نماد و نمادپردازی در اشعار رضا براهنی
چکیده
یکی از جریانهای مهم شعر معاصر، شعر نمادین است. گرایش شاعران معاصر به شعر نمادین دلایل متعددی دارد؛ یکی از آنها خفقان موجود در فضای سیاسی _ اجتماعی کشور و سانسور شدید است. درنتیجه برخی شاعران و نویسندگان متعهد با بیان غیرمستقیم و نمادین، اندیشه و طرز تلقی خود را از مسائل سیاسی _ اجتماعی بیان میکنند.
افزون بر این، پرهیز از سادهگویی و سادهاندیشی، ابهامآفرینی هنری، عمقبخشی و دوری از سطحینگری، آشناییزدایی و همراهکردن مخاطب در آفرینش معانی جدید در شعر، موجب رویآوردن شاعران و نویسندگان به نماد و نمادپردازی در آثار هنری خود شده است.
یکی از شاعران نمادپرداز معاصر «رضا براهنی» است. با توجه به اهمیت نمادپردازی در شعر معاصر و نقش آن در درک معنای موردنظر شاعر، این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که نمادپردازی در شعر رضا براهنی به چه شیوههایی صورت گرفته است؟
با مطالعه، تأویل و تفسیر آثار شعری براهنی این نکته روشن شد که نمادها در بافت شعر او به سه شیوه (خردهنماد،کلاننماد و نماد ارگانیک) به کار رفته است که از میان آنها نمادهای ارگانیک و کلاننمادها مضامین سیاسی _ اجتماعی دارند.
واژگان کلیدی: رضا براهنی، شعر معاصر، نماد، نمادپردازی، سبک شخصی.
فهرست مطالب
پیشگفتار............................. 1
مقدمه................................ 3
فصل اول: معرفی رضا براهنی............ 5
1-1. رضا براهنی...................... 6
1-1-1. زندگی شخصی.................... 6
2-1-1. زندگی اجتماعی................. 7
3-1-1. آثار رضا براهنی............... 8
4-1-1. سبک رضا براهنی................ 9
2-1. جایگاه رضا براهنی در ادبیات معاصر 10
فصل دوم: نماد........................ 12
1-2. تعریف نماد...................... 13
1-1-2. تفاوت رمز و نماد.............. 15
2-1-2. تفاوت نماد و استعاره.......... 17
3-1-2. تفاوت نماد و کنایه............ 20
4-1-2. تفاوت نماد و نشانه............ 22
5-1-2. تفاوت نماد و تمثیل............ 23
6-1-2. نماد و اسطوره................. 26
2-2. نمادپردازی به عنوان یک مکتب..... 29
1-2-2. شباهتها و تفاوتهای سمبولیسم اروپایی و سمبولیسم شعر معاصر ایران............. 32
3-2. ویژگیهای نماد................... 36
1-3-2. کارکرد نماد................... 39
2-3-2. قرینهها یا کلیدهای گشایش نماد. 41
3-3-2. انواع نماد.................... 42
4-2. نمادپردازی در شعر معاصر......... 47
|
سیزده |
فصل سوم:نمادپردازی در اشعار رضا براهنی 51
1-3. کلاننمادها یا نمادهای تکرارشونده در اشعار رضا براهنی..................... 52
1-1-3. آفتاب و شب.................... 53
2-1-3. جنگل و شهر.................... 58
2-3. نمادهای اسطورهای................ 63
1-2-3. کهنالگوی آنیما در اشعار رضا براهنی..................................... 76
3-3. خردهنمادها در اشعار رضا براهنی.. 88
1-3-3. آینه.......................... 88
2-3-3. ابر........................... 90
3-3-3. باد........................... 92
4-3-3. باران......................... 94
5-3-3. برف........................... 95
6-3-3. پنجره......................... 97
7-3-3. جانوران....................... 99
8-3-3. خانه.......................... 106
9-3-3. دریا.......................... 110
4-3. نمادهای ارگانیک در اشعار رضا براهنی 113
فصل چهارم: نتیجهگیری................. 193
1-4. نتیجهگیری....................... 194
|
چهارده |
|
پانزده |
کتابنامه............................. 198
مقدمه
نمادگرایی از گذشته تا به امروز، در تار و پود روان و ذهن آدمیان جای داشته است. بشر در گذشته با نمادهای خود زندگی میکرد بی آنکه بدان بیندیشد.در زمانِ معاصر است که کشفِ ریشۀ نمادها مورد توجه قرار گرفته است. امروزه، انسانها با رویآوردن به جهانِ تعقل، به ظاهر از نمادهای خود دور شدهاند در حالی که بقایای آن درذهنِ انسانِ امروزی وجود دارد؛ بنابراین نمادها از دیدگاهِ روانشناسی پلی هستند برای ارتباط ما با عمیقترین و مرموزترین بخشِ روانمان؛ بخشی که از دسترس خودآگاهی ما دور است و سرچشمۀ رفتارها و احساسات ما تلقی میشود.
نمادپردازی به عنوان یک مکتب از اواخر قرن نوزدهم، از سوی شاعرانِ فرانسوی که از واقع¬گرایی و زبانِ خشکِ نویسندگان رئالیسم به ستوه آمده بودند، پایهگذاری شد. سمبولیستها عقیده داشتند که اثر هنری باید تا حد ممکن از صراحت و بیانِ مستقیمِ مفاهیم فرار کند و به نمادها ونشانهها پناه آورد. نمادها و نشانهها ذهنِ خواننده را در کشف راز و رمزهای اثر به تحرّک وامیدارد.
شعرِ امروز ایران با نیما آغاز میشود؛ وی به عنوان بنیانگذار شعرِ نو با بهرهگیری از ریشههای فرهنگ و سنتِ گذشته و درآمیختن آن با شرایط سیاسی _ اجتماعی زمانۀ خود دست به نوآوری و ابتکار عمل زد؛ به طور مثال نیما برای نمادهایی با معنای از پیش تعیینشده، کارکردهای جدیدی وضع کرد و با یاری زبانِ نمادین در شعر به طرح و بیانِ اندیشهها و انتقادات خود از مسائل سیاسی _ اجتماعی پرداخت. پیروانِ نیما پس از وی این شیوه را ادامه دادند تا در نهایت منجر به شکلگیری جریان سمبولیسم اجتماعی در شعرِ معاصر ایران شد.
رضا براهنی نیز برای بیان اندیشههای خود از نمادها و اساطیرِ نمادین بهره گرفته است. وی در آفرینش آثار خود هم از نمادهای عمومی و سنّتی استفاده کرده است و هم نمادهای شخصی و ابداعی.
فصل اول
معرفی رضا براهنی
1-1.رضا براهنی
1-1-1. زندگی شخصی
الف) سال تولد: رضا براهنی در 21 آذر ۱۳۱۴ خورشیدی در تبریز از پدری کارگر و مادری نیمهروستایی به دنیا آمد.
ب) خانواده: زندگی فقیرانه‌ای داشتند. براهنی تا هجدهسالگی ضمن درس خواندن، در کارخانههای مختلف نیز کار میکرد و تا سن 22 سالگی در تبریز ماند.
پ) تحصیلات: با کار و فقر و درس بزرگ شد. در سن 22 سالگی موفق به کسب لیسانس زبان و ادبیات انگلیسی از دانشکدۀ ادبیات تبریز شد و پس از آن به ترکیه رفت. دو سال در ترکیه اقامت داشت و پس از دریافت درجه دکتری در رشتۀ خود از دانشگاه استانبول به ایران بازگشت و در دانشگاه به تدریس مشغول شد. وی همچنین تا زمان حضور در ایران چند دوره کارگاه نقد، شعر و قصهنویسی برگزار کرد.
علاوه بر زبان انگلیسی، تا حدودی فرانسه و عربی میداند. زبانِ ترکی نیز زبانِ مادریاش است که بعدها کوشید از لهجههای مختلف آن سر درآورد. بخش گسترده کارهایش را از همان آغاز، به فارسی نوشت و یکی دو کتاب و بعضی از مقالاتش را بعدها در زمان اقامت اجباری در امریکا به زبان انگلیسی تألیف کرد.
ت) دوران شاعری: 22 سال نخست زندگی براهنی در تبریز، از هیجانانگیزترین روزهای این شهر بود. ازجمله مسائلی که بعدها در شعر و نثر براهنی تأثیر گذاشت میتوان به موارد زیر اشاره کرد: جنگ جهانی دوم، پنهان شدن مردم در آبانبارها از ترس، قحطی در شهر و مشاهده مرگِ مردم گرسنه در خیابانهای تبریز، دیدنِ مرگ برادرها و خواهرها و دربهدریهای خانوادهاش، مشاهده سربازان روس در شهر تبریز، پیدایش فرقۀ دموکرات که نخستین بارقههای امید را در دل مردم تبریز به وجود آورد و پس از آن بههم ریختن بساط فرقه، حضور ارتش و کشته شدن فداییان و اعدام بازماندگانِ فرقه در میدانِ ساعت تبریز.
براهنی شاعری است که شعر را خوب میفهمد و میشناسد، ولی از ابتدای کارِ شاعری راه مشخصی را طی نکرده است و ابهامگویی و پیچیده کردن مفاهیم و تصاویر و توجه بیش از حد به ابداع، ساختار شعر او را در مسیری قرار داده است که سیر تکاملی مشخصی ندارد.
2-1-1. زندگی اجتماعی: پس از بازگشت از ترکیه، در تهران ساکن شد و به فعالیت ادبی خود نظیر چاپ کتاب طلا در مس، تدریس در دانشگاه، نقدنویسی، بررسی کتاب و مقالهنویسی در مجلات، هفتهنامهها و روزنامهها، چاپ کتاب قصهنویسی و چاپ چند مجموعه شعر و رمان پرداخت.
آشنایی با جلال آل احمد، سیمین دانشور، فروغ فرخزاد، منوچهر آتشی، نادر نادرپور، مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو، اسماعیل شاهرودی، یدالله رؤیایی و بقیۀ نویسندگان، شاعران و هنرمندان مربوط به اواخر دهۀ سی و اوایل دهۀ چهل است.از همان سالها حضور براهنی در عرصه ادبیات و فرهنگ جامعه دائمی بوده است. در سال 1351 برای تدریس ادبیات انگلیسی و ادبیات تطبیقی در دانشگاه‌های تگزاس و یوتا به امریکا رفت و پس از بازگشت در 20 شهریور 1352 به سبب فعالیتهای سیاسی و چاپ مقاله علیه رژیم دستگیر و زندانی شد. در سال 1353 بار دیگر به امریکا رفت و در سال 1356 جایزۀ بهترین روزنامهنگار فعال در مسائل حقوق بشر را از آن خویش کرد. براهنی در سالهای تدریس در دانشگاه دو دورۀ فوق لیسانس زبان و ادبیات انگلیسی و نیز فوق لیسانس ادبیات تطبیقی را بنیان نهاد. براهنی همچنین درسال 1384 برندۀ جایزۀ ادبی یلدا، برای یک عمر فعالیت فرهنگی در زمینۀ نقد ادبی شد.
3-1-1. آثار رضا براهنی
اشعار: آهوان باغ (۱۳۴۱)، جنگل و شهر (۱۳۴۳)، شبی از نیمروز (۱۳۴۴)، مصیبتی زیر آفتاب (۱۳۴۹)، گل بر گسترۀ ماه (۱۳۴۹)، ظلالله (۱۳۵۸)، نقاب‌ها و بندها (انگلیسی) (۱۳۵۶)، غم‌های بزرگ ما (۱۳۶۳)، اسماعیل (1366)، بیا کنار پنجره (۱۳۶۷)، یار خوش چیزی است (1369)، خطاب به پروانه‌ها و چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم؟ (1374).
رمانها: آواز کشتگان، رازهای سرزمین من، آزادهخانم و نویسنده‌اش، الیاس در نیویورک، روزگار دوزخی آقای ایاز، چاه به چاه، بعد از عروسی چه گذشت؟
نقد ادبی: طلا در مس، قصهنویسی، کیمیا و خاک، جنون نوشتن، تاریخ مذکر، در انقلاب ایران چه شده است و چه خواهد شد، خطاب به پروانه‌ها و چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم؟، گزارش به نسل بی‌سن فردا (سخنرانیها و مصاحبه‌ها).
4-1-1. سبک رضا براهنی
رضا براهنی از شاعران معاصری است که در روند شکلگیری اشعارش گونههای متفاوتی از شکل و محتوای شعری را عرضه داشته است. براهنی عمدتاً به دنبال محتوای شعر است تا سرایش آن. با اینهمه استعداد شاعری او غیر قابل انکار است
مقایسه رفتارهای ضد اجتماعی در اوقات فراغت ورزشکاران حرفه‌ای تیمی و انفرادیword
فهرست مطالب ج
عنوان صفحه
1.3 اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه انتخاب آن. 6
1.5 سوالات یا فرضیههای تحقیق. 8
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق
2.1تعریف و مفهوم اوقات فراغت و دیدگاههای مختلف.. 15
2.2 شاخص‌های فراغت در دوران جدید16
2.3 رویکردهای مختلف در تعریف اوقات فراغت.. 17
2.4 اوقات فراغت از دیدگاه مکاتب فلسفی. 19
2.5 آراء چند‌تن از فلاسفه در خصوص اوقات فراغت.. 19
2.7 نظریه‌های مربوط به سلامت اجتماعی. 21
2.8 اوقات فراغت و ساختار فعالیت‌ها21
2.10 نقش والدین در اوقات فراغت.. 24
2.11 یکپارچگی در فعالیتهای گروهی. 26
2.12 حمایت از طرف رهبران (مربیان) گروه26
2.13 رابطه‌ی بین فعالیتهای اجتماعی و ضداجتماعی. 27
2.14 نگاهی بر رابطه‌ی بین فعالیتهای بعد از مدرسه و رفتارهای ضداجتماعی. 29
2.15 تفسیر مدل توسعه‌ی اجتماعی در رابطه با ارتباط بین فعالیت و رفتارهای ضد اجتماعی. 31
2.16آنالیز کوتاهی در استفاده از دارو در ورزش.. 32
فصل سوم: روش شناسایی تحقیق (متدولوژی)
3.3 نمونه آماری و روش نمونه‌گیری. 57
3.4.1 ابزار اندازه‌گیری، اعتبار و پایائی. 57
3.4.3 روش اجرا (توزیع و جمع‌آوری پرسشنامه)59
3.6.1 مرحله‌ی اول: استفاده از آمار توصیفی. 60
3.6.2 مرحله‌ی دوم : استفاده از آمار استنباطی. 60
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل یافته‌های تحقیق
4.3 آزمون نرمال بودن متغیرهای تحقیق. 70
فصل پنجم: نتیجهگیری وپیشنهادات
فهرست جدول ها
عنوان صفحه
4.1 جدول تعداد و کیفیت پرسشنامه‌های دریافت شده64
4.2 جدول مشخصات سنی ورزشکاران. 64
4.3 جدول توزیع و درصد فراوانی ورزشکاران بر اساس رشته ورزشی. 65
4.4 جدول توزیع و درصد فراوانی ورزشکاران بر اساس نوع رشته ورزشی. 65
4.5 جدول توزیع و درصد فراوانی ورزشکاران بر اساس جنسیت.. 66
4.6 جدول توزیع و درصد فراوانی ورزشکاران بر اساس شرکت در فعالیتهای ملی و بین‌المللی 66
4.7 جدول توزیع و درصد فراوانی ورزشکاران بر اساس شغل. 67
4.8 جدول توزیع و درصد فراوانی محل زندگی ورزشکاران. 68
4.9 جدول توزیع و درصد فراوانی محل تولد ورزشکاران. 68
4.10 جدول میانگین وقت آزاد ورزشکاران. 69
4.11 جدول اولویت‌بندی فعالیتهای اوقات فراغتی ورزشکاران. 70
4.12 جدول نتایج آزمون کولموگراف اسمیرنف رفتارهای ضد اجتماعی بر اساس رشته ورزشی. 71
4.13 جدول نتایج آزمون کولموگراف اسمیرنف فعالیت اوقات فراغتی بر اساس نوع ورزش (تیمی و انفرادی)71
4.14 جدول نتایج آزمون کولموگراف اسمیرنف رفتارهای ضد اجتماعی بر اساس نوع ورزش (تیمی و انفرادی)71
4.15 جدول نتایج آزمون کولموگراف اسمیرنف رفتارهای ضد اجتماعی بر اساس جنسیت.. 72
4.16 جدول نتایج آزمون لوین. 72
4.17 جدول نتایج آزمون ANOVA.. 72
4.18 جدول نتایج آزمون لوین. 73
4.19 جدول نتایج آزمون ANOVA.. 73
4.20 جدول نتایج آزمون تعقیبی Bonferroni74
4.21 جدول نتایج توصیفی فعالیتهای اوقات فراغتی ورزشکاران به تفکیک اولویت و نوع رشته ورزشی 75
4.22 جدول نتایج آزمون Fishers Exact75
4.23 جدول مقایسه رفتارهای ضد اجتماعی در ورزشکاران ورزشهای تیمی و انفرادی. 76
4.24 جدول مقایسه رفتارهای ضد اجتماعی در ورزشکاران براساس جنسیت.. 76
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
4.1 نمودار سطح تحصیلات ورزشکاران. 67
4.2 نمودار توزیع درصد فراوانی اوقات فراوانی ورزشکاران در طول روز. 68
4.3 نمودار توزیع درصد فراوانی وقت آزاد ورزشکاران. 69
فصل اول
مقدمه و معرفی
1.1 مقدمه
تقریبأ نصف ساعات روزانه جوانان را اوقات فراغت در بر میگیرد[1] (لارسون و ورما، 1999). در طی این زمان آنها میتوانند به فعالیتهای مختلفی بپردازند که می‌تواند شامل ورزشهای انفرادی و تیمی، سرگرمی و ابتکارات، خرید، فغالیتهای اجتماعی، استفاده از سایت‌‌‌‌‌ها و شبکههای اجتماعی، بیرون رفتن با دوستان باشد. این فعالیت‌هایی که در اوقات فراغت انجام می‌گیرند تنها در صورتی میتوانند باعث توسعه زمینه‌های مهمی مثل افزایش اعتماد‌به نفس و عزت نفس و ارتباطات اجتماعی گردد که تحت نظر خانواده یا مدرسه باشد (کالدول و اسمیت[2]، 2006 ایکل و همکاران[3]، 2003 هانسن و همکاران، 2003). اوقات فراغت، زمان بیهوده و بدون حس مسئولیت در زندگی افراد نیست، بلکه بر عکس، در این زمان از انسان انتظار بیشتری می‌رود که احساس مسئولیت کند. حتی در زمانی که انسان به خودش واگذار شده، تصمیم‌گیری به عهده خودش است و می‌تواند آزادانه عمل کند، مسئولیت‌پذیری نسبت به خود، اطرافیان و جامعه اهمیت زیادی دارد (جلالی فراهانی، 1388) و جوانان فرهنگ گذران اوقات فراغت را از خانواده‌هایشان و از گروه‌هایی که عضو آنها هستند می‌آموزند (مک‌دونالد و همکاران[4]، 1949). ورزش نوع خاصی از فعالیت جسمانی در اوقات فراغت است که پنجره‌ای با ارزش را به سوی سبک‌های زندگی سالم می گشاید (کوکرهام[5]، 2000).
بزرگ‌ترین فایده در حوزه‌های مختلف فعالیت جسمانی در رابطه با ارتقاء سلامت جسمانی مربوط به فعالیت جسمانی در اوقات فراغت[6] (LTPA) بوده است. زیرا عامل بالقوه در تغییر رفتار به شمار می‌رود (بسی[7]، 2000) و البته در اوقات فراغت که ساختار ضعیفی داشته باشند و ناظر بزرگسالی برای کنترل و نظارت بر فعالیت‌ها وجود نداشته باشد اغلب فرصت‌های کمی را برای ایجاد مهارت در افراد به وجود می‌آورد و بیشتر شرکت‌کنندگان در معرض رفتارهای ضد اجتماعی قرار می‌گیرند (آگینو و پترسون[8]، 1989و ماهونی و همکاران، 2001). هم چنین بسیاری از مطالعات اخیر نشان داده که شرکت جوانان در فعالیت‌ها و برنامه‌های رسمی خارج از مدرسه با صلاحیت شخصی و فردی آنها، دوران کوتاه و بلند مدت موفقیت تحصیلی و سلامت جسمانی آنها رابطه مستقیمی دارد. (ایکلس و گوتمن[9]، 2002 ماهونی و همکاران[10]، 2003).
تحقیقات و مطالعات نشان دادند که برای اصلاح و بهبود رفتار جوانان باید از برنامه‌های مثبت برای گذران اوقات فراغتشان استفاده نمود، دو موضوع در رابطه با این پیشنهادات و برنامه‌ها پیش می‌آید که یکی نیازهای اجتماعی جوانان و دیگری کاهش رفتارهای ضداجتماعی که در برنامه‌ریزی برای گذران اوقات فراغت جوانان است. برای دستیابی به این اهداف در برنامه‌ها باید از روشهای گوناگونی استفاده نمود که شامل فعالیتهای گوناگون، توسعه مهارت‌های رهبری، ایجاد اعتماد‌به‌نفس و شرکت در فعالیتهای اجتماعی می باشد.
مشورت با جوانان در توسعه‌ی برنامه و درگیر کردن آنها در تصمیم‌گیری درباره‌ی انواع فعالیت‌ها، عضو بودن آنها در این برنامه‌ها باعث افزایش حس مالکیت، وظیفه شناسی و مشارکت در آنها میشود. ایجاد فرصت‌های رهبری، ارزش برنامه را بالا می‌برد و به توسعه‌ی مهارت‌های اجتماعی کمک میکند و مهارت‌های مثبت زندگی را تقویت می‌نماید. هم چنین پژوهش‌هایی نشان داده‌اند که برنامه‌های ورزشی و فعالیت جسمانی به توسعه‌ی فردی و اجتماعی کمک میکند و بر رفتار تأثیر مثبت بگذارد و این مهم با اصلاح فاکتورهای خطرزای اساسی در رفتار فردی قابل دستیابی است (موریس و همکاران[11]، 2003).
فعالیت جسمانی و فعالیت اجتماعی ممکن است شامل شرکت در فعالیتهای مذهبی و فعالیتهای فوق‌برنامه تحصیلی مثل باشگاه‌های ورزشی در مدارس و برنامه‌های موسیقی باشد. (دونکن و همکاران[12]، 2002)
با توجه به مطالب ذکر شده به نظر می‌رسد فعالیتهای اوقات فراغت در کنار فوائد بی‌شمار ممکن است خطراتی را نیز متوجه جامعه کند. جوانان که از مخاطبان اصلی اوقات فراغت هستند بیش از سایر گروه‌ها در معرض این آسیبها هستند. در این تحقیق سعی شده ضمن نگاهی به فعالیتهای ضد اجتماعی رایج و فعالیتهای اوقات فراغت ورزشکاران نخبه‌ی رشته‌های تیمی و انفرادی، رابطه این دو را سنجیده و اثر عامل ورزش و جنسیت را در بروز این رفتارها در اوقات فراغت ورزشکاران بررسی شود.
در فصل اول طرح تحقیق و دلایل انتخاب موضوع با اشاره‌ای به واژه‌های رایج در این حوزه ارائه شده است. در فصل دوم مبانی نظری و ادبیات تحقیق برای آگاهی خوانندگان آورده شده و فصل سوم حاوی روشهای انجام تحقیق و آزمون‌های ویژه‌ی ارزیابی آنها است. فصل چهارم و پنجم نتایج حاصل از این تحقیق و تفسیر‌ها و پیشنهادهای کاربردی را ارائه کرده است. امید است انجام این پژوهش که برای اولین بار در کشور اجرا شده است منجر به ارائه‌ی مدل و فرمول مناسبی برای اوقات فراغت جامعه‌ی ورزش ایران شود.
1.2 بیان مساله
جوانان فرهنگ گذران اوقات فراغت را از خانواده‌هایشان و از گروه‌هایی که عضو آن هستند می‌آموزند جوانان زمان کمی را در خانه سپری میکنند و زمان زیادی را با همنوعان خود درخارج از خانه می‌گذرانند (هندری و همکاران، [13] 1996).
ورزش نوع خاصی از فعالیت جسمانی در اوقات فراغت است که دریچه‌ای با ارزش را به سوی سبک‌های زندگی سالم می‌گشاید (کوکرهام، [14] 2000). سبک‌های زندگی سالم مجموعه‌ای از خصوصیات سلامت رفتاری بر اساس انتخاب عناوین موجود از طرف افراد، مطابق با فرصت‌های موجود در زندگی‌شان را گویند. هرچند سبک‌های زندگی سالم نتیجه انتخابشخصی افراد است که این انتخاب‌ها بر اساس مسائل اجتماعی_اقتصادی، اوضاع و احوال سیاسی و درک فرهنگی شکل میگیرد (بوردیو، [15] 1984 و کوکرهام، 2000).
ورزش علاوه بر فوائد آشکار فیزیولوژیکی، هیجانات، مهارت‌های دانشی ماننداعتمادبه نفسو مهارت حل مشکلات را بهبود می‌بخشد این اصلاحات بطور مستقیم بر رفتارهای خطرناکموثر بودهو همچنین شاید بر کاهش رفتارهای ضد اجتماعی تاثیرقابل توجهی داشته باشد (وای‌کما، [16]2002).
پژوهشگران پیشنهاد میکنند فعالیتی برای جوانان انتخاب شود که مهم‌تر از فعالیتهای دیگر باشد که او انجام میدهد به این دلیل که فعالیت، مکانیسمی برای برگرداندن توجه جوانان از رفتارهای ضداجتماعی است (موریس و همکاران، 2003). تحقیقات نشان داده که فعالیتهای تیمی بیشتر بر مهارت‌های اجتماعی تاکید دارند در حالی که فعالیتهای انفرادی بیشتر بر توسعه‌ی فرصت‌هایی برای تحصیل و ورزش تاکید دارند. برنامه‌هایی که برای جوانان فراهم و طراحی میشود بویژه برای جوانانی که گرایش به خود کشی، ترک خانه، بیکاری و... دارند بهترا ست که بر توسعه عزت نفس و اعتماد به نفس تاکید داشته باشد و برنامه‌هایی که قصدشان افزایش جامعه‌گرایی و شناخت نیاز جوانان است بیشتر در رابطه با گروه‌های اجتماعی باشد (موریس و همکاران، 2003).
برنا مه‌ها بدنبال اهداف ضداجتماعی نیستند بلکه سعی در شناسایی مشکلات رفتاری و عواملخطر هستند که ممکن است ناشی ازورزش‌های انفرادی باشد (دارلی سون و همکاران، [17] 2000) و برنامه‌های ورزشی و فعالیت جسمانی ابزار مهمی در توسعه‌ی فردی و اجتماعی بوده و همچینن تاثیر مثبتی بر رفتار دارند. اگرچه این برنامه‌ها به تنهایی نمی‌توانند رفتارهای ضداجتماعی را بطور مستقیم کاهش دهند بلکه آنها باید بعنوان جزئی از استراتژی کاهش یا جلوگیری از رفتارهای ضد اجتماعی باشند و عمل کنند (موریس و همکاران، 2003).
تحقیقات نشان داد که شرکت جوانان در فعالیتهای اجتماعی بطور داوطلبانه بهتر از شرکت نکردن آنها در این فعالیت‌ها است (آلن[18]و همکاران، 1997). همچنین پسرها و دخترهائی که مشکلات متعددی دارند اگر همزمان در برنامه‌های فوق برنامه‌ی مدارس شرکت کنند ترک تحصیل و رفتارهای ناهنجار و بزهکارانه در آنها کاهش می‌یابد (ماهونی، 2000).
شرکت در فعالیتهای ساختار یافته با تمایل به رفتارهای ضداجتماعی رابطه‌ی معکوس دارد. در حالی که مشارکت و درگیری در فعالیتهای با ساختار ضعیف منجر به رفتارهای ضداجتماعی بالایی خواهد شد. این یافته‌ها در مورد دخترها و پسرها مشابه بود. فعالیتهای اوقات فراغت که ساختار ضعیفی دارد و تحت نظارت بزرگسالان انجام نشود اغلب فرصت‌های کمی برای مهارت‌سازی به وجود می‌آورد و شرکت‌کنندگان در معرض رفتارهای ضداجتماعی قرار دارند. (ماهونی واستاتین ومگناسون، [19] 2001) فعالیت‌هایی با ساختار‌یافتگی پایین به سمت بی‌قانونی اجتماعی تمایل دارند و بعضی فعالیتهای اوقات فراغت بی‌ساختار به وسیلهی انحرافات و کارهای غیر‌اخلاقی جوانان کاملا نمایان میشود (اسگاد وهمکاران، [20]1996).
ملاحظه میشود که پژوهش‌هایی روی اوقات فراغت و فعالیتهای ضداجتماعی انجام شده و نتایج آن بیان کنندهی رابطه‌ی نوع فعالیت اوقات فراغت و فعالیتهای ضداجتماعی است. اما تا کنون پژوهشی با هدف تعیین رابطه‌ی نوع فعالیت (با تاکید بر فعالیت ورزشی) با فعالیتهای ضداجتماعی در اوقات فراغت انجام نشده است. به طور سنتی چنین تصور می‌شد که فعالیتهای ورزشی به ویژه از نوع خشن و حرفه‌ای آن منجر به رفتارهای ناهنجار شود، اما نمی‌توان ادعا کرد الزاما شرکت در چنین ورزش‌هایی، منجر به فعالیتهای ضداجتماعی خواهد شد. به همین دلیل پژوهش حاضر به دنبال تعیین رابطه‌ی فعالیتهای ورزشیانفرادی و تیمی با رفتارهای ضداجتماعی در اوقات فراغت ورزشکاران نخبه (عضو تیم ملی) است. هدف آن است که با بدست آوردن اطلاعات دقیق وتجزیه وتحلیل آنها دیدگاههای سنتی را تعدیل وبخشی از ابهامات را روشن نماییم.
1.3 اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه انتخاب آن
یکیازعرصه‌هایمهمیکهدرمطالعاتاجتماعیوپژوهش‌هایفرهنگیبرای شناخت تحولات ارزشی و نگرشی و سبک‌های جدید زندگی مورد توجه قرار میگیرد، عرصه فراغت است. از این رو مطالعه و پژوهش در اوقات فراغت برای برنامه‌ریزی و سیاست گذاری‌های فرهنگی و اجتماعی ضروری می‌نماید (رفعت جاه، 1389).
رفتار پاسخی است که ارگانیسم به محرک بیرونی میدهد. به بیان دیگر رفتار واکنشی است که در برابر یک عمل یا کنش بیرونی از موجود زنده سر می‌زند این رفتار در انسان پیچیده‌تر ازسایر موجودات است. رفتار اجتماعی به عنوان فعالیتهای داوطلبانه‌ای است که قصد دارند به فرد یا گروهی دیگر سود برسانند توصیف میشوند (آیزنبرگ و ماسن[21]به نقل از آنابیکر، [22]2010).
اصطلاح "رفتار ضداجتماعی" در مورد کسانی به کار می‌رود که رفتارشان ناشی از اختلال روانی نیست و ممکن است شامل کسانی باشد که هیچ وقت معاینات کامل روان پزشکی هم از آنان به عمل نیامده تا معلوم شود که اختلال روانی دارند یا خیر. افراد ضداجتماعی ممکن است در عین حال شدیدا دچار اختلال بوده، از آسیب مغزی در رنج باشند یا ممکن است عقب ماندگی ذهنی داشته باشند. و به هر حال رفتار ضد اجتماعی را جدا از انواع اختلالات ذکر شده در بالا مطرح میکنند. فردی که رفتار ضد اجتماعی و بر علیه جامعه دارد دچار هیچ نوع بیماری و آسیب روانی و عقب ماندگی ذهنی نیست (روانپزشکی بالینی کاپلان[23] ترجمه پورافکاری).
جامعه‌ای که به سلامت جسم و روان و رفتار اعضای خود توجه میکند ضمن عدم مصرف هزینه‌های سرسام‌آور درمانی انسانهائی سالم نیز پرورش میدهد، که این خود ضامن رشد فردی و اجتماعی آن جامعه است.
انجام این تحقیق از آن جهت ضرورت دارد که می‌تواند برای وزارت ورزش وجوانان وفدراسیون‌های ورزشی و باشگاه‌ها و همچنین وزارت آموزش و پرورش وتمامی سازمان‌ها و ارگان‌هایی که در امر آموزش جوانان و نوجوانان سهمی دارند موثر واقع شود و این سازمان‌ها با آگاهی از نتایج این پژوهش و پیامد فعالیتهای مختلفی که جوانان و نوجوانان ورزشکار در اوقات فراغت خود به آنها می‌پردازند برای ایشان برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری نمایند تا از اتلاف انرژی این جوانان ونوجوانان که آینده‌سازان این مرز و بوم هستند، جلوگیری نموده وبا فعالیتهای مناسب در اوقات فراغت زمینه‌ای برای ابتکار وخلاقیت آنها فراهم آورند.
1.4 هدف‌های تحقیق
مقایسه‌ی رفتارهای ضداجتماعی ورزشکاران حرفه‌ای رشته‌های انفرادی و تیمی در اوقات فراغت میباشد.
1- تعیین رابطه‌ی نوع ورزش و رفتارهای ضداجتماعی در اوقات فراغت ورزشکاران رشته‌های انفرادی.
2- تعیین رابطه‌ی نوع ورزش و رفتارهای ضداجتماعی در اوقات فراغت ورزشکاران رشته‌های تیمی.
3- مقایسه نوع فعالیتهای ورزشکاران انفرادی وتیمی در اوقات فراغت.
4-مقایسه ورزشکاران انفرادی و تیمی عضو تیم‌های ملی در فعالیتهای ضد اجتماعی در اوقات فراغت.
5- مقایسه فعالیتهای ضداجتماعی در ورزشکاران انفرادی و تیمی زن ومرد عضو تیم‌های ملی.
1.5 سوالات یا فرضیههای تحقیق
1- بین نوع ورزش و رفتارهای ضداجتماعی در اوقات فراغت ورزشکاران رشته‌های انفرادی رابطه‌ی معنی‌دار وجود ندارد.
2- بین نوع ورزش و رفتارهای ضداجتماعی در اوقات فراغت ورزشکاران رشته‌های تیمی رابطه معنی‌دار وجود ندارد.
3- بین فعالیتهای ورزشکاران انفرادی وتیمی در اوقات فراغت تفاوت معنی‌دار وجود ندارد.
4- بین ورزشکاران انفرادی و تیمی عضو تیم‌های ملی در فعالیتهای ضد اجتماعی تفاوت معنی دار وجود ندارد.
5- بین رفتارهای ضداجتماعی در ورزشکاران انفرادی و تیمی زن ومرد عضو تیم‌های ملی تفاوت معنی‌دار وجود ندارد.
1.6 تعاریف مفهومی
تعریف ورزش: تعریف ورزش بسیار گسترده میباشد، اما ما در اینجا تعریفی را که از طرف شورای اروپا پیشنهاد و ارائه شده را می‌آوریم: ورزش به مفهوم کلیه‌ی انواع فعالیتهای جسمانی که چه به صورت سازمان‌یافته و چه به صورت غیر‌جدی انجام می‌پذیرد و اهداف آن تناسب‌اندام، آرامش روانی، شکل‌دهی روابط اجتماعی و دستیابی به نتایج در کلیه سطوح رقابتی میباشد (کوالتر، 2005).
استراتژی‌های اصلی ورزش:
این استراتژی‌ها که دراسپورت اسکاتلند آمده شامل شرکت درفعالیت‌های ورزشی میباشد که می‌تواند کیفیت زندگی فردی و اجتماعی افراد را بالا ببرد و همچنین سلامت اجتماعی افراد را توسعه بخشد و با رفتارهای ضداجتماعی مقابله نماید. اعتماد‌به نفس و عزت‌نفس را افزایش می‌دهدو و طرز تفکر را از راه‌های زیر توسعه می‌بخشد (اسپورت اسکاتلند[24]، 2003).
که شامل پنج استراتژی زیر میباشد:
- توسعه سلامت روانی و جسمانی افراد.
- توسعه و پیشرفت تحصیلی و آموزش و یادگیری زندگی طولانی.
- افزایش فعالیت شهروندان.
- برنامه‌ریزی برای مبارزه با جرم و رفتارهای ضداجتماعی.
- توسعه اقتصادی.
ورزش : زیر مجموعه فعالیت جسمانی است که به طور ویژه شامل قوانین تعریف شده‌ی بازی و عنصر رقابت میباشد. (کسپرسن[25]و همکاران، 1985)
رفتارهای ضداجتماعی: پدیده‌های اجتماعی هستند که بر اثر عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی و روانی به وجود آمده و بر عملکرد و کارائی مثبت و کیفیت زندگی افراد تاثیر منفی گذاشته و هنجارها و ارزش‌های اجتماعی مورد قبول جامعه را تهدید میکند وبا توجه به آثار سوء آنها انجام مداخلات موثر برای کنترل و کاهش آنها ضرورت دارد. بر طبق اعلام موسسه (ای.اس.بی[26]) در انگلستان رفتارهای ضداجتماعی شامل اذیت و آزار، آشوب، فحش و دشنام، ترساندن و مرعوب کردن، سر و صدا و شلوغی بیش از حد، آشغال پاشیدن، مستی و شرب خمر، عدم کنترل خود، دروغگوئی و در نهایت پرخاشگری میباشد (اف.ای.های[27] و همکاران، 2007).
[1]Larson & Verma
[2]Caldwell & Smith
[3]Eccles et al
[4]Hanson et al
[5]Covkerham
[6]LTPA
[7]Booth
[8]Agnew & Petersen – Mahoney et al
[9]Eccles & Gootman
[10]Mahoney et al
[11]Morris et al
[12]Duncan
[13]Hendry
[14]Cockerham
[15]Bourdieu
[16]Ykema
[17]Darlison
[18]Allen
[19]Stattin & Magnusson
[20]Osgood
[21]Ayzenberg& masen
[22]Anabiker
[23]kapllan
[24]Sport Scotland
[25]Caspersen
[26]ASB
[27]FAH
کتاب شناسی دستور زبان فارسی دوره معاصر
فهرست
پیشگفتارالف
مقدمه1
فصل اول ـ کتاب‌ها1
فصل دوم ـ پایان‌نامه‌ها89
فصل سوم ـ مقاله ها149
نمایه455
فرم اطلاعات پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد
|
نام واحد دانشگاهی: سبزوار کد واحد: 127 |
کد شناسایی پایان‌نامه: 12720101812017 |
|
نام و نام خانوادگی دانشجو: فاطمه زهرا توانچه شماره دانشجویی: 8021131009 |
سال و نیمسال اخذ پایان‌نامه: 83-82 ترم دوم |
|
عنوان پایان‌نامه کارشناسی ارشد یا دکترای حرفه‌ای: کتابشناسی دستور زبان فارسی دوره معاصر (کتاب، مقاله، همایش) 1300 تا 1383 |
|
|
تعداد واحد پایان‌نامه: 4 |
نمره پایان‌نامه دانشجو به عدد: به حروف: |
|
چکیده پایان‌نامه (شامل خلاصه، اهداف، روش های اجرا و نتایج به دست آمده): در عصری که بدان عصر انفجار اطلاعات گفته میشود و روزانه هزاران داده به صورت منابع دیداری و شنیداری، چاپی و غیرچاپی، در سراسر جهان تولید میشود و به انبوه چندمیلیونی اطلاعات موجود می‌پیوندد؛ وجود کتاب شناسی‌ها، با توجه به نقش بنیادین تحقیق، برای دسترسی هرچه زودتر منابع و جلوگیری از تکرار چندباره پژوهش‌های انجام شده، برای محققان و علاقمندان، ضروری به نظر می‌رسد. کتاب شناسیحاضر که پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی است؛ با همین هدف گردآوری شده است. این کتاب شناسی که نوعی کتاب شناسیموضوعی و توصیفی به شمار می‌رود و برپایه آیین نگارش علمی نوشته شده است؛ کتاب‌ها، مقاله‌ها و پایان‌نامه‌هایی را که در فاصله سالهای 1300 تا 1383 دربارة دستور زبان فارسی و گویش‌های ایرانی نوشته شده است، معرفی میکند. همچنین مواردی چون پرسش و پاسخ‌ها، نکته‌ها، گزارش، و مصاحبه و معرفی کتاب نیز آورده شده است. منابعی که توسط گردآورنده به طور مستقیم دیده نشده است. این اثر، با نمایه‌هایی چون نمایه عنوان و نمایه اشخاص پایان می‌یابد. |
|
پیشکش
اگر تنها، تنها و تنها، در سکوت چهار دیوار اطاق خویش، عید را و قدر را، به نوشتن سر کردم، اگر فراتر از یک سال، در کوچه‌های پرازدحام جوانی‌ام، تنها به آهنگ نوشتن، گام برداشتم؛ اگر چشمانم، ترانة خواب را به دیدار عاشقانة یک تولد، به سرخی سخت‌ترین خستگی‌ها سخاوتمندانه بخشید؛ همه را پیشکش مرجان‌های نگاه شاهنشاه سرزمین وجودم، امام (رضا)، که آسمان اعتمادم به تمامی از آن اوست و جادوی گنبد او زنجیر شرم قلم من است؛ می‌کنم.
پیشکشی از سر تعظیم، به وسعت باوقار دستان پدرم، حرمت سجادة چشمان مادرم و نجابت آسمان قلب خواهرم لیلا، این سه نقطه پیوستة مثلث زندگی‌ام.
|
Thesis Identification code: 12720101812017
|
Univer Sity Branch:sabzevar Branch code: 127 |
|
Year And semester Of Thesis Extraction: 2003-4
|
Student First And Last name: Fatemeh zahra tavancheh Student Code: 8021131009 |
|
Thesis Title of M.A.:Modern Persian Grammar (Book,paper,conference)1921-2004 |
|
|
Thesis Mark In Number: In Letter: |
Unit number Of Thesis: 4 |
|
THESIS ABSTRACT: In a Period Called Era Of Data Explosion,Every Day,Thousands of Data Are Produced In Different Fields In All Over The World such As:Audio-Visual,printing & Non-printing Matters And Added To The Existing Millions Of Data.
Considering The Fundamental Role Of Research,The Existence Of Bibliography Is Necessary To Researchere And The Interested People To Knowledge;So It Facilitates Gathering Sources And Prevents Repetition and Research Rerunning.
The Present Bibliography Which Is Prepared As Thesis for M.A. Degree In Persian Language & literature Has Been Provided For The Same Aim. It Is a Kind Of Descriptive,Subjective One And Compiled Based On Scientific Rules Of Writing.It Presents Book,Paper And Thesis Written On Persian Grammar And Persian Dialects Between 1921 to 2004. There Are Also Included Some Other cases Such As Discussion & Debate,Points,Reports,Interviews And Introduction Of books. Sources Which Have Not Been By The compiler,Herself,Are Marked By Asterisks;But In Relation Whit Thesis,All Available Sources Are Marked By Asterisks.
This Work Ends By A Presentation Of Title,Author And Presentation.
|
|
مقدمه
1ـ تعریف "دستور" در زبان فارسی:
واژه دستور در زبان فارسی قدمتی طولانی دارد. اما معانی اولیه آن غیر از آن چیزی است که امروزه به عنوان یک علم از آن نام برده میشود. قبل از آوردن کهن‌ترین معانی آن باید یادآور شویم که این واژه در فرهنگ نفیسی، اسم عربیِ مأخوذ از فارسی، در فرهنگ آنندراج، فارسی و در مدارالأفاضل، عربی معرفی شده است. «"دستور" [به فتح دال] صاحب دست و مسند و آنکه در تمشیت امور بر او اعتماد کند و به معنی اجازت و رخصت نیز آمده و به این معنا "دستوری" نیز گویند.»[4]؛ «وزیر و منشی باشد ... و چوب گندة درازی را نیز گویند که به عرض بر بالای کشتی اندازند و میزان کشتی را بدان نگاه دارند.ـ و چوبی که در پس دراندازند تا در گشوده نگردد.»[5]؛ «کتابی که در او مایحتاج چیزها نوشته شده باشد و نسخه جامع کل حساب که نسخه‌های دیگر از آن بردارند. جمع: دساتیر...ـ دستورات: صد یکی که به زمین‌دار در وقت جمع اراضی داده میشود.»[6]؛ «دستور به ضم، وزیر ـ فارسیان آن را به فتح استعمال کنند به معنی مذکور و به جای اعتماد و چوب فروترین جهاز که به بادبان بندند.»[7]؛ «... طرز و روش بود ـ مقتدای امت زرتشت باشد از مقوله موبد.»[8]؛ «... و این لغت را عرب تصرف کرده اول آنرا که مفتوح است، مضموم ساخته، استعمال نمایند چرا که وزن فعلول به فتح الف در عربی نیامده.»[9]
اما با پیدایش علم قواعد زبان فارسی و جایگزینی واژة دستور به جای قواعد یا صرف و نحو، معانی اختصاصی و تازه‌ای برای این واژه ارایه شد که نمونه‌هایی از آن آورده میشود:
1ـ «دستور زبان فارسی از قاعده‌هایی که برگرفته از زبان است و درست گفتن و درست نوشتن را در بیان فکر و مطلب به ما می‌آموزد؛ فراهم آمده است.»[10]
2ـ «قواعدی که به یاری آنها شناخت اجزای سخن و عوامل تشکیل‌دهندة گفتار انجام میگیرد؛ دستور زبان نامیده میشود.»[11]
3ـ «دستور، قوانینی است که مطابق آن شخص می‌تواند در زبانی، درست و بی‌خطا، سخن بگوید و بنویسد.»[12]
4ـ «دستور زبان، دانشی است که ساختمان زبان را بیان میکند. وسیله‌ای است برای رسانیدن یا ثبت مقصود انسان که در صورت بیان کردن، به آن سخن یا گفتار یا کلام گویند.»[13]
2ـ نگاهی گذرا به تاریخچه دستورنویسی در جهان:
الف ـ دستورنویسی در غرب:
دستور زبان «گرامر» به یونانی «گراماتیکه = grammatiké» و به لاتینی «گراماتیکا= grammatica» گفته میشود. [14] «گرامه» در یونانی به معنای «حروف الفبا» است واز این رهگذر اشاره‌ای است به نوشتن.[15]
نخستین کسی که دستور زبان را نگاشت، فردی از هند به نام «پانی نی» است که به قول «ماکس میولرو موریس لروی» و «جان هیور» و «جان لیونزد» در قرن چهارم پیش از میلاد و به گفته «گلد زیهر»، دانشمند آلمانی، در قرن هشتم و به تأیید «بلوم فیلد»، دانشمند آمریکایی، در حوالی 350ـ250 قبل از میلاد و به قول «جان کرول» آمریکایی، در قرن سوم قبل از میلاد می‌زیسته است. وی دستور زبان سنسکریت را نگاشته است.[16]
اما در یونان باستان نخستین کسی که به تقسیم جنس به انواع سه‌گانه مذکر، مؤنث و مخنث پرداخته است، فیلسوف معروفِ سوفسطایی به نام «پروتاگوراس = Protagoras» است که در قرن
پنجم می‌زیسته است.[17] پس از وی، «افلاطون» (427 ق.م ـ 347 ق.م) در کتاب خود به نام «کرتیلوس» مسأله قراردادی یا طبیعی بودن منشاء زبان را، که بعدها دو مکتب فکری طبیعی‌گرایان و قراردادی‌گرایان را در دانش زبان شناسی جدید بوجود آورد، مطرح کرد و در کتاب دیگر خود به نام «سوفست»، برای اولین بار، «فعل = rhema» و «اسم onoma» را تعریف نمود و میان آن دو تمایز قایل شد. [18]
بعدها «ارسطو»، برجسته‌ترین شاگرد افلاطون، مقولة «حرف syndesmol» را به مقوله بالا افزود
و در رساله‌ای با نام «اندر عبارت = on Interpretation» مخالفت خود را با طبیعی بودن زبان، بیان
کرد.[19] و درپی او «رواقیون» چهارحالت «فاعلی= nominative»، «مفعولی = accusative»، «اضافی =
genitive» و «مفعول‌الیهی= dative» را مطرح کردند. ولی تقسیم‌بندی کلام به هشت جزء، برای اولین بار به وسیله «دیونی سیوس تراکس = Dionysius Thrax» مطرح شد. این دانشمند یونانی صد سال قبل از میلاد می‌زیسته است، وی کامل‌ترین دستور زبان یونانی را نگاشته و برای نخستین بار دستور زبان را علمی مستقل بیان کرده است. تقسیم‌بندی او همچنان در دستور زبان سنتی امروز باقی مانده است و با اضافه شدن «صوت» به صورت: اسم، صفت، فعل، ضمیر، حرف تعریف، حرف اضافه، قید، حرف ربط و صوت به کار می‌رود.[20] بعد از او «آپولونیوس دیسکولوس»، برای اولین بار به طرح نحو زبان یونانی پرداخت. وی اجزای هشت‌گانه کلامِ دیونوسیوس را با تعاریفی جدید و با استفاده از اصطلاحات فلسفی در کارش به کار برد. [21]
از سوی دیگر، رومیان برای نوشتن دستور زبان لاتین از سبک و سیاق یونانی بهره گرفتند . اما
در زبان لاتینِ باستان طبقه‌ای از کلمات، که بتوان آن را هم ردیف با طبقه حرف تعریفِ زبان یونانی قرار داد ، وجود نداشت و بنا به همین دلیل ، این طبقه از حروف در زبان یونانی حذف شد اما
دانشمندی به نام «رمئیوس پاله مون»، که احتمالاً در قرن اول میلادی می‌زیسته است؛ طبقة «اصوات» را بیان کرد تا طبقه‌بندی تراکس همچنان ثابت بماند. [22] تقلیدهایی این چنین از دستور زبان یونانی، این
پندار را پدید آورد که دستور این زبان، یک چارچوب همگانی است که برای سایر زبان‌ها هم به کار می‌رود[23] به طوری که از دستورهای نوشته شده از سوی برخی دانشمندان یونانی، مانند «ایلیوس دوناتوس= Donatus» دانشمند سده چهارم میلادی با عنوان «فن صغیر= Ars minor» و «پریسکیانوس = Priscian/ priscianus» دانشمند سده پنج و شش میلادی با عنوان «مقولات دستوری»، در تمام دوران سده‌های میانه (500 تا 1500 میلادی) برای کتابهای درسی استفاده شد.[24]
در قرون وسطی که فاصلة زمانی قرن پنجم تا قرن پانزدهم را دربر میگیرد؛ فلاسفه مسیحی برای تحلیل زبانی که زبان وحی و الهامات آسمانی محسوب می‌شد؛ به اقداماتی دربارة دستور زبان دست زدند و به برخی مشخصات دستوری، مانند تمایز اسم و صفت، مطابقه دستوری (مطابقه برخی واژه‌های مرتبط در جمله)، کمیت دستور (مطابقه میان دو عنصر از مقوله‌های متفاوت، مثلاً فعل و اسم) و بدل در زبان لاتین دست یافتند. البته همه پژوهش‌های زبان لاتین در خدمت عقاید و الهیات مسیحی به کار می‌رفت.[25]
اما در انگلستان، در حدود سال 1000میلادی «الفریک، پیر دیر این‌شام = Eynsham» کتاب دستور زبان و مکالمات خود را که از نخستین کتابهای دستور زبان انگلیسی بود، با الگوبرداری از نظام دستوری پریسکیانوس نگاشت و بدین‌سان دستور زبان پریسکیانوس الگویی برای سایر دستورنویسان انگلیسی شد.[26]
آمیختگی فلسفه و زبان در قرن هفدهم رخ داد و بازتاب آن، پدید آوردن دستورهای عمومی بود که معروف‌ترین آن «دستور عمومی و عقلانی = Grammaire génerale et raisonée» است که به دستور رویال (Port-royal) معروف است و در سال 1660 م انتشار یافت.[27] اما آنکه بیشتر از همه فلسفه را وارد مباحث دستوری زبان کرد «Condillac»، حکیم و روانشناس فرانسوی بود. کتاب او در سال 1775 م منتشر شد. او کلام و اجزاء کلام را به عنوان جلوه‌ای از فکر تحلیل کرد و خواهان تدوین دستور زبان کلی برای همه زبان‌ها بود. و این فکر او به کوشش برای زبان‌های عمومی، از جمله «اسپرانتو» شد. نمونه کامل دستور زبان کلی را با نام «دستور دستورها» در اوایل قرن نوزدهم می‌بینیم که دانشمندی به نام «Giraut Duviver» نوشته است.[28] از دانشمندان همین دوره، میتوان فیلسوف و ریاضیدانِ معروف، «گوتفیرد ویلهم فن لایبنیتس» را نام برد که در قلمرو زبان شناسی ادعا کرد که کلیه زبان‌های موجود در اروپا و آسیا از یک واحد مشتق شدهاند. ادعاهایی از این دست سبب شد تا دیگر دانشمندان به کشف خویشاوندی زبان‌های مختلف و نیز شناخت منشاء زبان‌ها بپردازند.[29]
در قرن بیستم دو روانشناس به نام‌های «دامورت = J. Damourette» و «پیش = E.pichon» در کتاب خود به نام «بررسی دستور زبان فرانسه» زبان را از نظر روانشناسی و روانکاوی مطالعه کردند و بر منطق قدیم حاکم بر دستور زبان، که کلمات را در حکم ابزار منطقی می‌دانست و آنها را بر همین پایه تقسیم‌بندی میکرد؛ خط بطلان کشیدند و همین امر سبب شد تا تقسیم‌بندی‌های تازه‌ای برای کلمات مطرح شود.[30]
از دانشمندان بزرگ دیگر قرن نوزدهم میتوان فردینان دوسوسور (Ferdinan de sausure) را نام برد که بنیانگذار زبان‌شناسی نوین به شمار می‌رود. وی مطالعه نظام‌مند زبان و زبان‌ها را تشخیص داد و شرایط تحقق دستاوردهای زبان شناسی قرن بیستم را فراهم کرد.[31]
از دیگر کسانی که انقلابی راستین (تعریف تامس کوهن = Thomas Kuhn) در زبان‌شناسی ایجاد کرد؛ نوام چامسکی «Noam, Chomsky» است که گام آغازین مطالعات زبان شناسی خود را با نوشتن پایان‌نامه‌اش درباره دستور زبان زایشی عبری نوین، برداشت.[32] «چامسکی زبان‌شناسی را به بخشی از دانش روانشناسی تبدیل میکند و در مقابل همه آن تلقی‌هایی که زبان را بر حسب نحوه کاربرد آن تحلیل میکند؛ می‌ایستد. چامسکی تمایز قاطعی قایل است میان «دانستن یک زبان» و «کنش زبانی».»[33]
ب ـ دستورنویسی در جهان عرب:
درباره نخستین واضع صرف و نحو عرب، روایات گوناگونی وجود دارد اما معروف‌ترین آنها «حضرت علی» را واضع علم نحو و «ابوالاسود دؤلی»، متوفی سال 67 ه .ق، را مدون نحو دانسته است. «سیوطی» در کتاب «بغیة الوعاة و المزهر»، اولین واضع علم صرف را «معاذ هراء»، متوفی 187 ه .ق، که از ایرانیان مقیم کوفه بوده است؛ معرفی کرده است.[34]
اما از آنجایی که دستور زبان هر سرزمین، به دلیل استعمال روزمره از آن زبان، برای اهل آن تازگی ندارد؛ همین امر سبب میشود اهل آن زبان خود را بی‌نیاز از تدوین قواعدی منسجم برای آن زبان ببینند، اما هنگامی که ملتی نیازمند آموختن زبان بیگانه گردد؛ در صدد برمی‌آید تا قوانین میان اجزای کلام آن زبان را کشف کند همین مسأله سبب نوشتن دستور آن زبان میشود. شاید بتوان گفت که به دلایل متعددی از جمله پذیرفتن دین اسلام، ایرانیان، نخستین تدوین‌کنندگان دستور زبان عربی بودند. نخستین مراکز تحقیق در زبان عربی، مصر و کوفه، دو شهر قدیم ایرانی بود و «سیبویه فارسی»، متوفی سال 183 ه .ق، صاحب نخستین کتاب بزرگ و جامع در علم نحو با نام «الکتاب» است.[35] و این‌گونه، در برهه‌ای از زمان که داشتن قوانین مکتوب برای زبان فارسی مطرح نبود؛ از سوی مردمان همین سرزمین، دستورهایی برای دیگر زبان‌ها نگاشته می‌شد که پس از قرن‌ها هنوز هم توجه دستورنویسان و مراکز علمی و دانشگاهی عرب را به خود معطوف داشته است. در مورد دستورنویسی در میان اعراب تا همین جا بسنده میشود و در قسمت‌های دیگر به پیروی دستورنویسی ایرانیان از دستورنویسی عرب اشاره‌ای کوتاه خواهد شد.
ج ـ دستورنویسی در ایران:
در کتاب‌ها و مقالات مختلف، دربارة نخستین دستورنویس زبان فارسی، اختلاف‌نظر وجود دارد که آن تعداد از نظریاتی را که مشاهده شد؛ گردآوری کرده و در این جا می‌آوریم:
1. کهن‌ترین کتاب فارسی که به طور جانبی و در خلال پرداختن به فن عروض و قافیه مباحثی از دستور زبان فارسی را بیان داشته است، کتاب «المعجم فی معاییر اشعار العجم»، تألیف «شمس‌الدین محمد بن قیس رازی» است. برخی تألیف این کتاب را سال 623 ه .ق.[36] و برخی آن را 630 ه .ق.[37] دانسته‌اند.
2. احمد منزوی در معرفی کتاب «تاج الرؤس و غرة النفوس»، از «احمد بن اسحاق قیسری»، نام برده است. تألیف این کتاب پیش از 898 ه .ق. است. وی پس از معرفی کتاب، داخل پرانتز می‌نویسد: «شاید نخستین دستور زبان فارسی باشد.»[38]
3. جلال‌الدین همایی بعد از کتاب المعجم به کتابی به نام «منطق الخرس فی لسان الفرس» نوشته ابوحیان نحوی، متوفی 745، اشاره میکند که به زبان عربی در قواعد زبان فارسی نوشته شده است. سپس کتاب «قواعد صرف و نحو فارسی» تألیف عبدالکریم بن ابی القاسم ایروانی را نخستین کتاب در موضوع قواعد زبان فارسی میداند که در قرن سیزدهم هجری تألیف و در تبریز چاپ شده است آنگاه دربارة میرزا حبیب سخن می‌راند.[39]
4. نخستین کسی که کلمه «دستور» را به جای واژه‌های «گرامر»، «نحو»، «قانون» و «قواعد» زبان فارسی اختیار کرد و قواعد فارسی را از محدوده تقلید و ترجمه دستور عرب بیرون آورد؛ «میرزا حبیب اصفهانی» متخلص به «دستان»، متوفی 1315 ه .ق. است. وی سعی کرده است برای دستور زبان فارسی، دستوری مستقل پدید آورد. دو کتاب وی «دستور سخن» و «دبستان پارسی» است.[40] خانم اینال صاوی، ایشان را پس از حاج محمد کریم خان کرمانی، به عنوان کسی که دستور زبان فارسی را به صورت دانشی مستقل نگاشته است؛ معرفی میکند.[41]
5. حسن صدر حاج سید جوادی می‌نویسد: «نخستین کسی که دستور زبان فارسی را به صورت مستقل نوشته»، و حدود دو قرن قبل از میرزا حبیب اصفهانی در «ملتان» می‌زیسته، نام وی «عبدالصمد زنده ملتانی»، صاحب کتاب «اصول فارسی» است.»[42] اما احمد منزوی با آوردن دلایل گوناگونی از جمله این بیت: ختم شده نامه دیده‌ام لایق سن تاریخ زو کنم «غایق»، که ملتانی در پایان رساله خود آورد؛ تاریخ انجام کار را 1699 م دانسته است[43] و این نظر را رد میکند و می‌نویسد:
6. « «اصول فارسی» عبدالصمد ملتانی دومین اثر است در دستور زبان فارسی و نخستین آن «قواعد الفرس»، کار «ابن کمال پاشای ترک، احمدبن سلیمان بن کمال پاشای ترک» میباشد که در سال 931ق/1535م نگاشته است».[44] خانم اینال صاوی این اثر را قدیمی‌ترین نسخه قابل اعتماد از دستور زبان فارسی دانسته است و وفات نویسنده آن را 940 ه .ق. آورده است. [45] وی دربارة نخستین دستوریِ زبان فارسی چنین می‌نویسد:
7. «تا آنجا که نگارنده خبر دارد، حاج محمدکریم کرمانی، نخستین کسی است که صرفاً در راه تهیه دستور زبان فارسی گام برداشته و اثری تازه و آموزنده پدید آورده است، چنانکه خود او در مقدمه نوشته که تا پیش از وی کتابی در این باب دیده نشده است.
گرچه شمس قیس رازی و جهانگیری و دو سه تن از شاگردان مکتب آنها در بنای دستور زبان پارسی، پایه‌هایی نهاده‌اند و برخی از مطالب دستوری را به مناسبت‌هایی به رشته تحریر کشیده‌اند، ولی قصدشان تهیه دستور زبان نبوده است. پس میتوان گفت: گوی سبقت را در این میدان، حاج محمد کریم خان ربوده است و نشان افتخار تهیه دستور زبان، شایستة شأن اوست، چه «اَلْفَضْلُ لِلْمْتَقد‌ّم». راستی او را حقی بزرگ بر گردن دستورنویسان است و کسانی که بر اثر وی کتاب دستور نوشته‌اند؛ کارشان آسان‌تر و راهشان هموارتر بوده است.»[46]
احمد منزوی کتاب «صرف و نحو فارسی»، اثر حاج محمد کریم خان بن ابراهیم کرمانی قاجار را نوشتة سال 1276 ه .ق/ 1859 م میداند و داخل پر انتز می‌نویسد: «دستور زبان عربی که با فارسی نیز سروکار دارد.»[47]
8 . خسرو فرشیدورد پس از آوردن نظر سایرین دربارة نخستین دستورنویس زبان فارسی، چنین می‌نویسد: «قدیمی‌ترین کتابی که پیش از همه به قواعد زبان فارسی اشاره کرده است، «دانشنامه علایی» است که ابن‌سینا، نویسنده آن، در بخش منطق این کتاب، آنجا که می‌خواهد از دلالت لفظی سخن به میان آورد، کلمه را به سه قسم تقسیم میکند: اسم، کلمه (فعل)، ادات (حرف) و در این زمینه دو سه صفحه می‌نویسد. حکمای دیگر ایران نیز مانند خواجه نصیرالدین در «اساس الاقتباس» و قطب الدین شیرازی در «درةالتاج» چنین کرده‌اند. بنابراین، ابن‌سینا، نخستین دستور نویس فارسی به شمار می‌رود، همان طور که حکمای یونان هم اولین دستورپژوهان زبان یونانی بوده‌اند».[48] ابن‌سینا متولد 370 ه .ق. و متوفی سال 428 ه .ق است.
9. محمد جواد شریعت، در سفری که به چین داشته است؛ در کتابخانه مسجد «دونگ شﻰ =
DUNG SHI» در شهر پکن با کتابی به نام «منهاج الط‍ّلب» روبرو میشود که فردی چینی به نام محمد بن الحکیم الز‌ّینیمی‌ّ الش‍ّندونی‌ّ الص‍ّینی در سال 1070 ه .ق. به زبان فارسی نگاشته است. وی این کتاب را کهن‌ترین دستور زبان فارسی به فارسی دانسته است.[49]
10. در جلد دوم دانشنامه ادب فارسی، نخستین کتاب دستور زبان فارسی در ایران، کتاب «قواعد صرف و نحو فارسی» (تبریز، 1262 ه .ق.) متعلق به «ملا عبدالکریم بن ابوالقاسم ایروانی» دانسته شده است. و بعد از آن از کتاب «صرف و نحو فارسی» نوشته «حاج محمد کریم خان کرمانی» نام برده و تألیف آن را، سال 1275 ه .ق. نوشته شده است.[50]
11. میر غزن خان ختک، پس از اینکه ادعا میکند که برای نخستین بار، دانشمندان شبه قاره دستور زبان فارسی را نوشتند؛ قدیمی‌ترین کتاب مستقل دستور زبان فارسی را در شبه قاره، «شجرة الامانی» دانسته است که در سال 1171 ه .ش. بوسیله میرزا محمد حسن قتیل نگاشته شده است.[51]
دربارة اینکه نخستین کسی که واژة «دستور» را در کتاب خویش به کار برده است، یک نظر مخالف بانظر همایی مطرح شده است. حسن صدر حاج سید جوادی «محمد تقی کمال الدین بن میرزا خسرو خان زند قزوینی» مشهور به «سنجر ایرانی» یا «سنجر قزوینی»، صاحب کتاب «دستور سخن» را نخستین کسی میداند که واژه «دستور» را وارد صرف و نحو فارسی کرده است و دلیل این ادعا را سال تألیف کتاب، یعنی 1296 ه .ق. برابر با 1879 م. آورده است.[52]
وی استعمال واژة «دستور» را در کتابهای فارسی، حتی قبل از سنجر قزوینی و از آنِ «فایق لکهنوی»، متوفی 1241 ه .ق. میداند که نویسنده کتاب «دستورالانشاء» است. و یا در انشاءنویسی از کتابهای دیگری چون «دستورالصبیان»، «دستورالمکتوبات» (چاپ 1304 ه.ق./ 1886 م.) نام می‌برد. همچنین کتابی با نام «دستور المبتدی» را که به فارسی و در صرف عربی نوشته شده است، یادآور میشود که نویسندة آن «ابن نصیر» است و وی در برگ دوم کتاب به نقل از «صراح اللغة» آورده است: «دستور به ضم دال: دفتری که قوانین مُلک در او جمع کرده باشند. صدر حاج سید جوادی استفاده از واژة «دستور» را در کتاب «دستور سخن»، با ذکر کلمة «شاید» تقلیدی از کتابهای نام برده شده میداند.[53]
در هر صورت نمی‌توان جایگاه میرزا حبیب را در تحول دستور زبان فارسی نادیده گرفت. او با شناختی که از زبان‌های فارسی، عربی، ترکی و فرانسه داشت؛ دستور زبان فارسی را تدوین کرد.[54] عده‌ای معتقدند که سنگ بنای طرز قواعد و دستور زبان فارسی، به دست میرزا حبیب گذارده شده و وی قواعد زبان فارسی را از عربی جدا کرده است.[55] همایون فرخ، کتاب دستور سخن را یک نوع خلاصه صرف و نحو میداند که بعضی اطلاعات مفید زبان فارسی را نیز دربردارد.[56]
باید دانست که قبل از میرزا حبیب اصفهانی «تأثیر صرف و نحو عربی بر دستور زبان فارسی، در دورة اولیة تاریخ دستورنویسی، برای زبان فارسی مشاهده میشود. این تأثیر از یک سو بر ساخت زبان بود، بدین معنی که دستورنویسان اولیه، زبان فارسی را به قیاس زبان عربی، به سه بخش اسم، فعل و حرف تقسیم می‌کردند مثل «لسان العجم» تألیف میرزا حسن بن محمد تقی طالقانی، از دیگر سو، بر نام‌گذاری مقولات و اصطلاحات دستوری؛ به همین دلیل غالب اصطلاحات دستوری ما عربی است. مثل فاعل، مفعول، قید، صفت، مضاف و غیره.»[57]
میرزا حبیب برای نخستین بار کلمات زبان فارسی را به ده گونة اسم، صفت، ضمیر، کنایات، فعل، فرع فعل، حروف، متعلقات فعل، ادوات و اصوات تقسیم کرد و آن را در کتاب خود با عنوان «دستور سخن» (استانبول، 1289 ق) و «دبستان فارسی» (استانبول، 1308 ق) که تلخیصی از دستور سخن بود؛ ثبت نمود. میرزا حبیب در مقدمة این کتابچه می‌آورد: «... در عبارت قدری از نسخة پیش مختصرتر ولی در معنی بسیار مکمل‌تر نوشتم و جزو عربی آن را طرح کردم... .»[58]
در ادامه شیوة میرزا حبیب، «عبدالعظیم خان قریب گرکانی» کتاب خود را با نام «دستور زبان فارسی به اسلوب السنة مغرب زمین» نگاشت. این کتاب به سال 1330 ه .ش. به وسیله انتشارات علمیة تهران، در 222 صفحه چاپ شده است. او در این دستور، به پیروی از فرانسویان و با اذعان به اینکه زبان فارسی به زبان اروپایی شباهت دارد تا به زبان عربی، اقسام کلمه را نه گونة اسم، صفت، کنایات، عدد، فعل، قید، حرف اضافه، حرف ربط و صوت شمرده است. وی ضمیر را بخشی از کنایات دانسته و عدد را به جای حرف تعریف فرانسه قرار داده است و این‌گونه اقسام نه‌گانه کلام را حفظ کرد. قریب سه دوره دستور زبان فارسی برای مدارس نگاشت.
در این جا لازم است از کتاب "The universal Anglo Persian Grammer" تألیف سید عبدالطیف یادی کرد که در دو بخش انگلیسی و فارسی در سال 1266 ه .ش. در بمبئی چاپ شده است و بنا به نوشته میرغزن خان ختک، اولین کتاب دستور زبان فارسی در شبه قاره و ایران است که کلمات زبان را به سبک دستورنویسی انگلیسی به هشت بخش تقسیم‌بندی کرده است. همچنین بحث‌های دستوری این کتاب، نسبت به کتابهای دیگر آن زمان جدیدتر و علمی‌تر است.[59]
غلام‌حسین کاشف از معاصران عبدالعظیم خان قریب است که در این دوره قواعد زبان فارسی را تحت تأثیر زبان ترکی نگاشت.[60]
از دستورهای دیگر این عصر، «دستور پنج استاد» است که با همکاری عبدالعظیم خان قریب، محمد تقی بهار، بدیع‌الزمان فروزانفر، جلال‌الدین همایی و رشید یاسمی نوشته و در سال 1328 در تهران چاپ شد. این کتاب پس از سالها تدریس در مدارس، هم اینک نیز به اهتمام افرادی چون سیروس شمیسا ، امیر اشرف الکتابی و جهانگیر منصور تجدید چاپ میشود. این دستورها و
دستورهایی که بوسیله افرادی چون عبدالرسول خیام‌پور، محمد جواد شریعت، محمد جواد مشکور، عبدالرحیم همایون‌فرخ و میرزا علی اکبر خان ناظم الاطباء کرمانی نوشته شده است؛ همگی جزء دستور سنتی محسوب میشوند و این همان دستوری است که در پایه‌ریزی آن از دستورنویسی غربی و در نتیجه از یونانیان الگوبرداری شده است. اما تحولی که در قرن نوزده و بیست اتفاق افتاد؛ شیوة دستورنویسی زبان فارسی را نیز تحت‌الشعاع قرار داد. آشنایی دستورنویسان ایرانی با علم زبان شناسی، افق‌های تازه‌ای را در مقاله‌ها و کتابهای نوشته شده درباره دستور زبان فارسی پدید آورد. از جمله کسانی که به معرفی و توضیح دستور زبان فارسی به شیوة نوین و علمی پرداخته‌اند؛ محمد معین و پرویز ناتل خانلری را میتوان نام برد. دکتر معین از مقوله‌های دستوری، حرف اضافه، مصدر، معرفه و نکره و جمع را با عنوان طرح دستور فارسی به صورت منفرد به بحث کشانید و معتقد بود که «... در تدوین دستور کامل زبان فارسی، مانند تاریخ ادبیات و فرهنگ لغات محلی (لهجه‌ها) ـ با توجه به اوضاع و مقتضیات کنونی ـ در صورتی امکان‌پذیر است که مباحث مختلف آن جداگانه مورد تدقیق قرار گیرد...».[61] پرویز ناتل خانلری، کوچکترین جزء کلمه را که در دستورنویسی نشانی از آن نبود مورد بررسی قرار میدهد و در دستورهایی که او و افراد پس از او برای مدارس می‌نگارند شیوه‌های تازه‌ای دیده میشود. در زمینه دستورنویسی به شیوه نوین که خود شعبه‌ها و مکتب‌های متعددی دارد افرادی چون پرویز ناتل خانلری، ساسان سپنتا، محمدرضا باطنی، خسرو فرشیدورد، یدالله ثمره، علی‌اشرف صادقی، محمدتقی وحیدیان، محمد حق‌شناس، منصور اختیار، ابوالحسن نجفی، صادق کیا، محمد مقدم، غلام رضا ارژنگ، علی بابک و دیگران کتاب‌ها و مقالاتی می‌نگارند و بدین‌سان دستورنویسی زبان فارسی از مرحله تقلید از الگو برداری عربی و غربی وارد جریان تازه‌ای بنام «زبان شناسی نوین» میشود.
3ـ انواع دستورنویسی برای زبان فارسی:
دستورهایی را که برای زبان فارسی نوشته شده است؛ شاید بتوان به صورت زیر تقسیم‌بندی کرد. باید توجه داشت در برخی تقسیم‌بندی‌ها مرزی وجود ندارد به این معنی که برخی شماره‌ها، شماره‌های دیگر را می‌تواند تحت پوشش قرار دهد.
1ـکتاب‌هایی که به طور مستقیم در مورد دستور زبان فارسی نوشته نشده است.
2ـدستور زبان فارسی در مقدمه فرهنگ‌های فارسی.
3ـ کتاب‌ها یا جزوه‌هایی که دربارة بخشی از دستور زبان فارسی نوشته شده است:
1ـ3ـ آمد نامه‌ها. 2ـ3ـ دیگر موارد.
4ـ دستورهایی که از متن برخی دیوان‌ها و کتب کهن از سوی متأخرین استخراج شده است و درواقع نوعی بررسی دستوری محسوب میشود.
5ـدستورهای زبان فارسی که به صورت مستقل نوشته شده است:
1ـ5ـ دستورهای نوشته شده به زبان فارسی:
1ـ1ـ5ـ دستورهای زبان فارسی به نظم.
2ـ1ـ5ـ دستورهای زبان فارسی به نثر:
1ـ2ـ1ـ5ـ کتابهای درسی رسمی ویژه مدارس و دانشگاه‌ها.
2ـ2ـ1ـ5ـ کتابهای کمک‌درسی.
3ـ2ـ1ـ5ـ کتابهای کنکور.
این شماره به گونة دیگری نیز تقسیم میشود:
4ـ2ـ1ـ5ـ دستورهای نوشته شده به شیوه سنتی.
5ـ2ـ1ـ5ـ دستورهای نوشته شده به شیوة زبان‌شناسی نوین.
2ـ5ـ دستورهای نوشته شده به زبان‌های دیگر.
1ـ کتاب‌هایی که به طور مستقیم دربارة دستور زبان فارسی نوشته نشده است.
- المعجم فی معاییر اشعار العجم. تألیف شمس‌الدین محمد قیس رازی. به تصحیح محمد. تهران: دانشگاه تهران، [1338]، 497 ص.
این کتاب با هدف علم عروض و قافیه نوشته شده است اما در باب دوم که مربوط به حروف قافیت است، بعد از تعریف حروف روی، توضیحی طولانی درباره ویژگی دستوری حروف میدهد.
2. براهین العجم فی قوانین المعجم. کتابی است که درباره قواعد شعر و زبان فارسی، در سال 1268ه .ق. توسط «سپهر میرزا محمد تقی کاشانی» ملقب به «لسان الملک» و متخلص به «السپهر» نوشته شده است که در سال 1272 ه .ق. در تهران چاپ شده است.[62]
2ـ دستور زبان فارسی در مقدمه فرهنگ‌های فارسی:
نویسندگان فرهنگ‌های زبان فارسی، معمولاً در آغاز سخن، قواعدی از دستور زبان فارسی را بازگو میکنند و پس از آوردن هر واژه، نوع دستوری آن کلمه را بیان میکنند، در اینجا لازم است از مقاله «فرهنگ‌های پارسی» اثر سعید نفیسی[63] نام برد که در آن 202 عنوان فرهنگ فارسی آورده شده است. در اینجا چند فرهنگ لغت را نام می‌بریم:
1. فرهنگ رشیدی. تألیف عبدالرشید تقوی. به تصحیح ابوطاهر ذوالفقار، علی مرشد آبادی. کلکته: [بی‌نا]، 1872م، 2 ج، 1532+75ص.
2. فرهنگ جهانگیری. جمال‌الدین حسین بن فخرالدین حسن انجو شیرازی. ویراسته رحیم عفیفی. مشهد: دانشگاه مشهد، 1351، ج 1و2، سی و نه+ 2609ص.
3. فرهنگ نفیسی. علی اکبر نفیسی [ناظم‌الاطباء]. با مقدمه محمدعلی فروغی. [بی‌جا]: کتابفروشی خیام، 1355، 5 ج، 4022ص.
4. فرهنگ آموزگار. حبیب‌الله آموزگار. تهران: کانون معرفت، 1333، 880 ص.
5. هفت قلزم. مولوی قبول احمد. [بی‌جا: بی‌نا]، 1230 ق، 7 ج در 1 مجلد.
6. فرهنگنامه پارسی. سعید نفیسی. تهران: وزارت فرهنگ، 1319، ؟ ج.
7. برهان قاطع. محمدحسین بن خلف برهان [برهان تبریزی]. تهران: امیرکبیر، 1341، 1260ص.
8 . لغت‌نامه دهخدا. علی اکبر دهخدا. [ویرایش 3؟]. تهران: دانشگاه تهران، موسسه لغت‌نامه دهخدا، 1377، یک ج مقدمه + 15 ج، 23911ص.
3ـ کتاب‌ها یا جزوه‌هایی که درباره بخشی از دستور زبان فارسی نوشته شده است:
1ـ3ـ آمدنامه یا آمدن‌نامه: «به آن دسته از کتابهای دستور زبان فارسی اطلاق میشود که به عنوان درس‌نامه برای دانش‌آموزان غیرایرانی در هندوستان تألیف شده است و در آنها کلیة مصادر زبان فارسی را صرف می‌کرده‌اند و تمام صیغه‌های آن را در سه زمان ماضی، مضارع و مستقبل بیان می‌کرده‌اند. در این کتاب‌ها نظر به اینکه فصل‌بندی مصادر بر اساس الفبا بود، از این‌رو اولین مصدری که صرف می‌شد «آمدن» بود، از همین‌رو نام این کتاب‌ها «آمدن‌نامه» نهاده شده است.»[64]
گاه آمدنامهها را با نام «صفوةالمصادر» آورده‌اند. در اینجا برخی آمدنامهها را نام می‌بریم.
- آمدنامه. از ناشناس. (در صرف افعال فارسی به ترتیب حروف هجی، ترجمه به اردو نیز دارد).[65]
2. آمدنامه یا صفوة المصادر. محمد مصطفی خان. اواخر قرن سیزدهم هجری (مجموعه مصادر با صیغه‌های ماضی و حال به صورت جدول‌ها).[66]
3. آمدنامه. از ؟. (مصادر و کلمات فارسی با ترجمه آنها به پنجابی در زیر هر کلمه).[67]
- آمدن‌نامه.از؟. سال1230 ه .ق./1815 م.(مصادرفارسی باصیغه‌های مضارع آنهاومعانی به اردو).[68]
5. آمدن‌نامه. از ؟. مکتوبه در قرن سیزدهم هجری (مجموعه مصادر و صیغه‌ها و مشتقات دیگر آنها).[69]
2ـ3ـ دیگر موارد: در این قسمت برخی رساله‌ها و کتاب‌هایی را که به مباحث گوناگونی از دستور زبان فارسی به صورت مستقل توجه داشته‌اند؛ معرفی می‌کنیم.
- اضافت. از ناشناس. (درباره اضافه و نسبت).[70]
2. اصول عجیبه. محمد جمال‌الدین خانصاحب. در 1270 ه .ق. (در صرف افعال فارسی به زبان اردو).[71]
- رساله الف کثرت. (منظوم و در بیان الف کثرت و انواع اضافه).[72]
4. صرف ناشناخته. (در مباحث اثبات فعل ماضی معروف و فعل ماضی مجهول و غیره).[73]
5. افعال‌نامه. از مهندریج هندی و ارنکل هندی. (دستور فعل‌های فارسی و برابر آنها در انگلیسی).[74]
6. اضافات: رساله اضافت. از منشی سید مظفر علی خان اسیربن مددعلی (متوفی 1299ه .ق./ 2ـ1881م).[75]
7. جواهر المصادر. از محمد مهدی. (تجزیه فعل‌های فارسی).[76]
8 . رساله یاییه. احمد بن سلیمان ابن کمال پاشا (متوفی 1940 ه .ق.).[77]
9. ناصرالصبیان: مصادر ناصری. از ناصر علی بن حیدر علی غیاثپوری. (فعل‌های فارسی).[78]
- مصدرالافعال. عبدالفتاح بن عبدالله حسینی گلشن آبادی. بمبئی: [بی‌نا]، 1870م. 96ص.[79]
- دستور تاریخی فعل. حسن احمدی گیوی. تهران: نشر قطره، 1380، 2 ج، 1964 ص.
4ـ بررسی دستوری کتابهای منظوم و منثور دیگر: معمولاً در آغاز کتاب‌هایی که تصحیح شده است و یا شرح مشکلات دارد، بخشی به نام «بررسی ویژگیهای دستوری» برای آن کتاب در نظر گرفته میشود، و گاه کتاب‌هایی به صورت مستقل، دربارة ویژگی دستوری کتابهای کهن نوشته شده است. موارد زیر، از این دسته به شمار می‌آیند:
1. حل ترکیب محمودنامه. احمد مولوی. (بررسی دستوری منظومه محمود نامه).[80]
2. حل ترکیب بوستان. از ؟. لاهور: [بی‌نا]، 1881 م، 208 م. (بررسی دستوری آن کتاب).[81]
3. تاریخ بیهقی. تصنیف خواجه ابوالفضل محمد بن حسین دبیر بیهقی؛ به کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: سعدی، 1368، ج اول، ص بیست و هشت ـ سی و هفت.
4. هدایة‌المتعلمین فی الطب. تألیف ابوبکر ربیع بن احمد الاخوینی البخاری. به اهتمام جلال متینی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، 1371، ص پانزده ـ چهل و پنج.
5. مجمل‌التواریخ و القصص. تألیف علی بن محمود بن علی نجیب الرودباری. تصحیح محمد تقی بهار [ملک‌الشعراء بهار]. تهران: کلاله خاور، 1318، ص "و" ـ "که".
- روضة المذنبین و جنةالمشتاقین. تصنیف شیخ‌الاسلام ابونصر احمد جام نامقی ژنده پیل. به تصحیح و مقدمه علی فاضل. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1355، ص صدوسی‌ونه ـ صدونود.
- نصیحة الملوک. امام محمد بن محمد غزالی. به تصحیح جلال‌الدین همایی. تهران: انجمن آثار ملی، 1351، ص صد و چهل و پنج ـ صد و چهل و هشت.
8 . تاریخ جهانگشای جوینی. عطاملک بن محمد جوینی. به تصحیح محمد قزوینی. هلند: لیدن، 1329، ج 1، ص 106ـ133.
9. انواع فعل در تاریخ بیهقی. مریم السادات رنجبر. اصفهان: مانی، 1379، دوازده + 148 ص.
10. دستور در مثنوی. محسن پویان. قزوین: طه، 1382، 112 ص.
11. اگر: معانی و ترکیب‌های آن در گلستان. مصطفی مقربی. تهران: [چاپخانه محمد علی فردین]، 1353، 21ص.
5ـ دستورهای زبان فارسی که به صورت مستقل نوشته شده است.
1ـ5ـ دستورهای نوشته شده به زبان فارسی:
1ـ1ـ5ـ دستورهای فارسی نوشته شده به نظم:
1. گلشن فیض. از ؟. لکهنو: [بی‌نا]، 1290 ق، 34 ص.[82]
2. بهار علوم. منشی میندو لال‌زار. 1275 ه .ق. (مشتمل بر قواعد زبان فارسی، اسمای حروف و تفضیل زبان فارسی، بیان حروف عربی، بیان حروف فارسی، بیان حرکات و سکنات و اقسام افعال، بیان اسم، فعل، حرف و غیره).[83]
3. تشریح الحروف. از ؟. (بحث الالف، بحث بای موحده، بحث تای مثناة فوقانی، بحث جیم فارسی... بحث یاء، حروف زایده، کلمات به معنی فاعل... مفاعیل خمسه).[84]
4. جوهر الترکیب. سیوا رام بریلوی ثم شاهجهانپوری ابن موهن لال کایته . 1235 ه .ق/ 201820ـ1819 م.[85]
5. صرف میر. شاه ولی الله محدث دهلوی (متوفی 1176 ه .ق.) (همان متن جرجانی را به نظم کشانید.)[86]
6. قانونچه عجیبه المعروف به فواید غریبه. مولوی محمد امیر دامانی رنگپوری. به تصحیح مولوی نورمحمد مشتاق و مولوی نوراحمد پیرهوی. در 1309 یا 1318 ه .ق.[87]
7. براهین العجم فی قوانین العجم. محمدتقی سپهر [سپهر کاشانی]. تهران: مطبع دولت، 1273 ق. (چند جلدی بدون صفحه شمار).
8 . دستور منظوم فارسی ـ عربی. علی اصغر احمدئی. [بی‌جا: بی‌نا]، 1373، 44ص.
2ـ1ـ5ـ دستورهای زبان فارسی به نثر:
1ـ2ـ1ـ5ـ کتابهای درسی رسمی ویژه مدارس و دانشگاه‌ها: که برای آموزش دانش‌آموزان و دانشجویان نوشته شده است.
1. دستور زبان فارسی سال اول و دوم و سوم دبیرستان‌ها. محمد تقی بهار و دیگران. تهران: کتابهای درسی ایران، 1342، 157ص.
2. کتاب ششم ابتدایی پسران. احمد نجفی الزنجانی. تهران: شرکت سهامی پخش کتاب، 1338، 211ص.
3. دستور حسن (دوره ابتدایی)، مخصوص محصلین کلاس پنجم و ششم مدارس ابتدایی. محمد حسن ادیب هروی. مشهد: مطبعه نور، [بی‌تا]، 80 ص.
- دستور زبان فارسی دوره دوم جدید مخصوص شاگردان سال پنجم و ششم دبستان‌ها. عبدالعظیم قریب. تهران: شرکت چاپخانه علمی، 1335، 147ص.
5. دستور زبان فارسی (برای رشته تعاون و اقتصاد روستایی). نادر وزین‌پور. [تهران]: دانشگاه سپاهیان انقلاب ایران دانشکده مکاتبه‌ای، 2536=1356، 61ص.
6. دستور زبان فارسی سال اول و دوم مراکز تربیت معلم رشته ادبیات فارسی. حسن انوری، حسن احمد گیوی. [تهران]: وزرات آموزش و پرورش، 1363، 155ص.
7. دستور زبان فارسی (1). تقی وحیدیان کامیار، غلام رضا عمرانی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی، 1379، شش + 127ص.[88]
8 . زبان فارسی 1 و 2 سال اول نظام جدید آموزش متوسطه. تقی وحیدیان کامیار. تهران: وزارت آموزش و پرورش، 1376، 145ص.[89]
9. زبان فارسی 3 و 4 سال دوم نظام جدید آموزش متوسطه. تقی وحیدیان کامیار. تهران: وزارت آموزش و پرورش، 1377، 196ص.[90]
10. زبان فارسی 5 سال سوم نظام جدید آموزش متوسطه. تقی وحیدیان کامیار. تهران: وزارت آموزش و پرورش، 1378، 225ص.[91]
2ـ2ـ1ـ5ـ کتابهای دستور کمک درسی: این کتاب‌ها برای راهنمایی دانش‌آموزان نوشته شده است و معمولاً به توضیح بیشتر دستور پایه‌های مختلف تحصیلی و حل تمرین‌های آن کتاب‌ها می‌پردازد.
1. کتاب کار فارسی پایه پنجم ابتدایی شامل دستور زبان، جمله‌سازی، ... چگونه بنویسیم؟. مهرانگیز دارابی. [تهران]: آذین، 1376، [ه[ + 189ص.[92]
2. راهنمای ادبیات فارسی برای کلاس‌های چهارم نظری. حسین اندیشه. [بی‌جا]: بیهقی، [?13]، 138ص.
- ادبیات و دستور زبان فارسی دوره راهنمایی ویژه دانش‌آموزان ممتاز. حمید طالب ستار. تهران: پیشروان، مبتکران، 1380، 142ص.
4. دفتر تمرین فارسی سال دوم دبستان. محمد مقدس، عبدالرحمن صفاپور. تهران: مدرسه، 1375، 2ج.
5. آموزش ادبیات سوم راهنمایی مشتمل بر: دیکته، دستور زبان فارسی، گردآوری لغات مهم درسی به ترتیب حروف الفبا،... . مهناز یار احمدی. تهران: کسرایی، 1374، 112ص.[93]
- آموزش گام به گام متون ادب فارسی (6) سال سوم نظام جدید (رشته علوم انسانی). حسن لاجوردی. تهران: نشر آزمون، 1376، 192ص.
7. آموزش درس به درس دستور زبان فارسی "نظام جدید"... . حسن لاجوردی. تهران: تابان، 1375، 223ص.
باید توجه داشت که کتابهای کمک درسی مدارس میتوانند مفهومی مستقل از کتابهای کنکور داشته باشند اما همین کتاب‌ها در مقطع دبیرستان اغلب مباحث و سؤالات کنکوری را در خود جای میدهد و دانش‌آموز را آماده کنکور میکند.
3ـ2ـ1ـ5ـکتاب‌های دستور زبان فارسی ویژه کنکور: کتاب‌هایی که علاوه بر مرور و آموزش دستور زبان فارسی در چهارچوب دستورهای مدارس، انگیزه عمدة آن ارایه سؤالات چهارگزینه‌ای میباشد.
- خلاصه دستور زبان فارسی، برای کلاس‌های کنکور و دانشگاه‌ها و سالهای آخر دبیرستان. محمد جعفر اسلامی، محمود ابتهاج. [بی‌جا: بی‌نا،?13]، 70ص.
- دستور زبان فارسی کنکور، درس، تمرین، تست و پاسخ همراه با نمونه سؤالات نهایی. [بی‌جا: بی‌نا،?13]، 70ص.
3. مبانی زبان و دستور زبان فارسی (برای دانش‌آموزان و داوطلبان کنکور نظام جدید). اسدالله عمادی. ساری: نشر زاوش، 1379، 120ص.
- خودآموز تجزیه و ترکیب یا راه آسان‌گیری دستور زبان فارسی برای داوطلبان کنکور و دانشگاه. منوچهر نجاتی. تهران: دانا، 1372، 247ص.
5. آزمون زبان و ادبیات فارسی (طبقه‌بندی شده) (برای داوطلبان کنکور دانشگاه). محمد شهری، فرشته فریدونی. مشهد: دانش‌وران توس، 1382، 207 ص.
6. دو هزار پرسش دستوری.ایرج عرفانی. مشهد: شرکت نشر و تبلیغ ترنج، 1372، 106ص.
7. ادبیات فارسی، برای استفاده داوطلبان کنکور. حسین اندیشه. تهران: بیهقی، [بی‌تا]، 301 + 20ص.
4ـ2ـ1ـ5ـ دستورهای زبان فارسی نوشته شده به شیوه سنتی:
1. دستور زبان فارسی. عبدالرسول خیام‌پور. تبریز: کتابفروشی تهران، 1373، 198 ص.
2. دستور کاشف. غلام‌حسین کاشف. استانبول: مطبعه شمس، 1328، 331ص.
3. دستور زبان پنج استاد. عبدالعظیم خان قریب و دیگران. به اهتمام جهانگیر منصور. تهران: ناهید، 1372.
4. دستور زبان فارسی به اسلوب السنه مغرب زمین. عبدالعظیم خان قریب. تهران: کتابفروشی علمیه اسلامیه، 1330، 223ص.
5. دستور جامع زبان فارسی. عبدالرحیم همایون فرخ. تهران: انتشارات مطبوعاتی علمی، 1346، 7 ج در یک مجلد، شصت و چهار + 1207.
6. لسان العجم. میرزا حسن بن محمد تقی طالقانی. بمبئی: سپهر مطلع ناصری، 1317، 172ص.
5ـ2ـ1ـ5ـ دستورهای زبان فارسی که به شیوه زبان شناسی نوین نوشته شده است:
1. مبانی زبان‌شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی. ابوالحسن نجفی. تهران: نیلوفر، 1374، 170ص.
2. دستور سال دوم آموزش و متوسطه عمومی فرهنگ و ادب. علی اشرف صادقی و غلام رضا ارژنگ. تهران: وزرات آموزش و پرورش، 1355، [175] ص.
3. دستور سال سوم آموزش متوسطه عمومی فرهنگ و ادب. علی اشرف صادقی و غلام رضا ارژنگ. تهران: وزارت آموزش و پرورش، 1356، 2 ج، [146]ص.
4. دستور زبان دری. محمد رحیم الهام. کابل: [بی‌تا]، 1349.[94]
5. توصیف دستور زبان فارسی برپایه نظریه گشتاری. مهدی مشکوةالدینی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، 1366، 219ص.
6. توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی. محمدرضا باطنی. تهران: امیرکبیر، 1348، یازده + 193ص.
در کتابهای ذکرشده بالا علی اشرف صادقی و غلام رضا ارژنگ، برپایه نظریه نقش‌گرایی آندره مارتینه؛ محمد رحیم الهام، برپایه مکتب به شیوة ساخت‌گرایی؛ مهدی مشکوةالدینی برپایه مکتب تبدیلی چامسکی و محمدرضا باطنی براساس مکتب ساخت‌گرایی هالیدی کتابهای خود را تألیف کرده‌اند.[95]
2ـ5ـ دستورهای نوشته شده به زبان‌های دیگر:
باید دانست که زبان فارسی و دستور آن از دیرباز مورد توجه کشورهای مختلف دنیا بوده است و با مراجعه به سال تألیف این کتاب‌ها، این ادعا به روشنی قابل اثبات است. صحبت در این‌باره، خود، مبحثی مستقل را می‌طلبد که از پرداختن بدان، در این مجال خودداری میشود.
4ـ کتاب شناسی، شاهراه اطلاع‌رسانی
در فضای گسترش یافته دانش و هنر و فن‌آوری که بشر توانسته است آنچه در اندیشة پویای خویش دارد؛ بنگارد و بر برگ‌برگ فرهنگ و تمدن خویش بیافزاید و اقیانوس گسترده و گوناگونی از پژوهش‌های علمی و هنری بیافریند و اندیشوران و پژوهندگانی که در امتداد راه پیشینیان خود پدیدار میشوند و بالندگی می‌یابند، نقش آفرینان تازه‌های دیگری از مجموعة این تمدن میشوند؛ بهترین و قابل‌اعتمادترین پیشاهنگ این تمدنِ توسعه‌یافته چیزی جز اطلاعات و اطلاع‌رسانی نخواهد بود؛ چرا که نه تنها راه دستیابی به آموخته‌های پهناور و تجربه‌های بی‌کران گذشتگان را هموار میکند، بلکه ما را بی‌نیاز از تکرار راه رفته میکند. و سرآغاز راه اطلاع‌رسانی ارایه خدمات اطلاعاتی است که بدان مرجع (Reference) می‌گویند.
الف-کتاب مرجع (Reference book):
به کتاب‌هایی کتاب مرجع می‌گویند که: «برای کسب اطلاع درباره موضوع خاصی به آن مراجعه میشود، مطالب کتاب مرجع غالباً به گونه‌ای تنظیم میشود که به آسانی میتوان مطالب موردنظر را در آن پیدا کرد و نیازی به خواندن و مطالعة همة کتاب نیست.»[96]
منابع مرجع را به طور کلی به سه دسته تقسیم میکنند:
1. منابع ردیف اول (Perimary sources) یا منابع اصلی یا دست اول.
2. منابع ردیف دوم (Secondary sources) یا منابع دست دوم یا رابط یا هدایت کننده.
3. منابع ردیف سوم (Tertiary sources) یا منابع کمکی.
اینک به تعریف هر یک از این سه منابع می‌پردازیم.
منابع ردیف اول: درباره این دسته از منابع دو گونه تعریف را می‌آوریم. «منابع ردیف اول به آن دسته از منابع کتابخانه‌ای اطلاق میشود که به طور مستقیم میتوان به اطلاعات موردنظر دست یافت و پاسخ موردنظر پژوهشگر و کاربر را فراهم آورد.»[97] تعریف دیگر می‌گوید: «منابع ردیف اول مشتمل بر هر نوع مواد جدیدی است که برای نخستین بار انتشار می‌یابد. این مواد در حقیقت جزو مواد آغازین یا نومایه به حساب می‌آید.»[98]
بنا به تعریف اول، واژه‌نامه‌ها، دایرةالمعارف‌ها، سالنامه‌ها، دست‌نامه‌ها، دستورنامه‌ها، راهنماها، سرگذشت‌نامه‌ها یا زندگی‌نامه‌ها، منابع جغرافیایی و نشریات دولتی و بنا به تعریف دوم: صورت‌جلسه‌ها، گزارش‌های پژوهشی، کنفرانس‌ها، گزارش مأموریت‌های علمی، انتشارات رسمی، ثبت‌نامه‌های استاندارد، رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها، جزء منابع ردیف اول قرار می‌گیرند.
منابع ردیف دوم: عموماً از نظر تهیه و تدوین از منابع ردیف اول استفاده میکنند مانند: نمایه‌ها، چکیده‌نامه‌ها، کتاب شناسی‌ها و کتابنامه‌ها و فهرست‌هایی مانند فهرست مقالات.
منابع ردیف سوم: به منابعی که حاوی اطلاعات دربارة منابع ردیف اول و دوم باشد و اطلاعات را مستقیماً ارایه نکند اطلاق میشود. مانند کتاب شناسی کتابشناسی‌ها.[99]
ب- کتاب شناسی (Bibliography):
حال که جایگاه کتاب شناسی را در میان منابع مرجع یافته‌ایم، به تعریف و توضیح دربارة کتاب شناسی می‌پردازیم.تعاریف زیادی دربارةکتاب شناسی توسط صاحب‌نظران ارایه شده است که همه آنها گویای تعریف و توانمندی‌های کتاب شناسی نمی‌تواند باشد به خصوص تعریف هایی که
کتاب شناسی را تنها معرفی کتاب و مقاله می‌دانند. بنابراین آن تعداد را که به نظر دربرگیرندة مفهوم همه‌جانبه کتابشناسی میباشد؛ می‌آوریم.
عباس حری تعریف بسیار زیبا و جامعی از کتابشناسی دارد: «هرگونه منبعی که نام و مشخصات (و احتمالاً توصیف و بررسی) مآخذ دیگر اعم از ـ کتاب، جزوه، نوار، صفحه، یا هرگونه نوشته و یا ضبط شدة دیگری ـ را سیاهه کرده باشد؛ کتاب شناسی نامیده شده است. این‌گونه منابع علاوه بر آنکه خود ممکن است مستقیماً مورد استفادة جوینده قرار گیرند و رفع حاجت کنند؛ به منابع دیگر نیز راهگشا هستند.[100]
عبدالحسین آذرنگ کتابشناسی را در چهار شماره تعریف میکند:
«1. دانشی است که به تجزیه و تحلیل کمی و کیفی و تاریخی آثار و نوشته‌های مکتوب می‌پردازد.
2. دانشی است که تحول آثار مکتوب را در طول تاریخ و با توجه به عوامل مؤثر و متأثر مورد مطالعه قرار میگیرد.
3. به مجموعه‌ای که حاوی اطلاعات کتابشناسی آثار خطی و یا چاپی بوده و با نظم به خصوص و با قصد استثناء و ارایه اطلاعات تهیه شده باشد نیز اطلاق میگردد.
4. از روی مسامحه در معنای کتابنامه (اثری که فقط کتابهای مربوط به یک شخص یا یک رشته را معرفی میکند) هم به کار می‌رود.»[101]
و در کتاب دانشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی آمده است:
«1. مطالعه شکل مادی کتاب‌ها، با مقایسه اختلافات موجود در چاپ‌ها، تحریرها و نسخه‌ها به منظور تعیین تاریخ و تحول متن‌ها. معمولاً کتاب شناسی برای نسخ خطی و نادر به کار می‌رود. فرق کتاب شناسی با فهرست در آن است که کتاب شناسی الزاماً صورتی از مواد موجود در مجموعه یک کتابخانه یا گروهی از کتابخانه‌ها نیست.
2. کتاب شناسی یا کتابنامه عبارت است از فهرست کتاب‌ها و دیگر مواد خواندنی. به فهرستی که معمولاً در آخر کتاب به عنوان منابع و مآخذ می‌گذارند کتابنامه گویند.»[102]
ما در تعریف باید تفکیکی میان کتاب شناسی و فهرست‌نویسی داشته باشیم زیرا « فهرست نوعی
کتاب شناسی است که حاوی صورتی از نام و مشخصات کتاب‌ها یا مقاله ها و یا منابعی است برای مجموعة یک یا چند کتابخانه و یا نشریه‌ای از نشریات ادواری و فرق آن با کتاب شناسی در آن است که در کتاب شناسی‌ها کتابخانه خاصی درنظر گرفته نمی‌شود.»[103]
پ- تاریخچه کتاب شناسی:
در حدود پنج قرن قبل از میلاد مسیح فردی یونانی به نام «مسیح کارتی نوس میچر» واژه کتاب شناسی را به معنی نویسنده یا کاتب کتاب به کار برده است و این معنی تا صد سال قبل از میلاد استفاده می‌شده است و از آن پس فردی به نام «دیو سکور دیدز» کلمه بیبلوگرافیا را در معنی نوشتن کتاب بیان کرد.[104]
نخستین کتاب شناسی توسط جالینوس، پزشک یونانی، در سده دوم میلادی با عنوان «کتابهای من» تهیه شد که شامل دو مجلد بود و بیشتر یک کتاب شناسی اختصاصی به حساب می‌آید.[105] نخستین کتاب شناسی اروپایی در سال 1494 م، با نام «Liber de scriptoribus eccles iasticis» محتوی بر فهرست آثار مؤلفین کلیسا، انتشار یافت. اولین کتاب شناسی جهانی از نوع عمومی فهرستی است که «Conard Gesner» زبان شناس زوریخی به نام «Bibliotheca universalis» به سال 1545م منتشر شده است که در آن پانزده هزار عنوان کتاب لاتینی، یونانی و عبری به ترتیب الفباییِ نام مؤلف آورده شده است. در سال 1548 م نخستین کتابشناسی مربوط به تألیفات نویسندگان یک مملکت که آن را باید اولین «کتابشناسی مل‍ّی» نامید، بوسیله John Bale در انگلستان منتشر شد.[106]
اما درباره آغاز کتاب شناسی در ایران و کشورهای اسلامی با توجه به غارت‌های پیاپی مغولان و دیگر اقوام مهاجم و از بین رفتن تعداد بیشماری از کتابخانه‌های سرزمین ایران، به درستی نمی‌توان در این باره نظر داد اما آنچه از کتابهای باقی مانده میتوان فهمید، این است که از جمله کهن‌ترین کتاب‌هایی که فهرست کتابهای ایرانی را در خود گنجانیده مربوط به کتاب «الفهرست» یا «فهرس العلوم»، تألیف ابن الندیم، از ور‌ّاقان بغداد است.این کتاب نمونه‌ای معتبرازکتاب شناسی اسلامی شمرده میشود. نیز ابوریحان بیرونی، متوفی440ق، فهرستی ازکتاب‌های رازی داردکه دو تصحیح از آن با
عنوان‌های «رساله فی فهرست کتب محمد زکریاء الرازی» و «فهرست کتابهای رازی و نام‌های کتابهای بیرونی» در خور توجه است.
همچنین کتاب محمد بن حسن الطوسی، متوفی 460 ه .ق. که در تصحیح‌های مختلف با عنوان‌های «الفهرست»، «فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول» و «فهرست کتب شیعه» آمده است. کتاب‌هایی چون «کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون» حاجی خلیفه، متوفی 1067 ق و کتاب 26 مجلدی «الذریعه الی تصانیف الشیعه» آقا بزرگ تهرانی، متوفی 1348 ه .ق. که در دارالاضواء بیروت به سال [?13]چاپ شده است؛از جملة برجسته‌ترین کتابشناسیهای اسلامی به شمار می‌رود.
از نخستین کتاب شناسی‌های معاصر در ایران میتوان «کتاب شناسی ایران» را که «ایرج افشار» آن را گردآوری نموده است؛ نام برد که در سال 1333 به وسیله کتاب فروشی ابن سینای تهران چاپ شده است. بعدها، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، این کار را با عنوان «کتاب شناسی ملی» و در زمان‌های مختلف به صورت سه‌ماهه، شش‌ماهه و فصلنامه دنبال کرد. خانبابا مشار نیز «فهرست کتابهای چاپی فارسی» که در سال 1351 در پنج مجلد توسط انتشارات ارژنگ تهران چاپ شده است.
ت- هدف کتاب شناسی:
کتاب شناسی‌ها به ما کمک میکنند تا بدانیم موضوعی را که دربارة آن خواهان اطلاعات لازم هستیم در کجا جستجو کنیم. پیشینه پژوهش‌های انجام شده و آخرین تازه‌های تحقیق را در زمینه آن شناسایی کنیم کم و کیف این پژوهش‌ها و کمبودها و کاستی‌های راه و جنبه‌های انجام نشده کار را دریابیم. بدین وسیله قبل از آغاز به کار، بر موضوع وقوف کامل یابیم و از تکرار مسیر رفته و اتلاف وقت و انجام اشتباهات انجام شده از سوی پیشینیان بپرهیزیم و کاری تازه را عرضه کنیم.
ث- اقسام کتاب شناسی:
1ـ کتاب شناسی از نظر زمانی:
1ـ1ـ گذشته نگر، واپس‌گرا، متوقف یا راکد (Retrosopective Bibliographies):
این کتاب شناسی دربرگیرنده زمان مشخص در گذشته است.[107]
مانند: کتاب شناسی سینما (1358ـ1366). فرخنده سادات مرعشی. تهران: فیلم خانه ملی ایران، 1368، 518ص.
2ـ1ـ کتاب شناسی آینده‌نگر (Prespective Bibliographies):
این نوع کتاب شناسی، مدارک و آثاری را که قرار است در آینده منتشر شود، معرفی میکند و اغلب از سوی ناشرین انتشار می‌یابد.[108]
3ـ1ـکتاب شناسی جاری (Current Bibliographies):
صورت کتاب‌هایی است که در زمان نزدیک به تهیه کتاب شناسی انتشار یافته باشد. این کتاب شناسی‌ها به صورت هفتگی، ماهانه، فصلی، یا سالانه منتشر میشود.[109]
نمایه. تهران. وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی، دبیرخانه هیأت امناء کتابخانه عمومی کشور. (این مجموعه به صورت ماهانه منتشر میشود).
2ـ کتاب شناسی از نظر تنظیم:
1ـ2ـالفبایی: (Alphabetical Bibliography):
تنظیم الفبایی ممکن است بر اساس نام کتاب باشد مانند:
کتاب شناسی گزیده توصیفی جامعه‌شناسی. مرتضی نوربخش. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1379، 328ص.
یا بر اساس نام مؤلف تدوین شده باشد. مانند:
کتاب شناسی دستور زبان فارسی. محمد مهیار. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نشر آثار، 1381، 370ص.
یا بر اساس موضوع کتاب تنظیم شده باشد، مانند:
کتابشناسی زبان و خط. محمد گلبن. تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا، 2536=1356، [207]ص.
2ـ2ـدستگاهی، موضوعی یا رده‌ای:
در این کتاب شناسی‌ها، مشخصات کتاب‌ها و مواد دیگر از قبیل جزوه، نشریه، نقشه، نوار، صفحه و ... را درباره «موضوع خاص» فهرست میکنند و طبق یکی از نظام‌های رده‌بندی شناخته شده یا در داخل خود در موضوع تنظیم می‌نمایند.[110]
مانند: کتاب شناسی توصیفی صنعت چاپ. سهیلا رییسی مبارکه، محبوبه بابایی. زیرنظر محمود شالچی طوسی. تهران: رایزن، 1374، شماره صفحه گوناگون.
3ـ2ـ تاریخی، سنواتی یا تقویمی:
که برحسب زمانِ تحولات علمی و فناوری و علم تاریخ صورت میگیرد و گسترش و پیشرفت موضوع را به شکلی کم و بیش نظام‌یافته نشان میدهد.[111]
مانند: کتابنامه کشاورزی (تا پایان 1349). حسن احمدی. تهران: مرکز مدارک علمی، 1353، ج+ 722 ص.
3ـکتاب شناسی از نظر نوع و میزان اطلاعات هر مدخل:
1ـ3ـ کتاب شناسی انتقادی (Critical Bibliography):
کتاب شناسی انتقادی علاوه بر بررسی دقیق اطلاعات کتاب شناختی، محتوی کتاب را نیز ارزیابی میکند. این کتاب شناسی به نام کتاب شناسی تاریخی (Historical Bibliography) و کتاب شناسی تحلیلی (Analytical Bibliography) نیز خوانده میشود.[112]
مانند: فهرست تحلیلی کتاب‌ها و اسناد آموزشی یونسکو و مؤسسات بین‌المللی وابسته در دهه 80 (1981ـ1990). سیمین‌دخت جهان‌پناه. [تهران]: کمیسیون ملی یونسکو در ایران، 1371، 418ص.
تبصره: عباس حری در مقالة خود علاوه بر کتاب شناسی انتقادی از کتاب شناسی متنی (Texfual) نام می‌برد و آن را چنین تعریف میکند. «هدف این کتاب شناسی مطالعة متون است با توجه به این نکته که بررسی و آزمایش دقیق ویژگیهای کتاب شناختی یک اثر، گاه می‌تواند میزان اعتبار یک متن را روشن سازد با توجه به هدف این کتاب شناسی، آن را میتوان جنبه‌ای از کتاب شناسی تحلیلی یا انتقادی شمرد.»[113] بنابراین ما کتاب شناسی متنی را نوعی کتاب شناسی انتقادی معرفی می‌کنیم.
2ـ3ـ کتاب شناسی شمارشی یا نظام‌یافته (Systematic Bibliography):
«نقش اساسی این نوع کتاب شناسی تعیین و گردآوری شناسه‌های کتاب شناختی کتاب‌هایی است که برای هدف خاصی مناسب بوده و دارای ویژگیهای مشترک باشند. این شناسه‌ها در ترتیبات مفید و منطقی برای مطالعه و مراجعه، رده‌بندی میشود.
اطلاعات کتاب شناختی در این نوع کتاب شناسی معمولاً به حداقل خود کاهش می‌یابد. به طور خلاصه کتاب شناسی که شناسه‌های آن برای سهولت استفاده براساس نظام خاص تدوین شده باشد».[114]
3ـ3ـ کتاب شناسی توضیحی یا گزارمانی (Annotated Bibliography):
نوعی کتاب شناسی است که حاوی توضیحات کوتاهی درباره هریک از منابع معرفی شده باشد. این توضیحات معمولاً با دید و هدفی انتقادی برای ارایه اطلاعات بیشتر و معرفی بهتر منابع در کتاب شناسی درج میشود. همین دیدگاه است که این نوع کتاب شناسی را از کتاب شناسی توصیفی متمایز میکند.[115]
4ـ3ـ کتاب شناسی توصیفی (Descriptive Bibliography):
کتاب شناسی گزارمانی است که در آن علاوه بر مشخصات اصلی کتاب، وصف نسخه از لحاظ نوع کاغذ، جلد، چاپ، تصاویر و دیگر جنبه‌های مادی آن ذکر میشود و در مورد کتب معمولی چاپی، موضوع و محتوای کتاب را نیز به طور خلاصه وصف و معرفی میکند.[116]
مانند: کتاب شناسی توصیفی جغرافیای خراسان. تألیف محمود صدیقی؛ با ویرایش رحمت الله فتاحی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، 1371، 132 ص.
4ـ کتاب شناسی از نظر محدوده جغرافیایی:
1ـ4ـ کتاب شناسی جهانی (Universal Bibliography):
«کتاب شناسی جهانی باید هر آنچه را که در زمینه ارتباطات از آغاز تاکنون چاپ و منتشر شده و یا در آینده نزدیک انتشار خواهد یافت دربر بگیرد، بی‌آنکه به زبان، قلمرو جغرافیایی، موضوع یا شکل محدود شود.»[117]
فدراسیون بین‌المللی دکومانتاسیون اقداماتی در این زمینه انجام داد و نیز فدراسیون بین‌المللی انجمن‌های کتابداری (ایفلا) دفتری برای کنترل کتاب شناختی جهانی در کتابخانه موزه بریتانیا دایر کرده است.[118]
2ـ4ـ کتاب شناسی ملی (National Bibliography):
«کتاب شناسی ملی ارایه‌دهنده فهرست آثار مربوط به یک کشور، اعم از آثار مکتوب یا مدارک دیداری و شنیداری، است. کتاب شناسی ملی ممکن است «جاری» یا «گذشته‌نگر» باشد. «کتاب شناسی ملی جاری» شامل کلیه آثار مکتوب ـ کتاب، اسناد و مدارک، جزوه‌ها، نشریات ادواری (پیایندها) و نیز مواد دیداری و شنیداری ـ است که در داخل یک کشور و در فاصله زمانی معین مثلاً سال، فصل یا ماه منتشر شود. این نوع کتاب شناسی معمولاً توسط یک یا چند سازمان رسمی که طبق قانون، دریافت‌کنندة رایگانِ نسخه‌هایِ کتب یا انتشاراتِ چاپ شده در کشور (واسپاری قانونی) هستند؛ به طور منظم چاپ یا بوسیله ماشین‌های الکترونیکی ضبط میشود. کتاب شناسی ملی ممکن است آثار مربوط به یک کشور را که در خارج از آن کشور منتشر میشود نیز دربر میگیرد.[119]
مانند: کتاب شناسی ده ساله کتابهای ایران (1333ـ1342). ایرج افشار، با همکاری حسین بنی‌آدم. تهران: انجمن کتاب، 1346، 751 ص.
3ـ4ـکتاب شناسی منطقه‌ای (Regional Bibliography):
کتاب شناسی منطقه‌ای می‌باید بدون توجه به زبان، زمان، شکل یا موضوع، کلیه انتشارات یک منطقه جغرافیایی خاص، مثلاً خاورمیانه، اروپا، یا آمریکای لاتین را در بر بگیرد. پاره‌ای از کتاب شناسی‌های تجاری و فهرست‌های حراج کتاب به کتاب شناسی منطقه‌ای بسیار نزدیکند.[120]
مانند: کتاب شناسی خانات و جمهوری‌های آسیای میانه و قفقاز. گردآورنده عطاءالله حسنی. [تهران]: مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی بین‌المللی، 1371، 181ص.
خانم برومند کتاب شناسی‌های جهانی، منطقه‌ای و ملی را در تقسیم‌بندی خود، جزو کتاب شناسی‌های عمومی قرار داده است و یک کتاب شناسی دیگر با عنوان «کتابهای منتشرشده به زبانی واحد» را در تقسیم‌بندی‌های خود ارایه داده است و آنرا این طور توضیح میدهد:
«کتابهای منتشر شده به زبانی واحد:
در این کتاب شناسی، مشخصات کتاب‌هایی که به زبان موردنظر منتشر شده، گردآوری میشود. این کتاب شناسی‌ها، از جنبه تجاری و از نظر کتابخانه‌ها برای تسهیل در انتخاب و سفارش کتاب، اهمیت دارد. «فهرست درهم‌کرد کتاب» این کار را برای کتابهای منتشرشده به زبان انگلیسی و «بیبلیو» برای کتابهای چاپ شده به زبان فرانسوی در کشورهای فرانسه، بلژیک، سوئیس و دیگر کشورهای فرانسوی زبان انجام میدهد.»[121]
5ـ کتاب شناسی از نظر شمول و دامنة موضوعی:
1ـ5ـ کتاب شناسی جامع (فراگیر) (Comprehensive Bibliography):
هرگاه کتاب شناسی(خواه عمومی،خواه اختصاصی،سیاهه‌ای ازتقریباًکلیه آثاری باشدکه درآن زمینه منتشرشده‌اند؛کتاب شناسی جامع خوانده میشود.هرگاه رؤیای کتاب شناسی جهانی به تحقق بپیوندد؛ میتوان ازیک کتاب شناسی جامع جهانی صحبت کرد. درشرایط فعلی کتاب شناسی‌های جامع با حذف یک یا چند عامل تهیه میشوند.مثلاً فهرست کتابهای چاپی فارسی مشار کتاب شناسی جامع عمومی از کتابهای چاپی فارسی است، یعنی محدودیت زبانی در تهیه و تدوین رعایت شده است.[122]
2ـ5ـ کتاب شناسی انتخابی یا منتخب یا گزینشی (Selective Bibliography):
1. جعفر طباطبایی، برتر از خون شهید، ارزش دانش و دانشمند در کلام پیشوایان) قم: پیام امام هادی، 1382(، ص 61 به نقل از: حسن بن سعبه حر‌ّانی، تحف العقول)قم: جامعه مدرسین، [بی‌تا](، ص 208.
2. جلال‌الدین همایی، «دستور زبان فارسی»، در: به قلم جمعی از نویسندگان. مقدمه لغت‌نامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران، 1377، ص 121.
3. محمدرضا دایی جواد، راهنمای دستور زبان فارسی برای همه) اصفهان: کتابفروشی ثقفی، 1334 (، ص د.
1. محمدقاسم بن حاجی محمد سروری [سروری کاشانی]، مجمع الفرس، به کوشش محمد دبیرسیاقی (تهران: علی‌اکبر علمی، 1340)، ج2، ص 519.
2. محمدحسین بن خلف برهان [برهان تبریزی]، برهان قاطع، به اهتمام محمد معین (تهران: ابن سینا، 1342)، ج2،ص862.
3. علی‌اکبر نفیسی [ناظم الاطباء]، فرهنگ نفیسی (تهران: کتابفروشی خیام، 1355)، ج 2، ص 1506.
4. الله داد فیضی سرهندی، مدار الافاضل، به اهتمام محمد باقر (لاهور: دانشگاه پنجاب، 1335)، ص 234.
5. جمال‌الدین حسین بن فخرالدین حسین اینجو شیرازی، فرهنگ جهانگیری، ویراسته رحیم عفیفی، سلسله انتشارات دانشگاه مشهد، شماره 27 (مشهد: دانشگاه مشهد، 1351)، ج1، ص 1301.
6. محمد پادشاه [شاذ]، فرهنگ آنندراج (تهران: کتابفروشی خیام، 1336)، ج 3، ص 1879.
1. خلیل خطیب رهبر، دستور زبان فارسی برای پژوهش دانشجویان و ادب دوستان در آثار شاعران و نویسندگان بزرگ ایران (تهران: مهتاب، 1381)، ص 9؛ جهانبخش نوروزی، دستور زبان روان و ساخت زبان فارسی امروزی (شیراز: راهگشا، 1373)، ص 13؛ عبدالعظیم خان قریب و دیگران، دستور زبان فارسی، زیرنظر سیروس شمیسا (تهران: فردوس، 1373)، ص 22؛ عبدالرحیم همایون‌فرخ، دستور جامع زبان فارسی، به کوشش رکن‌الدین همایون‌فرخ (تهران: علی‌اکبر علمی، [بی‌تا])، ص 33.
2. نادر وزین‌پور، دستور زبان فارسی آموزشی (تهران: معین، 1369)، ص 13.
3. نجف علی میرزایی، فرهنگ اصطلاحات دستور زبان فارسی (تهران: مدین، 1372)، ص 107.
4. بهمن محتشمی، دستور کامل زبان فارسی (تهران: اشراقی، 1370)، ص 14.
5. عبدالرسول خیام‌پور، دستور زبان فارسی (تهران: کتابفروشی تهران، 1372)، ص 11.
6.دومینینگ مینگنو، الفبای زبان شناسی، ترجمه محمدتقی غیاثی (تهران: جامی، 1378)، ص 28.
7. محمدرحیم الهام، "تاریخ روشهای دستورنویسی زبان دری"، ادب، س 21، ش 5ـ6 (حوت 1352)، ص 138-139.
1.محمدرحیم الهام، "تاریخ روشهای دستورنویسی در زبان دری (2): دستورنویسی در قرون وسطی"، ادب، س 22، ش1 (1353)، ص 11.
3.کوروش صفوی، درآمدی بر زبان‌شناسی (تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360)، ص 17.
4.محمدرضا باطنی، نگاهی تازه به دستور زبان (تهران: آگاه، 1375)، ص 17-18.
5.دیونوس تراکس، فن دستور، ترجمه کوروش صفوی (تهران: هرمس، 1377)، ص 9.
1.جین اچیسون، زبان شناسی همگانی، ترجمه حسین وثوقی. [ویرایش 2] (تهران: علوی، 1370)، ص 41-42.
2. مهدی مشکوةالدینی، سیر زبان شناسی (مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، 1373)، ص 27-28؛ نیز: کوروش صفوی، درآمدی بر زبان شناسی، ص 20-21.
3.مهدی مشکوةالدینی، سیر زبان شناسی، ص 29.
4.دیونوس تراکس، فن دستور، ص 16.
5.جلیل ساغروانیان، فرهنگ اصطلاحات زبان شناسی موضوعی- توصیفی (مشهد: نشر نما، 1369)، ص 186.
1.خسرو فرشیدورد، "رابطه دستور زبان با منطق و روانشناسی"، کاوش، ش 6 (مهر 1341)، ص 31.
2.کوروش صفوی، درآمدی بر زبان شناسی، ص 25.
3.خسرو فرشیدورد، "رابطه دستور زبان با منطق و روانشناسی"، ص 30-31.
4.جاناتان کالر، فردینال دوسوسور،ترجمه کوروش صفوی (تهران: هرمس، 1379)، ص 6.
5. بهروز عزب‌دفتری، مؤلف و مترجم، دربارة نوآم چامسکی، تهران: فرهنگ معاصر، 1372، ص 121.
6. محمد باقر ادیب، "درآمدی بر زبان شناسی نوام چامسکی: انسانها از پیش برنامه‌ریزی شدهاند" کیهان، ش 1798 (9 تیر 1383)، ص 12.
1. جلال‌الدین همایی، "دستور زبان فارسی"، در: گروهی از نویسندگان، مقدمه لغت‌نامه دهخدا. زیرنظر محمد معین و جعفر شهیدی،[ویرایش 3؟] (تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه لغت‌نامه دهخدا، 1377)، ص 115.
2. ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات ایران، ج 1: خلاصه جلد اول و دوم تاریخ ادبیات در ایران (تهران: ققنوس، 1374)، ص 40.
3.مهین بانو صنیع، سیری در دستور زبان فارسی (تهران: کتابسرا، 1371)، ص 12.
4. رضا زمردیان، "شمس قیس رازی، نخستین دستوری زبان فارسی"، زبان شناسی، س 15، ش1 (بهار- تابستان 1379)، ص 54.
1. احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی و پاکستان (اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1370)، ج 13، ص 2839.
2. جلال الدین همایی، "دستور زبان فارسی"، ص 127-128.
3. همان، ص 129-130؛ نیز: مهری باقری، مقدمات زبان شناسی، ویرایش 2، تبریز: دانشگاه تبریز، 1371، ص 19؛ نیز: طهمورث ساجدی، "برگی از تاریخ تدوین دستور زبان فارسی از میرزای صالح شیرازی تا میرزا عبدالعظیم قریب گرکانی"، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره 46-47، ش 158-159 (تابستان- پاییز 1380)، ص 53.
4.مهین‌بانو صنیع، سیری در دستور زبان فارسی، ص 115.
5. حسن صدر حاج سید جوادی، دستور زبان فارسی در شبه قاره هند، تهران: روزگار، 1380، ص 13-14.
6. احمد منزوی، "دومین دستور زبان فارسی"، آینده، س 15، ش 6ـ9، 1368، ص 534 .
1. صائمه اینال صاوی، "دستورنویسی در دوره تنظیمات"، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، س 23، ش 1ـ2، پیاپی 93ـ94 (بهار- تابستان 1355)، ص 288.
2.مهین بانو صنیع، سیری در دستور زبان فارسی، ص 87.
3. احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، ج 13، ص 2861.
4. خسرو فرشیدورد، دستور مفصل امروز برپایه زبان شناسی جدید (تهران: سخن، 1382)، ص 34ـ35.
1. محمد بن حکیم الزینیمی، منهاج الطلب کهن‌ترین دستور زبان فارسی، به کوشش محمدجواد شریعت(اصفهان: مشعل، 1360(،ص دو- سه.
2. حسن انوشه، ویرایشگر، دانشنامه ادب فارسی، ج2: فرهنگنامه ادبی فارسی(تهران: مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی دانشنامه، 1375)،ص390.
3. میر غزن خان ختک، "دستورنویسی در شبه قاره هند و مسایل مربوط به آن"، در سخنرانی‌های سمینار زبان فارسی (تهران، 24ـ27 و مردادماه 1365)، مجموعه سخنرانی‌های سمینار زبان فارسی، ویراسته مصطفی اسلامیه (تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1366)، ص 163.
4. حسن صدر حاج سید جوادی، دستور زبان فارسی در شبه قاره هند، ص 13ـ14.
1. حسن صدر حاج سید جوادی، دستور زبان فارسی در شبه قاره هند، ص 177.
2. یحیی آرین‌پور، از صبا تا نیما، ج 1: بازگشت * بیداری (تهران: زوار، 1375)، 395 ص.
3. جلال الدین همایی، "دستور زبان فارسی"، ص 129.
4. عبدالرحیم همایون فرخ،دستور جامع زبان فارسی، ص شصت.
5. محمد مهیار، فرهنگ دستورنویسی، (تهران: میترا، 1376)، ص .
6. یحیی آرین‌پور، از صبا تا نیما، ج 1: بازگشت * بیداری، ص 401.
1. میرغزن خان ختک، "دستورنویسی در شبه قاره هند و مسایل مربوط به آن"، ص 165.
2. احمد احمدی بیرجندی، "سری هم به دستورهای زبان بزنیم"، رشد آموزش ادب فارسی، س 2،ش 4-5 (زمستان 1364)، ص 35.
1. محمد رضا دایی جواد، دستور زبان فارسی و راهنمای تجزیه و ترکیب، با تجدیدنظر (اصفهان: کتابفروشی مشعل، 1344)، ص 26.
1. مهین‌بانو صنیع، سیری در دستور زبان فارسی، ص 83، نقل از ابن یوسف شیرازی، فهرست کتب خطی مجلس شورای ملی ([بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا])، ج 3، ص 299ـ300.
2. سعید نفیسی، "فرهنگ پارسی"، در محمد بن حسین بن خلف برهان [برهان تبریزی]، برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، با تجدیدنظر کامل (تهران: امیرکبیر، 1362)، ج 1،ص شصت و چهارـ هفتاد و هفت.
1. حسن صدر حاج سید جوادی، دستور زبان فارسی در شبه قاره هند، ص 77ـ78.
2. عارف نوشاهی، فهرست خطی فارسی انجمن ترقی، اردو، کراچی (اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اداره معارف نوشاهیه، 1363)، ص 80 .
3. محمد بشیر حسین، فهرست مخطوطات شیرانی (لاهور: اداره مخطوطات پاکستان و دانشگاه پنجاب لاهور، 1975م.) ج3، ص 602.
1. محمد بشیرحسین، فهرست مخطوطات شیرانی (لاهور: اداره مخطوطات پاکستان و دانشگاه پنجاب لاهور، 1975م.) ج3، ص603.
3. عارف نوشاهی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی انجمن ترقی، اردو، کراچی، ص 80.
4.عارف نوشاهی، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانه گنج‌بخش (اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1365)، ج 1، ص 332.
7. احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی پاکستان، ج13، ص 2835.
12. فهرست کتابهای فارسی چاپی از آغاز تا آخر سال 1345 بر اساس فهرست خانبابا مشار و فهارس انجمن کتاب(تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1352)، ج 2، ص 3528.
1. احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی پاکستان، ج 13، ص 2846.
2. همان جا ؛ خانبابامشار. فهرست کتابهای چاپی فارسی(تهران: چاپخانه ارژنگ، 1351)، ج 2، ص 1800.
1. احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی پاکستان، ج 13، ص 2873؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی از آغاز تا آخر سال 1345، ج 2، ص 2761.
2. عارف نوشاهی، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانه گنج‌بخش، ج 1، ص 333.
1. محمد مهیار، کتاب شناسی دستور زبان فارسی (تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نشر کتاب، 1381)، ص 123.
5. کتابخانه ملی: http://www.nli.ir
1. کتابخانه ملی: http://www.nli.ir
1. خسرو فرشیدورد،دستور مفصل امروز برپایه زبان شناسی، ص 684.
1. محمد مهیار، "کتابشناسی توصیفی در زبان و ادبیات فارسی: دستور زبان فارسی"،رشد آموزش زبان و ادب فارسی،س 12. پیاپی 45. زمستان 1376، ص 44؛ خسرو فرشیدورد، دستور مفصل امروز برپایه زبان شناسی، ص 41.
2. عباس ماهیار، مرجع‌شناسی (1) (تهران: دانشگاه پبام نور، 1369)، ص 35.
1.حجت الله حسن لاریجانی، مرجع‌شناسی عمومی، ویراستار: محمدکاظم بهنیا، شهرام رجب‌زاده (تهران: آن، 1381)، ص 23ـ24.
2. جعفر مهراد، مقدمه‌ای بر خدمات مرجع عمومی، ویراستار: م. ج. تابنده حقیقی (شیراز: دانشگاه شیراز، 1371)، ص 2.
1. عباس حری، مراجع و بهرهگیری از آنها (تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا، 1356)، ص 51.
2. عبدالحسین آذرنگ، فرهنگ اصطلاحات دکومانتاسیون (تهران: مرکز اطلاعات علمی، 1359)، ص 19.
3. پوری سلطانی، فروردین راستین، دانشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی (تهران: فرهنگ معاصر، 1379)، ص 345.
1. ماهیار، عباس، مرجع‌شناسی ادبی و روش تحقیق، سلسله انتشارات نشر قطره، شماره 117؛ مجموعه مفاهیم ادبی، شماره3 (تهران: نشر قطره، 1375)، ص 57.
2. غلام‌حسین تسبیحی، نگرشی جامع بر جهان کتاب شناسی‌های ایران (تبریز: نیما، 1365)، ص 34.
3. نورالله مرادی، مرجع‌شناسی شناخت خدمات و کتابهای مرجع (تهران: فرهنگ معاصر، 1372)، ص 35.
4. ایرج افشار، "فهرست‌نامه کتابشناسیهای ایران"، ایرانشناسی، ش 1 (بهمن 1342)، ص 1.
1. جعفر مهراد، مقدمه‌ای بر خدمات مرجع عمومی، ص 21.
1. فیروزه برومند،راهنمای تدوین وکتاب شناسی ([تهران]: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان مدارک، 1368)، ص 22.
2. پوری سلطانی، فروردین راستین،اصطلاح‌نامه کتابداری فارسی به انگلیسی، انگلیسی به فارسی، ویرایش دوم (تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1372)، ص 247.
3. فیروزه برومند، راهنمای تدوین کتاب شناسی، ص 18.
1. حجت‌الله حسن لاریجانی، مرجع‌شناسی عمومی، ص 35.
2. جعفر مهراد، مقدمه‌ای بر خدمات مرجع عمومی، ص 19.
3. عباس حری، "وحدت در کتاب شناسی"، نامه انجمن کتابداران، دوره 9، ش 2 (تابستان 1355)، ص 214.
1. پوری سلطانی، فروردین راستین،دانشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، ص 350.
2. فیروزه برومند، راهنمای تدوین کتاب شناسی، ص 15.
3. پوری سلطانی، فروردین راستین،دانشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، ص 346.
4. نورالله مرادی، "با کتابهای مرجع آشنا شویم: 1ـ کتاب شناسی‌ها"، کتابداری، دوره 2، ش 1ـ2 (تابستان 1359)، ص 49.
5. پوری سلطانی، فروردین راستین،اصطلاح‌نامه کتابداری فارسی به انگلیسی، انگلیسی به فارسی، ص 247.
1. فیروزه برومند، راهنمای تدوین کتاب شناسی، ص 17.
2. نورالله مرادی، مرجع‌شناسی شناخت خدمات و کتابهای مرجع، ص 48.
3. فیروزه برومند، راهنمای تدوین کتاب شناسی، ص 18.
1. نورالله مرادی، مرجع‌شناسی شناخت خدمات و کتابهای مرجع، ص 59.
آنالیز بیوانفورماتیکی، کلونینگ و بیان ناحیه C2 پروتئین 166CD در میزبان پروکاریوتی 93
فهرست مطالب
چکیده فارسی....1
فصل اول مقدمه
1-1سرطان2
1-2 آناتومی روده بزرگ4
1-3 جنین شناسی روده بزرگ.........5
1-4 سرطان کولورکتال...6
1-4-1 چه کسانی در معرض خطر هستند....7
1-4-2عوامل محیطی....................................................................................................................................................................8
1-4-3 عوامل ژنتیکی..................................................................................................................................................................8
1-4-4 عوانل دیگر در بروز سرطان...........................................................................................................................................8
1-4-5 علائم و نشانها.............................................................................................................................................................9
1-5 غربالگری............................................................................................................................................................................9
1-6 تعیین مرحله بیماری...........................................................................................................................................................10
1-7 روش های درمانی...............................................................................................................................................................12
1-7-1 درمان موضعی.................................................................................................................................................................13
1-7-2 درمان سیستماتیک...........................................................................................................................................................13
1-7-3 کولونوسکپی..................................................................................................................................................................13
1-7-4لاپاراسکپی..................................................................................................................................................................13
1-7-6جراحی باز........................................................................................................................................................................13
1-7-7 شیمی درمانی.................................................................................................................................................................14
1-7-8درمان بیولوژیکی.............................................................................................................................................................14
1-7-9 پرتو درمانی....................................................................................................................................................................14
1-7-9-1 انواع درمان با اشعه....................................................................................................................................................14
1-8 ALCAM........................................................................................................................................................................15
1-9ویژگی های عمومیALCAM...........................................................................................................................................15
1-10شناساییALCAM به عنوان یک هدف با انکولوژی.....................................................................................................16
مساله تحقیق...............................................................................................................................................................................19
فصل دوم:مروری بر تحقیقات انجام شده
2-1 نقش ALCAM در درمان سرطان..................................................................................................................................20
3-1 مواد مورد استفاده...............................................................................................................................................................23
3-1-1 باکتری مورد استفاده .....................................................................................................................................................23
3-1-2 پلاسمید ........................................................................................................................................................................23
3-1-3 انزیم ها .........................................................................................................................................................................23
3-1-4 کیت های ازمایشگاهی.................................................................................................................................................24
3-1-5 انتی بیوتیک ها..............................................................................................................................................................24
3-1-6 محیط کشت باکتری .....................................................................................................................................................25
3-1-7 ژل الکتروفورز...............................................................................................................................................................25
3-1-8 مواد شیمیایی.................................................................................................................................................................25
3-1-9 وسایل و تجهیزات آزمایشگاهی ...................................................................................................................................25
3-2 انالیز بیوانفورماتیکی ناحیه C2 پروتئین ALCAM........................................................................................................29
3-2-1 استخراج توالی ناحیه C2 پروتئیین ALCAM............................................................................................................29
3-2-2 بهینه سازی توالی یا Optimization........................................................................................................................29
3-3 سنتز شیمیایی DNA ناحیهC2 پروتئین ALCAM .............................................................................................................29
3-3-1 سنتز شیمیایی ژن نوترکیب ...............................................................................................................................................29
3-3-2 پایداری و شرایط نگهداری DNA سنتز شده ....................................................................................................................30
3-3-3 محلول سازی DNA لیوفیلیزه...........................................................................................................................................30
3-4 کلونینگ پلاسمید- AMP+pBSK حاوی DNA ناحیهC2 پروتئینALCAM......................................................30
3-4-1 آماده سازی باکتری شایسته............................................................................................................................................30
3-4-1-1 مواد و محلول ها.......................................................................................................................................................30
3-4-1-2 روش کار..................................................................................................................................................................30
3-4-2 ترانسفورماسیون پلاسمید به سلول های مستعد TOP10 E.coli.. ..........................................................................31
3-4-2-1 روش کار.................................................................................................................................................................31
3-4-3 ارزیابی کلونی ها...........................................................................................................................................................32
3-4-4 استخراج پلاسمید - AMP+pBSK حاوی DNA ناحیه C2................................................................................33
3-4-5 تایید آنزیمی پلاسمید استخراج شده.............................................................................................................................35
3-4-5-1 هضم آنزیمی دوگانه یا Double digestion........................................................................................................35
3-4-5-2 الکتروفورز................................................................................................................................................................35
3-5 ساب کلونینگ ژن ناحیهC2 پروتئین ALCAM.............................................................................................................37
3-5-1 تخلیص DNA ناحیهC2 از ژل..................................................................................................................................37
3-5-2 لایگیشن.........................................................................................................................................................................38
3-5-3 ترانسفورماسیون.............................................................................................................................................................39
3-5-3-1 آماده سازی سلول های شایسته.................................................................................................................................39
3-5-3-2 ترانسفورماسیون سلول های شایسته E.coli BL21(DE3) با محصول لایگیشن................................................40
3-5-4 ارزیابی کلونی ها...........................................................................................................................................................40
3-5-5 استخراج پلاسمید بیانی pet-28a حاوی ژن ناحیهC2 پروتئین ALCAM..............................................................41
3-5-6 تایید آنزیمی پلاسمید استخراج شده.............................................................................................................................42
3-6 بیان پروتئین مولتی توپ EpCAM................................................................................................................................43
3-6-1 القاء بیان پروتئین...........................................................................................................................................................43
3-6-2 بررسی بیان به کمک تکنیک SDS-page...................................................................................................................43
3-6-2-1 روش ساخت محلول ها و ژل ها.............................................................................................................................44
3-6-2-2 Run کردن نمونه ها...............................................................................................................................................45
3-6-2-3 رنگ آمیزی با کوماسی G-250 کلوئیدی................................................................................................................45
فصل چهارم:نتایج
4-1 نتایج حاصل از بهینه سازی توالی ...........................................................................................................................................47
................................................................................................................50..........................C2ناحیهDNA4-2 سنتز شیمیایی
4-3کلونینگ پلاسمید AMP+ -pBSK حاویDNA ناحیهC2.................................................................................................52
4-4 ساب کلونینگ ژن ناحیه C2.................................................................................................................................................54
4-5بیان پروتئینC2 و تایید آن به کمک تکنیک SDS_page........................................................................................................57
فصل پنجم:
بحث...................................................................................................................................................................................................59
نتیجه گیری.........................................................................................................................................................................................69
منابع....................................................................................................................................................................................................71
چکیده انگلیسی...........................................................................................................................................................................................74
فهرست شکل ها:
شکل 1-1 تصویر بخش های مختلف روده بزرگ.....................................................................................................................5
شکل1-2 نمای کلی روده بزرگ، روده کوچک و معده.............................................................................................................6
شکل1-3 درصد فراوانی محل آناتومیک سرطان کولورکتال .....................................................................................................7
شکل1-4 درصد فراوانی مراحل سرطان کولورکتال.................................................................................................................12
شکل1-5 نقشه ژنتیکی پروتئین ALCAM............................................................................................................................15
شکل1-6 رنگ آمیزی ایمنوهیستوشیمیایی ALCAM در بافت توموری...............................................................................17
شکل3-1 نقشه ژنی پلاسمید Pet28a.....................................................................................................................................24
شکل3-2 دستگاه انکوباتور......................................................................................................................................................25
شکل3-3 دستگاه اتوکلاو.........................................................................................................................................................26
شکل3-4 دستگاه مولد ولتاژو تانک الکتروفورز.......................................................................................................................26
شکل3-5 شیکر انکی باتور.......................................................................................................................................................27
شکل3-6 سانتریفیوژ.................................................................................................................................................................27
شکل3-7 دستگاه تصویر ساز ژل.............................................................................................................................................27
شکل3-8 ترموسایکلر...............................................................................................................................................................28
شکل3-9 بن ماری ..................................................................................................................................................................28
شکل3-10 کیت استخراج پلاسمید..........................................................................................................................................33
شکل3-11 کیت استخراج DNA از ژل فرمانتاز.....................................................................................................................37
شکل4-1 شاخص سازی کدون. سمت راست: قبل از بهینه سازی سمت چپ: بعد از بهینه سازی.........................................48
شکل4-2 میزان فراوانی کدون های بهینه. سمت چپ: قبل از بهینه سازی سمت راست:بعد از بهینه سازی ..........................48
شکل4-3 شاخص سازی محتوای G-C سمت راست:قبل از بهینه سازی سمت چپ: بعد از بهینه سازی.............................49
شکل4-4ترادف ناحیهC2 مورد نظر پس از بهینه سازی کدون های مربوطه جهت بیان در میزبان E.coli...........................49
شکل4-5 مقایسه نوکلئوتید بصورت نظیر به نظیر در توالی های اولیه و بهینه سازی شده.......................................................50
شکل4-6 تائید اندازه ژن سنتز شده به کمک هضم آنزیمی......................................................................................................51
شکل4-7 نقشه ژنی پلاسمید حاوی DNA ناحیه C2 پروتئینALCAM...........................................................................53
شکل4-8 تائید حضور پلاسمید حاوی ژن ناحیه C2 در محصول استخراج پلاسمید.............................................................53
شکل4-9 هضم دوگانه آنزیمی پلاسمید تکثیر یافتهPBSK....................................................................................................54
شکل4-10 نقشه ژنی پلاسمید Pet28a..................................................................................................................................55
شکل4-11 باکتری های BL21(DE3) ترانسفورم شده با Pet28a حاوی ژن ناحیه C2....................................................55
شکل4-12 تائید حضور پلاسمید Pet28a حاوی ژن ناحیه C2 در باکتری ترانسفورم شده BL21(DE3) ......................56
شکل4-13 نتیجه حاصلهاز هضم آنزیمی دوگانه پلاسمید Pet28a حاوی ژن ناحیه C2......................................................57
شکل4-14 بررسی بیان پروتئین ناحیه C2 به کمک تکنیک SDS-Page...................................................................58
چکیده:
همة سرطان ها از سلول ها شروع می شوند به طور طبیعی، سلول ها به گونه ای که بدن به آنها نیاز دارد، رشد می کنند و تقسیم می شوند. سلول های جدید زمانی که لزومی به وجود آنها نیست، به وجود می آیند و یا سلول های پیر در زمان مرگ به حیات خود ادامه می دهند. این سلول های اضافی توده بافتی به نام تومور تشکیل می دهند.
سرطان کولورکتال یکی از شایع ترین سرطان های بدخیم در سرتاسر جهان می باشد که میزان ابتلا به آن حدود 6/0 می باشد که منجر به مرگ600 هزار نفر در سال می گردد. .CD166 به عنوان مارکر سلول های بنیادی سرطان کولورکتال شناسایی و معرفی شده است.که با توجه به بیان آن بر سطح سلول های سرطان کولورکتال در مراحل مختلف بیماری می توان از آن جهت کارهای درمانی و تشخیصی استفاده نمود.
ALCAM مارکر تشخیصی مثبتی برای بقای کلی بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال می باشد و شناسایی آن ممکن است به بهینه سازی سیتسم مرحله بندی تشخیصی موجود کمک کند.ALCAMمعمولادر سرطان کولورکتال روشن بوده و مارکر تشخیصی مستقل جدیدی می باشد که بر اهمیت ان در پیشروی تومور در سرطان کولورکتال تاکید شده است.
در این مطالعه ما ابتدا سعی بر آن داشتیم توالی مورد نظر را از بانک های اطلاعاتی ژنی استخراج نماییم و سپس از طریق آنالیز بیوانفورماتیکی توالی مورد نظر را از نظر بهترین بیان در میزبان باکتریایی آماده نماییم.ژن مورد نظر از طریق شیمیایی سنتز شده و سپس با استفاده از فرایند کلونینگ، قطعه ژنی سنتز شده را به کمک پلاسمید بیانی pet-28a درون سیستم پروکاریوتی انتقال داده و تکثیرنموده. در انتها نیز بیان ناحی C2در باکتری های نوترکیب با القاگر مناسب القا می نماییم و وجود پروتئین مورد نظر را به کمک تکنیک SDS-page مورد بررسی قرار می دهیم.
ناحیه C2 می تواند به مانند پروتئین اصلی خاصیت ایمنی زائی داشته باشد. این قطعه ژنی توانایی کلون شدن در میزبان پروکاریوتی را دارا بوده وباکتری قادر است به کمک القاگر مناسب به میزان فراوانی پروتئین مورد نظر را تولید کند. از این جهت می توان از این پروتئین نوترکیب برای تهیه کیت تشخیصی سرطان کولورکتال به واسطه تکنیک الایزا استفاده برد. همچنین می توان با تزریق این پروتئین نوترکیب به عنوان واکسن، سیستم ایمنی فرد را جهت پیش گیری از ابتلا به سرطان تقویت نمود.
واژه های کلیدی:
سرطان کولورکتال، ALCAM، ناحیه C2 پروتئینALCAM ،کلونینگ
فصل اول
مقدمه
1-1سرطان چیست
اصطلاح سرطان به تومورهای اطلاق می شود که می توانند به بافت های مجاور خود که از سلولهای سالم تشکیل میشوند حمله کنند توانایی مجاورت و هجوم سلول های توموری عامل طبقه بندی تومورها به دو دسته خوش خیم و بدخیم است اگر یک تومور بدخیم به یک رگ خونی یا لنفی[1] برسد می تواند متاستاز [2]دهد ودر بافت های دیگری رشد کند. نئوپلاسم(که معنی آن رشد جدید است) شکل غیر طبیعی رشد سلولها است و تومور، نئپلاسمی است که با وضعیت بیمار گونه همراه است، تومور ها بیماری هایی هستند که در آنها جمعیتی از سلول های، که به لحاظ ژنتیکی هم خانواده هستند توانایی رشد نا به هنجار را کسب می کنند(نخعی سیستانی وهمکاران 1389).همة سرطان ها از سلول ها شروع می شوند که واحد سازندهبدن و اساس زندگی محسوب می شوند. سلول هابافت را می سازند و بافت های بدن، اندام ها را تشکیل می دهند. به طور طبیعی، سلول ها به گونه ای که بدن به آنها نیاز دارد، رشد می کنند و تقسیم می شوند. سلول های پیر می میرند وسلول های جدید جای آنها را می گیرند.
گاهی نظم مراحل رشد به هم می خورد. سلول های جدید زمانی که لزومی به وجود آنها نیست، به وجود می آیند و یا سلول های پیر در زمان مرگ به حیات خود ادامه می دهند. این سلول های اضافی توده بافتی به نام تومور تشکیل می دهند.
تومورها خوش خیم یا بد خیم می باشند.
تومورهای خوش خیم سرطانی نیستند.
- این نوع تومورها به ندرت زندگی فرد را تهدید می کنند.
- بیشتر تومورهای خوش خیم قابل جراحی بوده و معمولا عود نمی کنند.
- تومورهای خوش خیم، به بافت های اطراف و سایر قسمت های بدن گسترش نمی یابند.
تومورهای بدخیم سرطانی هستند.
- عموما این تومورها بسیار خطرناک تر از تومورهای خوش خیم بوده و زندگی فرد را تهدید می کنند.
- تومورهای بدخیم قابل جراحی بوده ولی در مواردی بعد از عمل جراحی مجددا عود می کنند.
- تومورهای بدخیم انتشار یافته و به بافت ها و اعضای مجاور، آسیب می رسانند.
- سلول های سرطانی از بافت توموری جدا شده و با وارد شدن در جریان خون یا سیستم لنفاوی، تومورهای جدیدی درسایراعضاء بدن تشکیل می دهند. گسترش و انتشار سلول های سرطانی به سایر بافت های بدن را متاستاز می نامند.
زمانی که سرطان از بافت اصلی به سایر قسمت های بدن گسترش پیدا می کند، تومور جدید شبیه همان نوع سلول های غیر طبیعی تومور اولیه بوده و به همان اسم تومور اولیه خوانده می شود. برای مثال اگر سرطان کولورکتال به کبد متاستاز دهد سلول های سرطانی کبد همان سلول های سرطانی کولورکتال بوده و بیماری سرطان متاستاتیک کولورکتال نامیده شده و همانند سرطان کولورکتال، درمان می شود (کاظمی اسکندانی 1388).
دانش کنونی از مکانیسم های سرطان پیشنهاد کننده این مطلب است که علت ایجاد همهی سرطان ها ناشی از هر دو عامل محیطی و ژنتیکی است(clapp et at 2005).
عوامل ژنتیکی، هورمونی و ویروسی روی سرطان تاثیر می گذارند باقی ماندن تغییراتی مانند آسیب بافتی، تغییرات ژنتیکی و اپیژنتیک(مثل جهش،از دست دادن هتروزیگوسیتی و متیلاسیون پروموتور)و تغییرات ترانسکریپتوم(مثل التهاب و مسیر های آپاپتوز) در دراز مدت منجر به فعال شدن مسیر ها و عملکرد های سلولی نابجا گشته و در نهایت منجر به تغییرات پیش سرطانی می گردد(Roy et el 2008).
انکوژن ها کد کننده پروتئین های هستند که کنترل کنندهی تقسیم سلولی، آپاپتوز و یا هر دوی آنها هستند. آنها می توانند به وسیله تغییرات ساختمانی، که حاصل جهش یا اتصال ژن ها توسط کنار هم نشینی عناصر تحریک کننده و یا به وسیله تحریک فعال شوند. جا به جای و جهش می تواند به عنوان وقایع اولیه یا در طی پیشرفت تومور اتفاق بیفتد در حالی که تکثیر معمولا در طی پیشرفت اتفاق می افتدهنگامی که یک
انکوژن توسط جهش فعال می شود ساختار پروتئین کد شده توسط آن در مسیر افزایش فعالیت تغییر می کند(croce2008).
جهش های که پروتوانکوژن ها را به انکوژن ها تبدیل می کند شامل:تغییرات تک نوکلئوتیدی،تکثیر یا ازدیاد ژنی، ترکیب ژنی و سایر بازآرایی های کروموزومی است که فعالیت پروتئین های ساخته شده توسط پروتوانکوژن ها را افزایش می دهند. جهش های تغییر دهنده قالب، جهش های بی معنی و جهش هایی که در جایگاه پردازش روی می دهند عموما موجب فعال شدن انکوژن ها نمی شوند(Thomas et al 2007).
سرطان بوسیلهی تغییر در انکوژن ها، ژن های سرکوب گر تومور و ژن های microRNA ایجاد می شود
یک تغییر ژنتیکی به ندرت برای توسعه یک تومور بدخیم کافی است. بیشتر شواهد به یک فرآیند چند مرحله ای از تغییرات پی در پی در انکوژن های مختلف، ژن های سرکوب گر تومور یا ژن های microRNA در سلول های سرطانی اشاره دارند(croce 2008).
انکوژن ها شکل جهش یافتهی یک ژن طبیعی سلولی به نام پروتوانکوژن ها است که در گسترش سرطان شرکت می کند انکوژن های که اغلب در رشد و گسترش سرطان های انسانی شرکت دارند به وسیلهی ویروس ها منتقل نمی شوند بلکه در نتیجه جهش های سوماتیک در پروتوانکوژن ها ایجاد می گردند (نخعی سیستانی و همکاران1389). پروتئین های حاصل از پروتوانکوژن ها در شرایط عادی عملکرد حیاتی در پیام رسانی سلول، رشد و تمایز بر عهده دارند اما بیان غیر طبیعی آنها قادر به القای تومور زایی است(pappou 2010).
یک ژن سرکوب کننده تومور نوعی ژن است که بوسیلهی جهش های حذف عملکرد ایجاد می شود، ژن های سرکوب کننده تومور فرآیند های اصلی مسئول حفظ بخش های پایدار بافتی را کنترل می کنند این فرآیند ها شامل تمامیت ژنتیکی، پیشرفت چرخه سلولی،تمایز، برهمکنش های سلولی و مرگ می باشند. غیر فعال شدن این ژن ها موجب حذف هموستازی بافتی می شود که مشخصه یک تومور در حال گسترش است(نخی سیستانی و همکاران1389).
1-2 آناتومی روده بزرگ:
روده بزرگ از دریچه ایلئوسکال روده کوچک تا آنوس گسترش یافته است و شامل آپاندیس، کولون[3]، رکتوم [4]و کانال آنال[5] می باشد بنا به موقعیت کولون به قسمت های مختلف تقسیم شده است: سکوم، کولون
صعودی، زاویهی کبدی، کولون عرضی، زاویه طحالی، کولون نوزولی و کولون سیگموئید (میبدی و همکاران 1382، ACS 2010).
شکل 1-1 تصویر و بخشهای مختلف روده بزرگ (کاظمی اسکندانی 1388)
کولون از انتهای ایلئوم شروع می شود و در پرومونتوری ساکروم جایی که تیناکولی ها حالت باند های مشخص و مجزای خود را از دست می دهند پایان می یابد.تیناکولی ها سه نوار عضله طولی هستند که در فواصل 120 درجه از هم در محیط کولون قرار گرفته اند رکنوم در سطح پرومونتوری ساکروم جایی که سه تنیا ها پخش می شوند و یک لایه عضلانی طولی صاف تشکیل می دهند شروع می شود. رکتوم به پایین تا
سطح عضلات بالابرنده مقعد ادامه پیدا می کند و طول آن از 12 تا 15 سانتی متر ادامه پیدا می کند.کانال جراحی آنال که حدودا 4 سانتی متر می باشد، قسمت انتهای روده بزرگ است که از بین عضلات بالا رونده مقعد عبور می کند و به لبه مقعد باز می شود(میبدی و همکاران 1382).
دیواره روده بزرگ شامل شش لایه است: مخاط، موسکولاریس موکوزا، زیر مخاط، موسکولاریس پروپریا، چربی زیر سروزی و سروز، رکتوم نیز بافت مشابهی دارد ولی سروز ندارد(میبدی و همکاران 1382).
1-3جنین شناسی روده بزرگ:
در طول هفته چهارم حاملگی، روده اولیه که شامل پیش روده، میان روده و پس روده می باشد تشکیل می شود. میان روده به روده کوچک(که از نقطهی ورودی مجرای صفراوی شروع می شود) و بخشی از روده بزرگ که پیش از نقطه میانی کولون عرضی قرار گرفته تبدیل می شود. خون این بخش از روده توسط شریان مزانتریک فوقانی تامین می گردد. پس روده به بخشی از روده بزرگ که پس از نقطه میانی کولون عرضی قرار گرفته نیز قسمت پرگزیمال مقعد و مجرای ادراری تناسلی تحتانی تبدیل می شود.
در طول هفته ششم حاملگی میان روده به خارج از حفره شکمی منتقل می گردد بیش از آنکه میان روده موقعیت نهایی خود را در حفره شکمی به دست آورد. در طول چهار هفتهی بعدی در خلاف جهت عقربه های ساعت حول شریان مزانتریک فوقانی 270 درجه می چرخد.
انتهای پس روده به کلواک[6] ختم می شود که در هفته ششم توسط دیواره اتورکتال به دو بخش شکمی و پشتی یعنی سینوس ادراری تناسلی و رکتوم تقسیم می شود. تکمیل مجرای آنال در انتهای هفته هشتم است یعنی هنگامی که غشاء نازک آنال پاره می شود خط دندانه ای در قسمت تحتانی مجرای آنال مشخص کننده مرز بین پس روده اندودرمی و بافت اکتودرمی می باشد(میبدی و همکاران1382).
1-4سرطان کولورکتال:
سرطان کولون و رکتوم را سرطان کولورکتال گویند(kang et at 2011). سرطان کولورکتال سومین عامل مرگ از سرطان ها در جهان محسوب می شود(پارکین 2001 )این بیماری در ایران به عنوان چهــارمین سرطان شایع در هر دو جنس به شمار می رود(بویل و لانگمان 2000). سرطان کولورکتال سومین سرطان شایع در بین مردان و چهارمین سرطان شایع در بین زنان در ایران می باشد(کلاهدوزان 2009).تخمین زده می شود سالانه در ایران 3641 نفر به این بیماری مبتلا می شوند(ملک زاده 2009).
سرطان کولورکتال به دو شکل عمده وجود دارد سرطان کولورکتال موردی(sporadic)و سرطان کولورکتال ارثی(kang et at2011).
شکل1-2 نمای کلی روده بزرگ، روده کوچک و معده (کاضمی اسکندانی 1388)
سرطان کولورکتال دارای سه زیر گروه بر اساس عمده ژنتیکی یا تغییرات اپی ژنتیک است:
1.تومور با بی ثباتی کروموزومی
2.کسانی با ناپایداری میکروستلایت
3.تومورهای با جزایر CpG متیلاتور
آسیب شناسی مولکولی سرطان کولورکتال یکی از برجسته ترین موارد مطالعه در سال های اخیر بوده است(kang et al-2001) .و به دلیل اثرات جانبی شدید شیمی درمانی استراتژی های جدید بر مبنای مکانیسم های مولکولی به شدت احساس می گردد(hisayuki and Gazdar 2005).
هم چنین یکی از معظلات اساسی که برای سرطان کولورکتال در نظر گرفته شده است متاستاز آن به خصوص به بافت های کبد و ریه می باشد.
1-3درصد فراوانی محل آناتومیک سرطان کولورکتال (دکتر سید مهدی جلالی و همکاران با تحقیق بر روی بیماران از سال 1360تا 1380 )
1-4-1چه کسانی در معرض خطر قرار دارند (ریسک فاکتورها یا عوامل خطر ):
علت دقیق بروز سرطان کولورکتال شناخته شده نیست. پزشکان به ندرت می توانند علت ابتلا و یا عدم ابتلای افراد به سرطان کولورکتال را بیان کنند. به هر حال آنچه مشخص است این است که این بیماری مسری نبوده و هیچ فردی این بیماری را از فرد دیگری نمی گیرد.تحقیقات نشان داده اند که افراد با عوامل خطر معین، نسبت به سایر افراد در معرض خطر بالای ابتلا به سرطان کولورکتال قرار دارند. وجود عامل خطر یا ریسک فاکتور، شانس ابتلا و پیشرفت بیماری را در یک فرد افزایش می دهد(کاظمی اسکندانی1388).
فاکتور های مختلفی در تبدیل موکوس رودهی بزرگ به سرطان دخالت دارند عوامل محیطی و ژنتیکی هر دو از عوامل مهم در ایجاد این بیماری هستند(caseito and lowitz 2001).
1-4-2عوامل محیطی:
سن بالای 50 سالگی: احتمال بروز سرطان کولورکتال در افراد مسن بیشتر است. بیش از 90% مبتلایان، بالای50 سال سن دارند و متوسط سن مبتلایان در زمان تشخیص، بالای 72 سال می باشد.
رژیم غذایی: مطالعات نشان داده است که رژیم های پر چرب (بخصوص چربی های حیوانی)، کم فیبر، کم کلسیم و کم فولات خطر ابتلا را افزایش می دهند. هم چنین خطر ابتلا به سرطان کولورکتال در افرادی که از میوه جات و سبزیجات کمتراستفاده می کنند، بیشتر است.
مصرف سیگار: خطر بروز پولیپ و سرطان کولورکتال در افراد سیگاری بیشتراست(کاظمی اسکندانی 1388).
1-4-3عوامل ژنتیکی:
کشف انکوژن ها در سال 1910 زمانی که پیتون رویس(Peyton Rous) نشان داد یک عصاره عبور داده شده از فیلتر که فاقد سلول و باکتری است می تواند باعث ایجاد فیبروسارکوما در جوجه ها شود آغاز شد(pappou 2010). بعد از آن او دریافت که سارکومای جوجه می تواند به دفعات به وسیله عصاره توموری فاقد سلول، از حیوانی به حیوان دیگر منتقل شود.عامل این بیماری در عصاره سلولی ویروسRouse sarcoma Virus بود. کشف انکوژن های ویروسی برای اولین بار باعث شد که یک عامل ایجاد کننده سرطان از منظر ژنتیک مورد مطالعه قرار گیرد(نخعی سیستانی 1389).
از دست دادن ثبات ژنومی از طریق تسهیل دستیابی به جهش های مرتبط با تومور در توسعه سرطان روده بزرگ دخالت دارد. در این بیماری بی ثباتی ژنومی اشکال مختلفی دارد که هر کدام علل متفاوتی دارند.متداول ترین بی ثباتی ژنومی در سرطان کولورکتال بی ثباتی کروموزومی است که منجر به تغییرات زیاد در تعداد رونوشت و ساختار کروموزوم می شود. بی ثباتی کروموزومی مکانیسم موثری در فقدان فیزیکی رونوشت های نوع وحشی ژن های سرکوب کننده تومور مانند APC و P53 است (Sanford and bertagnolli 2009).
1-4-4عوامل دیگر در بروز سرطان کولورکتال:
پولیپ های کولورکتال: پولیپ ها در دیواره داخلی روده بزرگ یا رکتوم رشد می کنند.
سابقه خانوادگی ابتلا به سرطان کولورکتال: سابقه ابتلا به سرطان درفامیل نزدیک ( والدین،برادران و خواهران و یا فرزندان ) به ویژه در سنین پایین، احتمال بروز سرطان را افزایش می دهد.
داشتن سابقه ابتلا به سرطان: سرطان کولورکتالممکن است مجددا در فرد دارای سابقه ابتلای قبلی به این بیماری، بروز نماید
بیماری های التهابی روده یا بیماری کرون: خطر بروز سرطان کولون ، در فردی که سابقه بیماری های التهابی زخم شونده روده و بیماری کرون را برای چندین سال دارند، بیشتر می باشد(کاظمی اسکندانی 1388).
1-4-5علائم و نشانه ها
علائم و نشانه های شایع عبارتند از :
اسهال، یبوست
احساس عدم تخلیه کامل روده
مشاهده خون (قرمز روشن یا خیلی تیره) در مدفوع
باریک شدن بیش از حد معمول مدفوع
کاهش وزن بدون علت مشخص
احساس خستگی مداوم
تهوع و استفراغ
ناراحتی های عمومی شکم (احساس پری شکم، درد، پیچش شکم و شکم نفاخ)
در اغلب موارد، این علائم ناشی از سرطان نمی باشند. سایر بیماری ها نیز این نشانه ها را ایجاد می کنند. بایستی در صورت وجود این علائم ، جهت تشخیص و درمان هر چه سریع تر به پزشک مراجعه نمود(کاظمی اسکندانی 1388).
1-5غربالگری
بررسی های انجام شده حاکی از این است که در صورت شناسایی سرطان کولورکتال در مراحل ابتدایی شانس بهبودی کامل مبتلایان به این بدخیمی در حدود 90% می باشد ولی در صورتی که در تشخیص و درمان این سرطان تعویق ایجاد شود بدخیمی وارد مرحله پیشرفته و غیر قابل درمان می شود (ma et at 2009). غربالگری سرطان قبل از بروز علائم و نشانه های بیماری، به پزشک در شناسایی پولیپ ها یا سرطان اولیه کمک می کند. شناسایی وخارج نمودن پولیپ ها، از بروز سرطان کولورکتال پیشگیری می کند.
برای شناسایی سرطان و پولیپ در مراحل اولیه بایستی:
- افراد 50 سال و به بالا، غربالگری شوند.
- افرادی که احتمال بروز بیماری در آنها بیشتر است ، با پزشک خود در مورد انجام آزمایشات غربالگری قبل از 50 سالگی ، نوع آزمایشات و فواید و مضرات هرکدام از آزمایشات صحبت نمایند.
از آزمایشات غربالگری زیر برای تشخیص سرطان، پولیپ ها و سایر موارد غیر طبیعی کولون و رکتوم استفاده می شود:
وجود خون مخفی در مدفوع: اغلب اوقات سرطان ها یا پولیپ ها دچار خونریزی می شوند واین آزمایش قادر به شناسایی کمترین مقادیر خون در مدفوع می باشد. در صورت شناسایی وجود خون در مدفوع سایر آزمایشات برای شناسایی منبع خون مورد نیاز می باشد. البته لازم به ذکر است که موارد خوش خیم همانند بواسیر( هموروئید ) نیز موجب بروز خون در مدفوع می شوند.
سیگموئیدوسکپی: پزشک با سیگموئیدوسکپ ( لوله ای که در انتهای آن منبع نوری قرار دارد) داخل رکتوم و قسمت تحتانی کولون (سیگموئید) را بررسی می کند و در صورت وجود پولیپ، آنها را خارج می کند. به خارج کردن پولیپ، پولیپکتومی گفته می شود.
کولونوسکپی: پزشک با استفاده از کولونوسکپ (لوله ای که در انتهای آن منبع نوری قرار دارد) داخل کولون و رکتوم را بررسی نموده و در صورت وجود پولیپ، آنها را خارج می کند.
تنقیه با محلول باریم : پس از تنقیه بیمار با محلول باریم، هوا داخل رکتوم پمپ شده و توسط اشعه ایکس از کولون و رکتوم ، عکس برداری های متعدد انجام می شود. توسط باریم و هوا، پولیپ ها در عکس برداری مشخص می شوند.
معاینه انگشتی رکتوم : معاینه رکتوم یکی از روش های معمول معاینه بدنی است. پزشک پس از پوشیدن دستکش و مالیدن ژل، با داخل کردن انگشت داخل رکتوم نواحی غیر طبیعی موجود در قسمت های تحتانی رکتوم را بررسی می کنند (کاظمی اسکندانی1388).
1-6تعیین مرحله بیماری
زمانی که نمونه برداری نشانگر وجود سرطان کولورکتال باشد، لازم است پزشک وسعت بیماری( درجه بیماری) را بداند تا بهترین روش درمانی را طرح ریزی کند.
مرحله بیماری به تهاجم تومور به بافت های مجاور و انتشار سرطان بستگی دارد و اینکه در صورت انتشار، به کدام قسمت از بدن منتشر شده است. برای تعیین مرحله بیماری آزمایشات و اقدامات زیر انجام می شود:
آزمایشات خون: پزشک میزان CEA (آنتی ژن کارسینومای امبریونیک) و سایر مواد موجود در خون را کنترل می کند. در اغلب مبتلایان به سرطان کولورکتال، میزان CEA بالا می باشد.
کولونوسکپی: پزشک با کولونوسکپی داخل کولون و رکتوم را از نظر وجود نواحی غیرطبیعی بررسی می کند.
سونوگرافی داخل مقعدی: پروب سونوگرافی داخل رکتوم قرار داده می شود. پروب، امواج صوتی را که افراد قادر به شنیدن آن نیستند به داخل رکتوم و بافت های اطراف می فرستد. کامپیوتر با استفاده از انعکاس صوت(اکو) تصویر ایجاد می کند. تصویر ایجاد شده، نشان میدهد که تا چه عمقی تومور رکتوم رشد کرده است و همچنین انتشارسرطان به گره های لنفاوی یا سایر بافت های مجاور را نشان می دهد.
عکس برداری توسط اشعه ایکس از قفسه سینه: عکس برداری از قفسه سینه، نشان دهنده انتشار سرطان به ریه است.
سی تی اسکن:دستگاه عکسبرداری توسط اشعه ایکس که به کامپیوتر متصل می باشد، یک سری تصاویر با جزئیات بیشتر را از نواحی داخل بدن در دسترس قرار می دهد. ممکن است ماده حاجب تزریق گردد. این روش انتشار تومور به کبد، ریه ها و یا سایر نواحی بدن را نشان می دهد(کاظمی اسکندانی 1388).
مراحل سرطان کولورکتال به شرح زیر می باشد:
مرحله I: سرطان درون دیواره داخلی رکتوم و کولون رشد کرده است ولی هنوز به دیواره خارجی کولون نرسیده و یا به بیرون از کولون گسترش نیافته است .
مرحلهII: تومور به قسمت های عمقی و یا سرتاسرعمق دیواره کولون و رکتوم انتشار یافته و ممکن است بافت های مجاور را نیز درگیر کند اما سلول های سرطانی هنوز به گره های لنفاوی انتشار نیافته اند.
مرحله III: سرطان به گره های لنفاوی مجاور انتشار پیدا کرده اما به سایر قسمت های بدن منتشر نشده است.
مرحلهIV : سرطان در سایر قسمت های بدن همانند کبد و ریه ها منتشر شده است(کاظم اسکندانی 1388).
در مراحل 1و2 سرطان کولورکتال امکان درمان این سرطان با عمل جراحی وجود دارد ولی احتمال بهبودی در مرحله 4 بسیار ضعیف است(ma et at 2009).
سرطان عود کرده : سرطانی است که درمان شده است ولی پس از یک دوره زمانی مجددا عود نموده است. این بیماری ممکن است در کولون، رکتوم و یا سایر قسمت های بدن عود کند(کاظمی اسکندانی1388).
1-4 درصد فراوانی مراحل سرطان کولورکتال(دکتر سید مهدی جلالی و همکاران با تحقیق بر روی بیماران از سال 1360تا 1380 )
1-7روش های درمانی:
اساسا انتخاب نوع درمان به محل تومور در رکتوم و کولون و مرحله بیماری بستگی دارد.برای درمان سرطان کولورکتال از جراحی، رادیوتراپی (پرتودرمانی)، شیمی درمانی و یا ترکیبی از این درمان ها استفاده می شوددرمان سرطان به صورت درمان موضعی یا درمان سیستمیک است(کاضمی اسکندانی 1388)..
کارامدی و موفقیت درمان سرطان در مرحله ی اول با میزان بریدن توده تومور سنجیده می شود. اما سلول های بنیادی سرطان می توانند بخش خیلی کوچکی از بقایای تومور را تشکیل دهند و با فعالیت خود تومور جدیدی بسازند.)محمدرضا نوری دلویی و همکاران ،1391).
طبق گزارشات صورت گرفته بیش از 90% مرگ و میرهای سرطانی به دلیل متاستاز رخ میدهند.تومورهای اولیه میتوانند توسط جراحی یا درمانهای مکمل شیمیایی به خوبی درمان شوند، اما سرطانهایی که به مرحله متاستاز رسیده اندبه درمان مقاوماند. این خصوصیت مقاومت، دلیل فراوانی مرگ را در میان افراد دارای
متاستاز نشان میدهد. بنابراین درمان موثر سرطان وابستگی زیادی به شناخت کامل فرایندهای ایجادکننده متاستاز و فراهم کردن راهکارهایی برای مقابله با این پدیده دارد. متاستاز به مفهوم رشد، تکثیر و تهاجم سلولهای توموری در مکانهای متفاوت بدن میباشد)محمدرضا نوری دلویی و همکاران ،1391).
1-7-1درمان موضعی:
جراحی و پرتودرمانی جزء درمان های موضعی هستند. در جراحی، تومور خارج شده و پرتودرمانی، سلول های سرطانی را نابود می کند. در صورت انتشار سرطان کولورکتال به سایر قسمت های بدن ، از درمان موضعی برای کنترل بیماری در آن مناطق خاص، استفاده می شود. (کاضمی اسکندانی 1388).
1-7-2درمان سیستمیک:
شیمی درمانی و درمان بیولوژیکی از سایر روش های درمانی سیستمیک هستند و برای کنترل سرطان، دارو وارد جریان خون می شود.
بروز عوارض جانبی به علت تاثیر درمان روی سلول ها و بافت های سالم، شایع است. عوارض جانبی به نوع و وسعت درمان بستگی داشته و در تمام افراد یکسان نمی باشد. ممکن است عوارض جانبی، در هر جلسه از درمان متفاوت باشد. (کاضمی اسکندانی 1388).
1-7-3کولونوسکپی[7]:
یک پولیپ سرطانی کوچک موجود در کولون یا قسمت فوقانی رکتوم ممکن است توسط کولونوسکوپ خارج گردد.(کاضمی اسکندانی 1388).
1-7-4لاپاراسکپی[8]:
ممکن است سرطان کولون در مراحل اولیه با استفاده از لاپاراسکوپ ( لوله ای که در انتهای آن منبع نوری قرار دارد ) برداشته شود. سه الی چهار برش کوچک در شکم داده می شود. جراح با لاپاراسکوپ داخل شکم را مشاهده کرده و تومور و قسمتی از نواحی سالم کولون را خارج می کند. (کاضمی اسکندانی 1388).
1-7-6جراحی باز:
رایج ترین درمان سرطان کولورکتال، جراحی است. جراح برای خارج نمودن تومور و قسمتی از نواحی سالم رکتوم و کولون، روی شکم برش بزرگی ایجاد می کند. (کاضمی اسکندانی 1388).
1-7-7شیمی درمانی
شیمی درمانی استفاده از داروهای ضد سرطان برای از بین بردن سلول های سرطانی است. داروهای شیمی درمانی وارد گردش خون شده و بر سلول های سرطانی تمام بدن اثر می کنند.
عوارض شیمی درمانی:
سلول های خونی: این سلول ها با عفونت مقابله نموده و به لخته شدن خون کمک می کنند، هم چنین اکسیژن را به تمام بافت های بدن حمل می کنند. ممکن است به علت تاثیر دارو روی سلول های خونی، عفونت و خونریزی های خودبخودی و کبودی، احساس ضعف و خستگی ایجاد شود.
سلول های ریشه مو: شیمی درمانی موجب ریزش مو می شود. باید دانست که موها مجدد رشد می کنند ولی ممکن است از نظر بافت و رنگ متفاوت باشد.
سلول های دستگاه گوارشی: شیمی درمانی موجب کاهش اشتها، تهوع و استفراغ، اسهال یا زخم های دهان و لب ها می شود. (کاضمی اسکندانی 1388).
1-7-8درمان بیولوژیکی:
.برخی از مبتلایان به سرطان کولورکتال انتشار یافته، نوعی درمان بیولوژیکی به نام آنتی بادی مونوکلونال دریافت می کنند. آنتی بادی های مونوکلونال به سلول های سرطانی کولورکتال می پیوندند و رشد و انتشار آن ها را مهار می کنند. (کاضمی اسکندانی 1388).
1-7-9پرتودرمانی [9]( درمان با اشعه )
دراین روش از اشعه های پرانرژی جهت از بین بردن سلول های سرطانی استفاده می شود. پرتودرمانیتنها در ناحیه تحت درمان، بر سلول های سرطانی تاثیر می گذارد.(کاضمی اسکندانی 1388).
1-7-9-1 انواع درمان با اشعه:
پرتو درمانی خارجی : دستگاهی بزرگ، اشعه هایی را به سمت موضع هدایت می کند.
پرتودرمانی داخلی: اشعه، توسط ماده رادیواکتیو قرار داده شده در لوله باریکی که مستقیما در داخل و یا نزدیک تومور کار گذاشته است، تابانده می شود.
پرتودرمانی حین جراحی:در برخی موارد، پرتو درمانی خارجی در طول جراحی داده می شود (کاضمی اسکندانی 1388).
[1]lanfatic
[2]metastastic
[3] colon
[4] Rectom
[5] annal
[6] cloack
[7] colonoscoy
[8] laparascoy
[9] Radiotropy
ارائه الگویی بمنظور افزایش دقت برآورد نرخ تقریبی ریسک بیمه
فهرست مطالب پایان نامه
عنوان شماره صفحه
چکیده ...................................................................................................................1
مقدمه ....................................................................................................................2
فصل اول : کلیات
1-1 بیان مساله .......................................................................................................4
پیشینه تحقیق ..........................................................................................................5
ضرورت انجام ........................................................................................................8
هدف مطالعه ...........................................................................................................8
1-4-1 هدف آرمانی .............................................................................................8
1-4-2 اهداف ویژه ..............................................................................................8
1-5 هدف کاربری .................................................................................................8
1-6 سوالات تحقیق ...............................................................................................9
1-7 فرضیه ............................................................................................................9
1-8 تعاریف و مفاهیم ..........................................................................................10
فصل دوم: آشنایی با فرآیند تولید
2-1 آشنایی با محدوده تحت مطالعه ....................................................................18
2-2 تاریخچه صنعت پتروشیمی در ایران ............................................................18
عنوان شماره صفحه
2-3 آشنایی با شرکت پلیمر آریا ساسول ...........................................................19
2-4 شرح فرایند واحد الفین .............................................................................20
2-5 بخش دی اتانایزر ......................................................................................24
2-5-1 جداسازی برش های دوکربنه ...............................................................24
2-5-2 هیدروژناسیون استیلن ..........................................................................25
2-5-3 احیا کاتالیست .....................................................................................26
فصل سوم : مواد و روش ها ( روش کار و تحقیق )
3-1 انواع تکنیک های بازرسی بر مینای ریسک ..............................................29
3-1-1 روش کیفی .........................................................................................30
3-1-1-1 رتبه بندی واحدها بر اساس ریسک بالقوه .......................................31
3-1-1-2 احتمال وقوع از کارافتادگی ............................................................32
3-1-1-3 پیامدهای وقوع از کار افتادگی ........................................................33
3-1-1-4 نتایح ...............................................................................................37
3-1-1-5 تعیین نواحی بحرانی که نیازمند توجه بیشتری در حین بازرسی
می باشند .......................................................................................................37
3-1-2 روش کمی .........................................................................................38
3-1-2-1 محاسبه پیامدهای ازکارافتادگی ......................................................40
3-1-2-1-1 تخمین سرعت خروج سیال .......................................................40
3-1-2-1-2 پیش بینی رفتار نشتی .................................................................40
3.-1-2-1-2-1 تاثیرات اشتغال زا .................................................................40
3-1-2-1-2-2 تاثیرات سمیت ......................................................................41
عنوان شماره صفحه
3-1-2-1-2-3 تاثیرات زیست محیطی ............................................................41
3-1-2-1-2-4 تاثیرات خسارت مالی ناشی از توقف تولید .............................42
3-1-2-1-3 کاربرد مدل های تاثیر برای تخمین پیامدها ..................................42
3-1-2-2 مروری بر احتمال وقوع از کار افتادگی ............................................43
3-1-2-3 محاسبه ریسک ................................................................................43
3-1-3 روش نیمه کمی ...................................................................................44
3-1-3-1 آنالیز پیامد .......................................................................................45
3-1-3-2 آنالیز احتمال ....................................................................................48
3-1-3-3 آنالیز ریسک ....................................................................................49
3-2 دلیل ارائه متدلوژی بکاررفته در این تحقیق ...............................................49
3-3 ارائه (روش کار ) متدلوژی بازرسی بر مبنای ریسک بکارگرفته شده
در صنعت مورد مطالعه .....................................................................................50
3-3-1 فلوچارت معرفی روش بکارگرفته شده جهت مدیریت بازرسی بر
مبنای ریسک ...................................................................................................50
3-3-2 عناصر کلیدی برنامه مدیریت بازرسی بر مبنای ریسک و مراحل
انجام آن .........................................................................................................51
3-3-2-1 مرحله اول : تشکیل تیم RBI..........................................................52
3-3-2-1-1 تعیین مسئولیت ها .......................................................................53
3-3-2-1-2 آموزش و تائید صلاحیت پرسنل برای اجرای RBI.....................56
3-3-2-2 مرحله دوم : جمع آوری داده های مورد نیاز در سیستم
ارزیابی ریسک ...............................................................................................57
3-3-2-2-1 منابع داده های خاص سایت( واحدهای تولیدی ) .....................59
عنوان شماره صفحه
3-3-2-3 مرحله سوم : فرایند تعیین ریسک تجهیزات .......................................60
3-3-2-3-1 پیامد وقوع از کار افتادگی ............................................................60
3-3-2-3-1-1 فاکتور پیامد ایمنی (Csaf)......................................................61
3-3-2-3-1-1-1 پارامتر دما (Ft)...................................................................61
3-3-2-3-1-1-2 پارامتر فشار (Fp)...............................................................61
3-3-2-3-1-1-3 پارامتر سیال (Fi)................................................................62
3-3-2-3-1-1-4 پارامتر اندازه سیال (Fis)....................................................62
3-3-2-3-1-2 فاکتور پیامد آلودگی (Cpol)..................................................63
3-3-2-3-1-3 فاکتور پیامد تولید (Cprod)..................................................64
3-3-2-3-1-3-1 فاکتور تعمیر (Frep).........................................................64
3-3-2-3-1-3-2 فاکتور قابلیت کارکرد (Fop)............................................65
3-3-2-3-2 احتمال وقوع ازکارافتادگی..........................................................65
3-3-2-4 مرحله چهارم: رتبه بندی تجهیزات بر اساس میزان
ریسک (Risk Ranking)............................................................................75
3-3-2-5 مرحله پنجم : برنامه ریزی جهت بازرسی ........................................76
3-3-2-5-1 حداکثر فاصله زمانی بازرسی (چه زمانی بازرسی انجام پذیرد)....77
3-3-2-5-2 روش های بازرسی (چگونه بازرسی انجام پذیرد).......................78
3-3-2-5-3 فهرست اقدامات بازرسی ( چک لیست ) / ارزیابی تفصیلی .......79
3-3-2-6 مرحله ششم : مدیریت و کاهش ریسک ..........................................79
3-3-2-7 مرحله هفتم : ارزیابی مجدد ...........................................................80
عنوان شماره صفحه
فصل چهارم:نحوه پیاده سازی مدل پیشنهادیRIB بر روی واحد مورد مطالعه (درام 406)
مرحله اول : تشکیل تیم RBI..............................................................................82
مرحله دوم : جمع آوری اطلاعات و داده ها .......................................................82
مرحله سوم : تعین ریسک تجهیزات ...................................................................85
مرحله چهارم: رتبه بندی تجهیزات بر اساس ریسک آنها ....................................86
مرحله پنجم : برنامه ریزی جهت بازرسی ..........................................................86
مرحله ششم : مدیریت کاهش ریسک ................................................................87
مرحله هفتم : ارزیابی مجدد ..............................................................................88
فصل پنجم: نتایج تحقیق
5-1 نتیجه گیری از متدلوژی ارائه شده .............................................................91
فصل ششم: تفسیر نتایج
6-1 جمع بندی و تفسیر کلی نتایج ..................................................................120
6-2 پیشنهادات ...............................................................................................123
فهرست جداول
عنوان شماره صفحه
جدول3-1. دسته بندی سیالات.........................................................................................50
جدول3-2. محدوده مربوط به دسته بندی موجودی سیال..................................................50
(جدول 3-3). دسته بندی سطح مقطع تحت تاثیر..............................................................52
(جدول 3-4) تبدیل زیرفاکتور ماژول فنی به دسته بندی احتمال......................................53
(جدول 3-5) راهنمای روش لوپ بندی سیستم لوله کشی.............................................64
(جدول 3-6 ). ارزیابی فاکتور دمایی...............................................................................67
(جدول 3-7) ارزیابی فشار..............................................................................................68
(جدول 3-8) : ریسک مقدار نشت اندازه سیال برای مایعات و سیالات اشتعال ناپذیر......69
(جدول 3-9) : فاکتور معیار ارزیابی تعمیر......................................................................71
(جدول شماره 3-10): فاکتور قابلیت کارکرد................................................................72
(جدول 3-11). work sheet جهت تعیین احتمال خرابی از لحاظ کیفی...................74
(جدول 2-12) فاکتور آسیب پذیری یا تخریب...............................................................77
(جدول 2-13) فاکتور بازرسی......................................................................................78
(جدول 2-14) فاکتور وضعیت......................................................................................80
(جدول 2-15) فاکتور فرایند........................................................................................81
(جدول 3-16) فاکتور طراحی مکانیکی.........................................................................83
(جدول 3-17) فاکتور تجربی .......................................................................................84
(جدول4-1) اطلاعات مورد نیاز، منبع استخراج آنها و اطلاعات مربوط بهD-406 ......94
(جدول4-2 )Data sheet مربوط به D-406.............................................................97
ع نوان شماره صفحه
(جدول 4-3). برنامه بازرسی D-406....................................................................99
(جدول 4-4). اعمال مدیریت کاهش ریسک جهت تغییر بازه زمانی
بازرسی D-406 از 48 ماه به 72.........................................................................100
جدول 5-1 نتایج میزان پیامد ازکار افتادگی تجهیزات مورد مطالعه......................104
جدول 5-2 راهنمای طبقه بندی پیامد ازکارافتادگی..............................................105
جدول5-3 نتایج میزان احتمال از کار افتادگی تجهیزات مورد مطالعه..................107
جدول5-4 جدول راهنمای احتمال ازکار افتادگی................................................108
جدول 5-5 ماتریس ریسک مورد استفاده در فرآیند ارزیابی ریسک
واحد دی اتانایزر................................................................................................110
جدول5-6 نتیجه ارزیابی ریسک تجهیزات مورد مطالعه......................................110
جدول 5-7 ارتباط بین سطح ریسک و گرید بازرسی...........................................112
جدول5-8 ارزیابی زمان بازرسی بر اساس سطح ریسک و گرید
بازرسی تجهیزات مورد مطالعه............................................................................113
جدول 5-9 مکانیزمهای از کار افتادگی برای تجهیزات مورد مطالعه...................114
جدول 5-10 مکانیزمهای از کار افتادگی برای7 لوپ لوله های مورد مطالعه......119
جدول5-11 ارزیابی ریسک تجهیزات PSV & TSV..........................................124
جدول 5-12 ماتریس توزیع پراکندگی تجهیزات شناسایی شده
در واحد دی اتانایزر بر اساس سطح ریسک انها...............................................125
جدول5-13 طبقه بندی زمانی بازرسی تجهیزات براساسمتد
مدیریت بازرسی بر مبنای ریسک......................................................................126
عنوان شماره صفحه
جدول5-14 جدول برنامه بازرسی اختصاصی جهت کاهش ریسک
تجهیزات و انتقال زمان بازرسی از 2013 به 2015.........................................131
فهرست نمودارها
عنوان شماره صفحه
(نمودار 3-1) گردش کار RBI…...........................................................................55
نمودار 5-1 توزیع ستونی تجهیزات بر اساس زمان بازرسی آنها................................129
فهرست اشکال
عنوان شماره صفحه
شکل 3-1. طیف روش های RBI ........................................................................32
شکل3-2. ماتریس کیفی ریسک...............................................................................41
(شکل 3-3) : ماتریس ریسک نیمه کمی..................................................................49
(شکل 3-4) : شماتیک ماتریس RBI......................................................................85
(شکل 3-5) : ارتباط بین درجه ریسک و سطح بازرسی...........................................88
(شکل 4-1) شماتیک نقشه فنی مربوط به D-406...................................................96
چکیده
از زمان شروع بکار گیری ، روش RBI در سطح شرکت های بین المللی نفت، گاز و پتروشیمی جایگاه خود را پیدا کرده و مطالعات زیادی نیز در این خصوص انجام گردیده است.
تاکنون تحقیقات اندکی در کشور پیرامون ارزیابی و مدیریت بر مبنای ریسک انجام گرفته و نتایج این تحقیقات به صورت سیستماتیک اجرایی نگردیده است و همچنین این نتایج تاکنون برای تعیین نرخ بیمه مورد استفاده قرار گرفته نشده است
خروجی های مهم کلیه مطالعات انجام گرفته در این پژوهش جدای از نوع روش های بکار گرفته شده RBI بشرح ذیل می باشد.
- . در اکثر واحد های صنعتی بیش از 80% ریسک کل واحد مربوط به تنها 20% تجهیزات و قطعات آن واحد می باشد
- مطالعه انجام شده موجب کاهش تعداد تعمیرات اساسی سالیانه و تعویق آن از سال 2013 به سال 2015 گردیده است و متعاقب آن هزینه های تحمیلی توقف تولید جهت انجام تعمیرات اساسی، هزینه های انجام بازرسی و هزینه های نیروی انسانی کاهش یافته است.
- یکی از قابلیت های این پزوهش در نحوه اجرای مدیریت بازرسی بر مبنای ریسک پرداختن به روشی برای تشخیص زمان انجام تعمیرات و بازرسی هر تجهیز بصورت جداگانه در دو دسته الف) در زمان تولید نرمال واحد و ب) در زمان تعمیرات اساسی واحد می باشد. .
کلید واژه: ریسک ، نرخ تقریبی
مقدمه
پس از گذشت 78 سال از قدمت صنعت بیمه در کشورمان ، هنوز هم بیمه به جایگاه اصلی خود در اقتصاد نرسیده و در اکثر موارد در سطح بیمه های اجباری باقی مانده است که این موضوع را به وضوح می توان حتی در بین اقشار تحصیلکرده و ثروتمند جامعه نیز مشاهده نمود.
گذشته از بیمه های مربوط به افراد ، بیمه های مربوط به صنایع اصلی نیز بطور کامل در بازار کشورمان تعریف و شناسایی نشده و چه بسا ریسک های بزرگ و فراوانی که با توجه به استفاده از روشهای بسیار قدیمی و سنتی و عدم اطلاعات کافی و درست ، زمینه بیمه نمودن آنها در فعالیتهای اقتصادی فراهم نگردیده است و اگر هم فراهم شده ، با استانداردهای بسیار قدیمی می باشد که برای شرکت های بیمه ریسک بالایی داشته و متعاقبا باعث ضرر و زیان های فراوانی برای این شرکت ها میگردد.
در این تحقیق کوشیده شده است تا با استفاده از روش RBI زمینه شناسایی دقیق و درست ریسک قابل بیمه شدن در صنایع نفت و گاز و پتروشیمیبمنظور تعیین دقی تر حق بیمه فراهم گردد. فصل اولکلیات بیان مسأله با انجام بازرسی در صنعت می توان نقاط شرایطی را که می تواند منجر به وقوع حوادث جبران ناپذیری به لحاظ آسیب به افراد، تجهیزات و محیط زیست وارد نماید، از قبل مشخص نمود. همچنین با انجام بازرسی فنی می توان مکانیزم های تخریب را شناسایی،پایش و اندزه گیری کرده و زمان تبدیل نقص(خرابی) به نقطه بحرانی را مشخص نمود.
بدون شک امروزه توجه روز افزونی نسبت به مقوله ریسک و روش های مبتنی بر ریسک جهت تدوین استراتژی های بازرسی، نگهداری و مدیریت در صنایع فرایندی نفت ،گاز،پتروشیمی و صنایع نیروگاهی سراسر جهان از جمله ایران بوجود آمده است. تکنولوژی بازرسی بر مبنای ریسک[1]به صاحبان صنعت این توانایی را می دهد تا محدوده ای از فاکتور های کلیدی، نظیر در نظر گرفتن سطح قابلیت اعتماد به تجهیزات، و همچنین ایمنی، بهداشت و محیط زیست[2] و مسائل مالی را در فرایند های تصمیم گیری خود در نظر داشته باشند. استفاده از بازرسی بر مبنای ریسک، ابزاری را جهت بهبود مستمر برنامه های بازرسی از تجهیزات فراهم نموده و کاهش سیستماتیک آنها را به دنبال خواهد داشت. همچنین می توان از نتایج بازرسی بر مبنای ریسک به عنوان ابزاری جهت برنامه ریزی سالیانه سازمان ها استفاده نمود. به گونه ای که با استفاده از آن می توان منابع و بودجه لازم برای عملکرد تجهیزات در سطوح قابل قبولی از ریسک و کارایی را مشخص نمود.
بازرسی بر مبنای ریسک ابزاری مدیریتی جهت تشخیص و اولویت بندی ریسک های مربوط به سیستم های تحت فشار و ارائه برنامه بازرسی بر اساس ریسک های محاسبه شده می باشد. در واقع استفاده از آنالیز ریسک جهت مدیریت برنامه های بازرسی تجهیزات صنعتی می باشد.
بطور خلاصه، در تکنیک RBI ابتدا میزان احتمال و پیامد ازکارافتادگی تجهیزات تحت فشار محاسبه شده و از حاصل ضرب این دو فاکتور (یعنی احتمال و پیامد) میزان ریسک بدست می آید. سپس بر اساس اندازه ریسک بدست آمده، تجهیزات اولویت بندی شده و برنامه بازرسی برای آنها تعریف میگردد. در این تکنیک، بر خلاف برنامه های سنتی بازرسی که یا بر اساس نظر کارخانه سازنده یا استاندارد انجام می پذیرد(Fixed Interval)و یا بر حسب شرایطی که تجهیز پشت سر گذاشته(Condition Base) اما با در نظر گرفتن احتمال خرابی که در کل نگاهی به عقب وتاریخچه آن تجهیز در گذشته دارد(Reactive)، فاصله زمانی ثابتی برای بازرسی تجهیزات تعریف نمیگردد، بلکه هر دستگاه بازه زمانی و برنامه جداگانه ای جهت بازرسی دارد.
بکار گیری اصول کلی آنالیز ریسک بمنظور اولویت بندی و مدیریت برنامه های بازرسی، که امروزه تحت عنوان RBI از آن یاد می شود، یکی از جدید ترین کاربرد های اصول ریسک می باشدکه احتمال و شدت پیامد وقوع ازکارفتادگی تجهیزات مربوطه را با نگاهی پیشگیرانه[3] مورد برسی قرار می دهد.
دراینروشبرخلافروشهایسنتیبازرسی،فاصلهزمانیثابتیتعریف نمیگرددبلکهبرایهردستگاه،فاصلهزمانیوروشبازرسیمشخصیتعیینمیشود.بااستفاده ازبازرسیبرمبنایریسک،ضمناجتنابازبازرسیهایمکرر،میتوانامکاناتوتوانمندیهای بازرسیرابررویدستگاههاییباریسکبالاترمتمرکزنمود.
بطور خلاصه مزایای استفاده از روش RBI عبارت است از : افزایش ایمنی و قابلیت اعتماد تجهیزات ، کاهش توقف های غیر برنامه ریزی شده واحد، کاهش هزینه های بازرسی فنی و خطر ازکار افتادگی، برنامه ریزی دقیق بازرسی فنی و تعمیرات ،افزایش فاصله بازرسی های فنی و تعمیرات دوره ای و همچنین افزایش خاصیت کار گروهی و بکارگیری دیدگاههای متفاوت می باشد.
کاربرد بازرسی بر مبنای ریسک در بازرسی تجهیزات پالایشگاهی و پتروشیمی از اواخر دهه 1980 توسط چندین شرکت آغاز گردید و برای اولین بار در سال 1393 به صورت مکتوب انتشار یافت. سنگ بنای یک پروژه مشترک صنعتی با حمایت 21 شرکت پالایشی و پتروشیمی در سال 1993 و به سرپرستی انستیتوی نفت آمریکا[4] به منظور تدوین دستورالعمل های بازرسی بر مبنای ریسک جهت کاربرد در صنایع نفتی بنا نهاده شد.
1-2. پیشینه تحقیق
سید جواد هاشمی و همکاران(2009) با مطاله خود از طریق نحوه استقرار بازرسی بر مبنای ریسک در واحد تقطیر اتمسفری پالایشگاه آبادان به یک سیستم منسجم مدیریت یکپارچگی تجهیزات با استفاده از نرم افزار دست یافتند. خروجی این مطاله دستیابی به یک سیستم مدیریت یکپارچه تجهیزات بر اساس استراتژی بازرسی بر مبنای ریسک و مزایای حاصل از آن از نظر صرفه جویی های اقتصادی، مسائل ایمنی و متمرکز شدن برنامه های بازرسی بوده است.[1]
آقای جیان شوایی و همکاران (سال 2011) با مطالعهRBI مخازن بزرگ نگهداری نفت خام
[1] Risk Base Inspection)RBI)
[2] Health, Safety and Environment(HSE)
[3] Proactive
[4] American Petroleum Institute(API)