .» (همان، 180-179)

9- شخصیت مخالف (Antagonist): «حریف و هماورد اصلی شخصیت اصلی در داستان به خصوص در نمایشنامه را شخصیت مخالف می­گویند.» (همان،180)

10- شخصیت مقابل (Foil): «شخصیتی است که در تقابل و مقایسه با شخصیت­های اصلی یا شخصیت­های مخالف است تا خصوصیت­های آنها بهتر یا برجسته­تر نشان داده شود.» (همان، 181)

11- شخصیت نمادین (Symbolical character): «کسی است که حاصل جمع اعمال و گفتارش، خواننده را به چیزی بیشتر از خودش راهنمایی کند، مثلاً او را هم چون تجسّمی از وحشی­گری یا نیروی رهایی­بخش یا مظهری از امید ببیند.» (همان، 181)

12- شخصیت همراز (Confidante): «شخصیت فرعی در نمایشنامه و داستان است که شخصیت اصلی به او اعتماد می­کند و با او اسرار مگو و رازهای خود را در میان می­گذارد.» (همان، 182)

13- شخصیت همه­جانبه (Full Dimensional character): «کسی است که از پیچیدگی و جامعیت بیشتر برخوردار است و توجه بیشتری را به خود جلب می­کند و با جزئیات زیادتر و مفصّل­تر تشریح و تصویر می­شود. خصلت­های فردی او ممتازتر از شخصیت­های دیگر داستان است.» (همان، 182)

شیوه های شخصیت پردازی

در شخصیت­پردازی از دو شیوه­ی کلّی «مستقیم» و «غیرمستقیم» می­توان استفاده کرد. در شیوه­ی مستقیم، ویژگی­های اشخاص داستان اعم از رفتار و اندیشه­ها به طور مستقیم، توسط نویسنده یا از زبان شخصیتی دیگر در داستان بیان و تفسیر می­شود، اما در شیوه­ی غیرمستقیم، شخصیت­ها باید با عمل خود نشان دهند که از چه خصوصیاتی برخوردارند.

«برای شخصیت­پردازی غیرمستقیم از این عوامل می­توان سود جست: 1- کنش 2-گفتار 3-نام 4-محیط 5-وضعیت ظاهری.» (عبداللهیان، 67،1381)

«پیرنگ:Plot»

«پیرنگ»، بنا به قول «استاد شفیعی کدکنی» همان بیرنگ است که میان نقاشان و معماران شهرت دارد و آن طرح اولیه­ای است در نقاشی که نقاش به آن می­پردازد و معمار بر اساس آن، ساختمانی را می­سازد. به نقل از «عناصر داستان»، اولین بار «استاد شفیعی کدکنی» واژه­ی پیرنگ را معادل Plot انتخاب کرده­اند. (ر.ک: میرصادقی، 62، 1376)

در «واژه نامه­ی هنر داستان نویسی» چنین آمده است:

«پیرنگ مرکب از دو کلمه­ی پی+رنگ است. پی به معنای بنیاد، شالوده و پایه آمده و رنگ به معنای طرح و نقش. بنابراین روی هم پیرنگ به معنی بنیاد نقش، یا شالوده­ی طرح و معنای دقیقی است برای اصطلاح Plot. پیرنگ، نقشه، طرح، الگو یا شبکه­ی استدلالی حوادث در داستان است و چون و چرایی حوادث را در داستان نشان می­دهد.» (میرصادقی، 52،1377)

«واژه­ی پیرنگ در داستان، به معنی روایت حوادث داستان با تأکید بر رابطه­ی علیت می­باشد.» (داد، 57،1380)

پیرنگ را می­توان در سه گروه کلّی تقسیم کرد:

الف) پیرنگ­های باز و بسته

ب) پیرنگ­های اصلی و فرعی و دوتایی

ج) پیرنگ­های عمل، شخصیت و پیرنگ­های روانی

اینک هر یک از این موارد را توضیح می­دهیم:

الف: پیرنگ باز (Open plot)

«پیرنگی است که در آن نظم طبیعی حوادث، بر نظم ساختگی و قراردادی داستان غلبه دارد. در داستان­هایی که پیرنگ باز دارند، اغلب گره­گشایی مشخصی وجود ندارد، یا اگر داشته باشد، زیاد به چشم نمی­آید... در داستان­هایی با پیرنگ باز، نویسنده سعی می­کند خود را در داستان پنهان کند تا داستان چون زندگی، عینی، ملموس و بی­طرفانه جلوه کند، از این رو، اغلب به مسائلی مطرح شده پاسخی قطعی نمی­دهد و خواننده خود باید راه حلّ آنها را پیدا کند... .» (میرصادقی، 53،1377)

پیرنگ بسته (Open Plot)

«پیرنگی است که از کیفیتی پیچیده و تودرتو و خصوصیت فنی نیرومند برخوردار باشد. به عبارت دیگر، نظم ساختگی حوادث بر نظم طبیعی آن بچربد... نویسنده در پیرنگ بسته، بیشتر به استحکام اجزای پیرنگ داستان توجه دارد تا حقیقت­مانندی آن» (همان، 54)

ب: پیرنگ اصلی: همان(Plot) یا پیرنگ است.

پیرنگ فرعی یا ثانوی: تأثیری در سرانجام داستان ندارد، گاه می­تواند جدا و خارج از پیرنگ اصلی در داستان مطرح شود و گاه نیز مرتبط با پیرنگ اصلی و به عنوان مکمّل آن به کار می­رود.

پیرنگ دوتایی: «ساختار توأم پیرنگ اصلی با پیرنگ فرعی را پیرنگ دوتایی (Double Plot) نیز می­نامند.» (داد، 58،1380)

ج: پیرنگ­های عمل و شخصیت:

«نازیلا خلخالی» مترجم کتاب «جهان رمان» در زیرنویس این کتاب آورده است، در پیرنگ­های عمل:

«تغییر(change) در موقعیت شخص ایجاد و بر اساس مشخصه­اش و شیوه­های اندیشه­اش برانگیخته می­شود. در وضعیت دوم، مشخصه­های اخلاقی­اش این است که تحت تأثیر عمل تغییر می­کند، یا شیوه­ی اندیشیدن و احساساتش بر اساس شخصیت و عمل دگرگون می­شود.» (بورنوف و اورئله، 46،1378)

پیرنگ­های روانی: بر اساس مسائل درونی و روانی شخصیت­ها از جمله عواطف، احساسات، افکار، رفتار و علّت­های آن پی­ریزی شده است.

عناصر ساختاری پیرنگ

1- گره­افکنی (Complication): «وضعیت و موقعیت دشواری است که بعضی اوقات به طور ناگهانی ظاهر می­شود و برنامه­ها، راه و روش­ها و نگرش­هایی را که وجود دارد، تغییر می­دهد. در داستان بخشی از روایتی است که در آن کارها به هم گره می­خورد و موجب می­شود که کشمکش نیروهای مقابل گسترش یابد.» (میرصادقی، 295،1376)

2- کشمکش(Conflic): «مقابله­ی دو نیرو یا دو شخصیت است که بنیاد حوادث را می­ریزد. (همان، 73-72)

کشمکش به چهار نوع کلی تقسیم می­شود که ممکن است در یک داستان، هر چهار نوع آن یا یکی از آنها وجود داشته باشد:

«1- کشمکش جسمانی 2- کشمکش ذهنی 3- کشمکش عاطفی 4- کشمکش اخلاقی» (میرصادقی، 221،1377)

3- هول و ولا یا حالت تعلیق (Sus pens)

«کیفیتی است که نویسنده برای وقایعی که در داستان در حال تکوین است، می­آفریند تا خواننده را کنجکاو و نسبت به ادامه­ی خواندن داستان مشتاق کند. هول و ولا ممکن است به دو صورت در داستان به وجود آید: یکی آنکه نویسنده رازی را در داستان مطرح کند تا خواننده مشتاق دریافت و درک آن شود، یا شخصیت و شخصیت­های داستان را در وضعیت و موقعیت دشوار قرار دهد، به طوری که خواننده را نسبت به سرنوشت آنها کنجکاو کند. (همان، 298)

4- بحران (Crisis):

بحران وقتی است که نیروهای متقابل در داستان برای آخرین بار با هم تلاقی می­کنند و عمل داستانی را به نقطه­ی اوج یا بزنگاه می­کشانند و موجب دگرگونی زندگی شخصیت­های داستان می­شوند و تغییری قطعی در خط داستانی به وجود می­آورند. (همان، 41)

5- بزنگاه یا نقطه­ی اوج (Climax)

«لحظه­ای است در قصّه، داستان کوتاه، رمان، نمایشنامه و داستان منظوم که در آن بحران به نهایت خود می­رسد و بزنگاه داستان را به وجود می­آورد. بزنگاه یا نقطه­ی اوج داستان نتیجه­ی منطقی حوادث پیشین است که همچون آبی در زیر زمین جریان داشته و از نظر پنهان مانده است و جاری شدن آب روی زمین، پایان ناگزیر آن است.» (میرصادقی، 44،1377)

6- گره گشایی (Denouement؛Resolution )

«حادثه یا حادثه­هایی است که به دنبال بزنگاه اصلی Major Climax پیرنگ پیش می­آید و به معنای باز شدن گره افکنی­های پیرنگ در پایان داستان و نمایشنامه است، به عبارت دیگر گره­گشایی، پیامد وضعیت و موقعیت پیچیده یا نتیجه­ی نهایی رشته حوادث است.» (همان، 230)

«درون مایه:Theme) )»

«جمال میرصادقی» در «عناصر داستان» درون مایه را چنین تعریف کرده است:

«درون مایه، فکر اصلی و مسلّط در هر اثری است، خط یا رشته­ای که در خلال اثر کشیده می­شود و وضعیت و موقعیت­های داستان را به هم پیوند می­دهد. به بیانی دیگر، درون مایه را به عنوان فکر و اندیشه­ی حاکمی تعریف کرده­اند که نویسنده در داستان اعمال می­کند، به همین جهت است که می­گویند درون مایه­ی هر اثری جهت فکری و ادراکی نویسنده­اش را نشان می-دهد. (میرصادقی، 174،1376)

«کامران پارسی­نژاد» در «ساختار و عناصر داستان» شیوه­های مطرح شدن درون مایه را به دو دسته­ی کلّی تقسیم کرده است:

«1- در لا به لای کلام و اندیشه­ی شخصیت داستان یا راوی 2- در دل حوادث و کنش­های موجود در طرح.» (ایرانی، 114، 1374)

موضوع: Subject، Topic

«جمال میرصادقی» در «عناصر داستان» در تعریف موضوع چنین اظهار نظر کرده است:

«موضوع شامل پدیده­ها و حادثه­هایی است که داستان را می­آفرینند و درون مایه را تصویر می­کند، به عبارت دیگر، موضوع قلمرویی است که در آن خلاقیت می­تواند درون مایه خود را به نمایش گذارد.» (میرصادقی، 217،1376)

میان موضوع و درون مایه چند تفاوت وجود دارد. «دکتر شمیسا» در کتاب «نقد ادبی»، چهار مورد از تفاوت­ها را ذکر کرده است که سه مورد آن به داستان مربوط می­شود:

«تم، موضوع گسترده و بنیادی اثر است که معمولاً آشکار و صریح نیست و در همه­ی اثر پخش است، اما موضوع مطلبی است که اثر، ظاهراً درباره­ی آن سخن می­گوید یا می­خواهد بگوید. موضوع، فشرده (Condensed) و تم، گسترده (Expanded) است. موضوع را می­شود آگاهانه پروراند، مثل موضوعات إنشاء (علم بهتر است یا ثروت؟) اما تم، معمولاً ناخودآگاه و عمیق است. (شمیسا، 373،1378)

«میرصادقی» در «ادبیات داستانی» در این باره می­نویسد: «درون مایه چیزی است که از موضوع به دست می­آید و تفسیر یا بینشی است درباره­ی موضوع.» (میرصادقی، 1376،300)

در «واژه نامه­ی هنر داستان نویسی» می­خوانیم:

«درون مایه هماهنگ کننده­ی موضوع با شخصیت، صحنه و عناصر دیگر داستان است.» (میرصادقی، 1377،248)

«دیدگاه یا زاویه­ی دید: Point of View»

در «ادبیات داستانی» آمده است:

«زاویه­ی دید یا زاویه­ی روایت نمایش دهنده­ی شیوه­ای است که نویسنده به وسیله­ی آن، مصالح و مواد داستان خود را به خواننده ارائه می­کند و در واقع رابطه­ی نویسنده را با داستان نشان می­دهد. نویسنده با یاری زاویه­ی دید موضوعی را نقد یا مطرح می­کند.» (میرصادقی، 1376،302)

در واقع زاویه­ی دید، مسئول روایت داستان است و می­تواند به شکل اول شخص، دوم شخص یا سوم شخص، وظیفه­ی نقل داستان را به عهده بگیرد.

زاویه­ی دید به دو بخش کلی تقسیم می­شود: «زاویه­ی دید درونی و بیرونی.»

«دید صرفاً بیرونی که به توصیف کنش­های محسوس می­پردازد، بدون اینکه هیچ گونه تفسیری را همراهشان کند و هیچ گونه تأثیری بر اندیشه­ی قهرمان داستان داشته باشد... درونی­ترین دیدها دیدی است که تمامی اندیشه­های شخصیت را به ما بنمایاند.» (تودوروف، 1379،6)

زاویه­ی دید درونی که همان «من روایتی» است، در شکل­های «راوی قهرمان» یا «دیدگاه قهرمان» و «راوی ناظر» یا «دیدگاه شاهد» در داستان ظاهر می­شود و به صورت ضمیر اول شخص، روایت داستان را به عهده می­گیرد. زاویه­ی دید بیرونی، با ضمیر سوم شخص و به شیوه­های «دانای کل» و «زاویه­ی دید عینی و نمایشی» به کار می­رود. شیوه­ی دانای کل به دو صورت جزئی­تر «مداخله­گر» و «بی­طرف» تقسیم می­شود.

«نویسنده­ی دانای کل بی­طرف، البته نمی­تواند با صراحت و از حلقوم شخص خود، از شخصیت­هایش دفاع یا انتقاد کند، اما می­تواند از حلقوم شخصیت­هایش هرچه دل تنگش می­خواهد بگوید... .» (ایرانی، 1380،383)

اما، نویسنده در دانای کلّ «مداخله­گر» می­تواند «ضمن روایت داستان، هر کجا که دلش خواست به ابراز نظر، اظهار فضل، فلسفه­بافی و حتی دفاع یا انتقاد از پندار و گفتار و کردار شخصیت­هایش هم بپردازد.» (همان، 387)

زاویه­ی دید در «عناصر داستان» به پنج گروه تقسیم شده است:

1- من روایتی: که در آن از زاویه­ی دید اول شخص استفاده شده و نویسنده در حکم روایت کننده­ی داستان است.

2- دانای کل: داستان­هایی که از زاویه­ی دید سوم شخص به سیر وقایع داستان نگاه می­کند و نویسنده چون گوینده­ای، رفتار و اعمال شخصیت­های داستان را به خواننده گزارش می­دهد. (میرصادقی، 1376، 395-394)

3- روایت یادداشت گونه: رمان­هایی است که یادداشت­های روزانه یا هفتگی یا... تکوین داستان را موجب می­شود. (همان، ص 408)

4- تک گویی: صحبت یک نفره­ای است که ممکن است مخاطب داشته باشد، یا نداشته باشد و این مخاطب ممکن است خواننده باشد. (همان، 410)

شیوه­ی تک گویی به سه نوع تقسیم می­شود: الف) تک گویی درونی ب) تک گویی نمایشی ج) حدیث نفس یا خودگویی.

نوع دیگری از زاویه­ی دید که زیر مجموعه­ی پنج نوع ذکر شده است، زاویه­ی دید متغیر و جا به جا شونده است و آن است که داستان از زوایای دید مختلف روایت می شود. (داد، 1380،156)

صحنه

به جز موارد ذکر شده عناصر دیگری نیز وجود دارد که ارتباط تنگاتنگی با زاویه­ی دید دارد. این عناصر، در کتاب «عناصر داستانی» با نام­های «صحنه­ی فراخ منظر، صحنه­ی نمایشی و فاصله­ی هنرمندانه ذکر شده است:

«به طور کلی «صحنه­ی فراخ منظر» اغلب برای جنبه­های عام و عمومی به کار برده می­شود و «صحنه­ی نمایشی» ثبت کننده­ی لحظه­های خاص است؛ لحظه­هایی که هرگز دوباره تکرار نمی­شود.» (میرصادقی، 1376، 420)

«فاصله­ی هنرمندانه» شاید فاصله­ی مطلوبی باشد که در آن چشم­انداز داستان برحسب کل یا جزءِ آن بنا می­شود.» (همان، 422)

«صحنه و صحنه پردازی: Setting»

همان طور که هریک از عناصر داستانی، با وظیفه­ی خاص خود وارد داستان می­شوند، صحنه نیز به عنوان یک عنصر و مهره­ای سازنده در داستان، با پذیرش وظایف خود ایفای نقش می­کند. صحنه به عنوان عنصری مهم در داستان دارای هدفی مشخص است و در پیش بردن طرح و نشان دادن شخصیت­های داستان بسیار مؤثر است. «آنسن دیبل Ansen Dibel» در اهمیت صحنه به این نکته اشاره کرده است و معتقد است:

«یک صحنه می­تواند نکات زیادی را به خواننده انتقال دهد، حالات نگرش­ها، احساسی از زمان، پیش­بینی قبل از وقوع و بازتابی از آنچه که گذشت، اما مهم­تر از همه اینکه یک صحنه باید طرح را به پیش برد و شخصیت­های داستان را نشان دهد.» (فرد، 1377، 67)

از نظر «جیمز. بی. هال» دلیل اهمیت صحنه «مخرج مشترک طرح، ساختار، شخصیت­پردازی، ملاحظات موضوعی، اکتشاف شخصیت داستانی و کنش داستان می­باشد.» (همان، 91)

«جمال میرصادقی» در صفحات 452-451 کتاب «عناصر داستان»، وظایف اصلی صحنه را به سه دسته­ی کلی تقسیم کرده است که در اینجا به اختصار ذکر می­شود:

1. فراهم آوردن محلی برای زندگی شخصیت­ها و وقایع داستان.

2- ایجاد فضا و رنگ مطابق با حال و هوای داستان؛ حالت شادمانی یا غم­انگیزی، شومی، ترسناکی و شاعرانه­ای که خواننده به محض ورود به دنیای داستان حس می­کند.