تحلیل عوامل تأثیرگذار از دیدگاه ژئوپلیتیک بر توسعه حقوق شهروندی

عنوان: تحلیل عوامل تأثیرگذار از دیدگاه ژئوپلیتیک بر توسعه حقوق شهروندی

چکیده

یکی از موضوعات مورد توجه جغرافیدانان سیاسی، مفهوم شهروندی است. تئوری های مربوط به فضای جهانی باعث تحول و تغییر مفهوم و عملکرد شهروندی شده است.این پایان نامه در نظر دارد به تحلیل عوامل تأثیرگذار از دیدگاه ژئوپلیتیک بر توسعه حقوق شهروندی بپردازدو به پرسش اصلی که عوامل ژئوپلیتیک تأثیرگذار در توسعه حقوق شهروندی در شهرستان رضوانشهر کدامند؟ پاسخ داده خواهد شد که برای پاسخ به این سؤال از منابع کتابخانه ای و اینترنتی استفاده شده است و با تهیه پرسشنامه به تعداد 345 عدد بر اساس فرمول کوکران و اخذ نظرات شهروندان رضوانشهر و استفاده از نرم افزار Spss به شناخت مؤلفه هایی که از دید پاسخ دهندگان بیشترین تأثیر را در توسعه حقوق شهروندی دارند، می رسد. اهداف انجام این پایان نامه، عبارت است از:

1. تحلیل عوامل فرهنگی و اجتماعی تأثیرگذار بر تحولات ژئوپلیتیک حقوق شهروندی
2. شناسایی ژئوپلیتیک حقوق شهروندی بر حقوق ملی
3. تحلیل تأثیر جهانی شدن بر حقوق شهروندی در شهرستان رضوانشهر

پایان نامه حاضر بر اساس این فرضیه ها شکل گرفته است:

1. به نظر می رسد که جهانی شدن بر توسعه حقوق شهروندی در شهرستان رضوانشهر تأثیر دارد.
2. به نظر می رسد فرامین حاکمیتی می تواند بر توسعه حقوق شهروندی در شهرستان رضوانشهر تأثیرگذار باشد.
3. به نظر می رسد ویژگی های فرهنگی-اجتماعی نیز می تواند بر توسعه حقوق شهروندی در رضوانشهر تأثیرگذار باشد.

آنچه از بررسی سوابق و ادبیات نظری موضوع بدست آمد حاکی از آن است که میزان تحقق حقوق شهروندی با توجه به گسترش دموکراسی، انقلاب ارتباطات و اطلاعات و فعالیت های اقتصادی تحت تأثیر جهانی شدن در جوامع مختلف متفاوت است. نتایج به دست آمده از پرسشنامه ها نیز حاکی از آن است که به نظر شهروندان رضوانشهر مؤلفه های دانشگاه و آموزش عالی، رادیو و تلویزیون و آموزش و پرورش بیشترین تأثیر را در گسترش حقوق شهروندی دارد و با ارزیابی فرضیه و استفاده از آزمون خی دو فرضیه های پایان نامه اثبات شد.

واژگان کلیدی، ژئوپلیتیک، شهروندی، حقوق شهروندی، جهانی شدن، حاکمیت.

فصل اول کلیات تحقیق

1-1) بیان مسأله

شهروندی از مفاهیم نو است که به طور ویژه ای به برابری و عدالت توجه دارد و در نظریات اجتماعی، سیاسی و حقوقی جایگاه ویژه ای پیدا کرده است. مقوله شهروندی وقتی تحقق می یابد که همه افراد جامعه از کلیه حقوق مدنی و سیاسی برخوردار باشند و همچنین به فرصت های مورد نظر زندگی از حیث اقتصادی و اجتماعی دسترسی آسان داشته باشند.ضمن آنکه شهروندان به عنوان اعضای یک جامعه در حوزه های مختلف مشارکت دارند و در برابر حقوقی که دارند، مسئولیت هایی را نیز در راستای اداره بهتر جامعه و ایجاد نظم بر عهده می گیرند؛ با شناخت این حقوق و تکالیف نقش مؤثری در ارتقاء منزلت شهروندی و ایجاد جامعه ای بر اساس نظم و عدالت دارد و چنین جامعه ای طبیعاً دارای انسجام و امنیت بالایی خواهد بود و اقتدار حاکمیت در آن متضمن تداوم، رفاه و امنیت شهروندان خواهد بود.

حقوق شهروندی یکی از مسایل حساس سازمان های بین المللی در برخورد با کشورها است، توجه به رفع نقص ها و توسعه آن در افزایش وجه بین المللی کشورها مؤثر است.با گسترش پدیده جهانی شدن و فناوری اطلاعات، فرهنگ و هویت ها در معرض انواع فرصت ها و چالش هاست. آشنایی با این پدیده و تأثیر آن بر دیدگاه مردم می تواند تأثیرات مثبت را به حداکثر و تأثیرات منفی را به حداقل برساند

با توسعه جهانی شدن حقوق شهروندی به تدریج تفاوت های حقوق ملی و حقوق شهروندی آشکار می شود، با افزایش ارتباطات جهانی، تعامل و آگاهی ملت ها بیشتر شده، مقایسه از سوی آنها در خصوص اجتماعتی که در آن زندگی می کنند افزایش می یابد، فرهنگ ها و هویت ها تغییر کرده، وحدت و یکپارچگی جامعه با چالش روبه رو می شود، لذا دولت های ملی در اعمال حاکمیت در مرزهای سیاسی کشور خود با مشکل روبه رو می شوند. از این رو آشنایی با حقوق شهروندی و عوامل تأثیرگذار بر آن، ارتباط حقوق شهروندی با حقوق ملی و شهروندی جهانی، می تواند در برنامه ریزی و تصمیم گیری مسئولان نقش ایفاء کرده، ضمن آنکه آشنایی و آگاهی بیشتر شهروندان نیز می تواند به افزایش پذیرش مسئولیت ها و تکالیف شهروندی آنها کمک نماید و جامعه را به سوی رفاه، امنیت و توسعه بیشتر سوق دهد.

شناخت عوامل تأثیرگذار در توسعه حقوق شهروندی و پدیده جهانی شدن،نحوه روبه رو شدن با این پدیده و بالا بردن ضریب آگاهی و امنیت شهروندان (اعم از مسئولان و اعضای جامعه) مسایلی است که در این تحقیق سعی شده است مورد بررسی و مکاشفه قرار گیرد.

1-2) سؤال تحقیق:

عوامل ژئوپلیتیک تأثیرگذار بر توسعه حقوق شهروندی در شهرستان رضوانشهر کدامند؟

1-3) فرضیه های تحقیق:

1. به نظر می رسد که جهانی شدن بر توسعه حقوق شهروندی در شهرستان رضوانشهر تأثیر دارد.
2. به نظر می رسد فرامین حاکمیتی می تواند بر توسعه حقوق شهروندی در شهرستان رضوانشهر تأثیرگذار باشد.
3. به نظر می رسد ویژگی های فرهنگی – اجتماعی می تواند بر توسعه حقوق شهروندی در شهرستان رضوانشهر تأثیرگذار باشد.

1-4) اهداف تحقیق:

1. تحلیل عوامل فرهنگی و اجتماعی تأثیرگذار بر تحولات ژئوپلیتیک حقوق شهروندی
2. شناسایی ژئوپلیتیک حقوق شهروندی بر حقوق ملی
3. تحلیل جهانی شدن بر حقوق شهروندی در شهرستان رضوانشهر

1-5) محدودیت های تحقیق

1. کمبود فرصت و زمان، پژوهش جامع و گسترده را در زمینه موضوع مورد نظر محدود می کند.
2. هزینه های مالی همواره یکی از محدودیت های اساسی در فعالیت های پژوهشی می باشد.
3. نا آشنایی با زبان خارجی، استفاده از منابع گسترده خارجی ترجمه شده را ناممکن کرد.
4. حساسیت بحث سوءتفاهماتی را برای پاسخ گویان ایجاد کرده، از دادن پاسخ درست منصرف می کند.
5. برخی از موارد ممکن است با سوء نتیجه گیری همراه بوده و با نتایج منطقی مطالعه فاصله داشته باشد.
6. کمبود منابع مطالعاتی، بیان دیدگاه های نظری را با مشکل روبه رو کرده است.

. 1-6) محدوده مورد مطالعه

1-6-1) قلمرو موضوع

این تحقیق به عوامل تأثیرگذار ژئوپلیتیک در توسعه حقوق شهروندی می پردازد. در این تحقیق با تعریف حقوق و شهروندی به روند تحولات و تارخچه حقوق شهروندی توجه شده و سپس به پدیده جهانی شدن و تأثیرات آن بر حقوق شهروندی اشاره شده است. ضمن آنکه موضوع توسعه حقوق شهروندی و مؤلفه های تأثیر آن تنها در یک منطقه مشخص مورد بررسی قرار گرفته است. تحقیق حاضر در پنج فصل تهیه شده است که فصل اول آن به ارائه کلیات تحقیق می پردازد. فصل دوم به چهارچوب نظری در رابطه با حقوق شهروندی می پردازد. در فصل سوم روش اجرای تحقیق یا همان مواد و روش های انجام تحقیق، مطرح شده است و فصل چهارم از تجزیه و تحلیل توصیفی وآماری یافته های تحقیق تشکیل گردیده است ودر فصل پنجم؛ که به نتیجه گیری و اثبات فرضیه ها اختصاص یافته است. تلاش گردیده که ماحصل گفتار این تحقیق را بیان کرده و پیشنهاداتی را که در این زمینه می تواند مثمر ثمر باشد، ارایه گردد.

1-6-2) قلمرو مکانی

این تحقیق با عنوان تحلیل مؤلفه های تأثیرگذار ژئوپلیتیک بر توسعه حقوق شهروندی به صورت موردی به منطقه جغرافیایی خاص یعنی شهرستان رضوانشهر می پردازد و تکمیل پرسشنامه و مشاهدات میدانی این پژوهش تنها در سطح شهرستان رضوانشهر و شهروندان این شهر انجام گرفته است.

1-6-3) قلمرو زمانی

این پژوهش در نیمه اول سال 1393 انجام گرفته است.

1-7) تعریف مفاهیم و اصطلاحات

1-7-1) اقلیت[1]

از دید جغرافیایی و ژئوپلیتیک، اقلیت عبارت است از گروه قومی، زبانی یا مذهبی متفاوت با جمعیتی که اکثر ساکنان یک کشور را تشکیل می دهند. یک اقلیت که در بخشی از یک کشور در اکثریت قرار دارد و در نتیجه آن بخش را از آن خود می داند، همواره از آن شکایت دارند که زبان یا مذهب او یا مورد تحقیر قرار دارد یا یکسره از خاطره ها زدوده شده است. از این رو خواهان اجرای قوانینی مبتنی بر خود مختاری و آن بخش از حقوق سیاسی است که اکثریت از آن بهره می برند.

1-7-2) جهانی شدن[2]

عبارت از محدود شدن فضای مبادلات مالی، آنی بودن کم و بیش انتشار اطلاعات به لطف وجود فناوری های جدید و قدرت فایقه منطق بازار است. تأثیرات فرهنگی جهانی شدن در ابعاد وسیع و عمیقی چون هویت های ملی، قومی، جامعه اطلاعاتی، وسایل ارتباطی جهانی، حجم تولیدات علم و ... جوامع را به شدت تحت تأثیر قرار داده است.

1-7-3) حاکمیت[3]

به معنای مجموعه ای از فرآیندهای قدرت، ارتباطات و نهادهایی که امکان اعمال نظارت و مدیریت سیاسی بر یک جامعه را فراهم می آورد. بنابراین حاکمیت عبارت است ازبرخوردار بودن از قدرت اعمال اراده و خواست از سوی هر بازیگر سیاسی بر افرادی نظیر ملت، اشیاء، املاک و ثروت ها، فرآیندهای تصمیم سازی و غیره در قلمروهای جغرافیایی گوناگون. اعمال اراده سیاسی بسته به مقیاس و اندازه بازیگر و نهاد سیاسی در قلمروها و سطوح جغرافیایی مختلف شامل محلی، ناحیه ای، منطقه ای، ملی و جهانی انجام می پذیرد.

1-7-4) حقوق[4]

مجموعه قوانینی است که مناسبات و روابط میان انسان ها را در چارچوب معیارهای قضایی که در کشوری جاری است را تعیین و مدیریت می کند که هدف اساسی آن حکومت نظم و عدل در روابط اجتماعی است. لذا حقوق تنظیم بخش روابط اجتماعی، تعیین کننده رفتارهای منطبق با اهداف جامعه و حد و مرزگذار بین سود فردی و اجتماعی است.

1-7-5) دولت – ملت[5]

از دیدگاه ژئوپلیتیکی آن است که به خلاف یک امپراطوری که اقوام و ملت های گوناگون را به قهر یا رضایت به خود منظم می کند، مرزهای یک دولت – ملت در برگیرنده جمعیتی است که به ملتی واحد تعلق دارد. یک دولت می تواند در چارچوب مرزهای خود تمامیت یک ملت را گرد هم آورد. دولن-ملت ها از قرن هفدهم ظهور کردند و تاکنون نیز با تحولاتی همچنان بیشتر سرزمین های موجود در چهارچوب دولت-ملت ها اداره می شوند.

1-7-6) ژئوپلیتیک[6]

عبارت است از تحلیل رقابت قدرت در مورد سرزمین. درک واقعیت های محیط جغرافیایی به منظور دستیابی به قدرت به نحوی که بتوان در بالاترین سطح وارد بازی جهانی شد و منابع ملی و حیات ملی را حفظ کرد.

1-7-7) شهروند[7]

از قرن هیجدهم، به خصوص پس از انقلاب کبیر فرانسه، شهروندان افرادی شمرده می شوند که به ملیت و مملکت خاصی وابسته بوده و دارای حقوق و تکالیف شهروندی هستند. به طور کلی شهروندی یک نوع قرارداد متقابل اجتماعی و یک سلسله حقوق متقابل مردم بر دولت و دولت بر مردم و یک احساس مشترک عمومی نسبت به هویت ملی و اجتماعی در یک محدوده مشخص است.

1-7-8) حقوق شهروندی[8]

مجموعه ای از حقوق و امتیازاتی که در نظام حقوقی یک کشور به شهروندان آن، با لحاظ کردن دو اصل کرامت انسانی و منع تبعیض در جهت فراهم سازی زمینه رشد شخصیت فردی و اجتماعی آنها تعلق می گیرد، حقوق شهروندی نام دارد.

فصل دوم چهارچوب نظری

2-1) سوابق تحقیق

1. کیث فالکس (1390) در کتاب شهروندی اینگونه بیان می کند: برای اینکه شهروندی از معنا و جوهره واقعی برخوردار باشد، نباید به رفتار خودسرانه اجازه بروز دهد. به عبارت دیگر شهروندان باید بر مبنای معیارهای عینی و شفاف مورد قضاوت قرار گیرند. همچنین شهروندی، توانایی فاراد را برای قضاوت در مورد زندگی خودشان تصدیق می کند و زندگی آنها از پیش به وسیله نژاد، مذهب، طبقه، جنسیت یا صرفاً یکی از صفات هویتشان تعیین نمی شود. موقعیت شهروند بر یک حس عضویت داشتن در یک جامعه گسترده دلالت دارد، این موقعیت کمکی را که یک فرد خاص به آن جامعه می کند، می پذیرد. در حالیکه به او استقلال فردی اش را نیز ارزانی می کند. این استقلال در مجموعه ای از حقوق انعکاس می یابد که هرچهند از نظر محتوا در زمان ها و مکان های مختلف متفاوت اند لیکن همیشه بر پذیرش کارگزاری و اهلیت سیاسی دارندگان آن حقوق دلالت دارند.
2. محمد رضوی (1391) در کتاب پلیس و استانداردهای حقوق شهروندی آورده است که: تحقق عدالت کیفری همواره در طول تاریخ آزادی انسان های عدالت خواه بوده و هست. بدون تردید عدالت کیفری که هدف هر دادرسی کیفری است، بدون برقراری محاکمه منصفانه ای که در آن حقوق شهروندی و آزادی های متهم محترم شمرده شود، هرگز فرصت ظهور نخواهد داشت. از عوامل توسعه حقوق کیفری در عصر حاضر، مفاهیم و معیارهای حقوق شهروندی است. این مفاهیم و معیارها که در اسناد بین المللی و منطقه ای شناسایی شده و مورد حمایت قرار گرفته اند، به ویژه به قوانین و مقررات ملی مربوط به آیین دادرسی کیفری تأثیر آشکار داشته اند. استانداردهای حقوق شهروندی از اهم مباحث بین الملل است و نقش محوری را در مباحث حقوق معاصر به خود اختصاص داده است، تا جایی که میزان رعایت آن از طرف کشورهای سنجه ای برای اندازه گیری دموکراسی در آن کشورهاست. حقوق شهروندی و رعایت آن ریشه در تعالیم مبین اسلام و شرع مقدس داشته و آنچه در منشور بین المللی حقوق بشر و سایر مقررات بین المللی آمده است. به نحوی سابقه طرح و بحث در فقه غنی اسلام دارد.
3. فاطمه کلانتری (1391) در مقاله ای به عنوان تحلیل حقوق شهروندی نوین در مجموعه مقالات پنجمین کنگره انجمن ژئوپلیتیک ایران به حقوق شهروندی و تغییرات آن در طی زمان اشاره می کند و می گوید: در علوم سیاسی شهروند چنین تعریف شده است: کسی که از حقوق مدنی یا امتیازات مندرج در قانون اساسی یک کشور برخوردار است. شهروندی و جامعه مدنی دو مفهومی است که همواره با یکدیگر همراه بوده اند. در همین راستا بسیاری از اندیشمندان، جامعه مدرن را جامعه مدنی می دانند؛ زیرا مهمترین ویژگی جامعه مدرن پیوستگی جامعه مدرن، پیوستگی تفکیک ناپذیری آیین شهروندی و مشارکت های مدنی است و در مرکز سیاسی-جغرافیایی به نام شهر اتفاق می افتد.
4. ام البنین پولاب (1391) در مقاله ای به عنوان از شهروندی ملی تا شهروندی جهانی منتشر شده در مجموعه مقالات پنجمین کنگره انجمن ژئوپلیتیک ایران بیان می کند که: رویارویی اقتصاد جهانی و به دنبال آن حرکت رو به رشد انسان ها در گذر از مرزها موجب ظهور یک جامعه مدنی جهانی گستر که در آن نه تنها دیگر جایی برای امتیازات انحصاری سنتی دولت ها و قدرت قهریه آنها نبوده بلکه می تواند حقوق شهروندی را به حقوق بشر گره بزند. حقوق شهروندی در محافل آکادمیک در سال های اخیر با مسایلی مانند مشترکات شهروندی اکولوژیکال با حقوق و مسئولیت هایی در رابطه با زمین، فرهنگ شهروندی، حقوق مشارکت فرهنگی، شهروندی اقلیتی، آزادی و مشارکت های سیاسی و تساوی حقوق زنان و مردان و امثال آن روبه رو بوده اگرچه آگاهی از حقوق شهروندی بیشتر مختص جوامع توسعه یافته است اما به دلیل گستردگی شبکه ارتباطات، مطالبات شهروندی توانسته به جوامع در حال توسعه نیز منتقل شود.
5. محمدرضا بندرچی (1383) در مقاله ای با عنوان حقوق شهروندی در حقوق اساسی ایران منتشر شده در مجله دادرسی شماره 400 بیان می کند: مفهوم شهروندی حاوی یک تضاد است. بدان معنا که این مفهوم علاوه بر حقوق دربر دارنده وظایف و تعهدات نیز هست. جذابیت شهروندی صرفاً به خاطر منافعی نیست که به افراد می رساند. شهروندی همواره یک ایده دو جانبه و یک پدیده اجتماعی است. این ایده نمی تواند صرفاً مجموعه حقوق باشد که فرد را از تعهد به دیگران رها کند. حقوق همیشه به چهارچوبی برای پذیرش شان و مکانیسم هایی برای تحقق شان نیاز دارد. چنین چهارچوبی که شامل دادگاه ها، مدارس، دانشگاه ها، بیمارستان ها و پارلمان ها می شود. بدان نیاز دارد که هم شهروندان وظیفه خود را در حفظ آن ایفا کنند. این بدان معنا است که علاوه بر حقوق بر وظابف و تعهدات نیز دلالت دارد.
6. ناصر علیدوستی (1388) در مقاله ای با عنوان با نام پلیس و آموزش حقوق شهروندی در نشریه نامه علوم اجتماعی شماره 18 آورده است که: نقش آموزش حقوق شهروندی را در کارآمدی پلیس بیان می دارد. در واقع ارایه آموزش های لازم برای روشن شدن اذهان عمومی نسبت به حقوق شهروندی و چگونگی صیانت آن توسط پلیس، برخی برداشت های نادرست را از میان بر می دارد. آموزش حقوق مورد احترام شهروندان به پلیس موجب می شود اجزاء این نیروی امنیتی از تعرض به حقوق شهروندان هرچند متهمین و محکومین بپرهیزند تا از این رهگذر کارآمدی پلیس در تأمینحقوق شهروندی حاصل شود.
7. حسین شریفی و همکاران (1386) در مقاله ای با نام نقش حقوق شهروندی در مأموریت های کشنده جرم، چاپ شده در فصلنامه مطالعات مدیریت انتظامی بیان می کند که: شهروندی مفهومی نیست که صرفاً معرف حقوق باشد بلکه شهروندی فرد را از تعرض حاکمیت محافظت می کند. وظایف شهروندان نیز گویای وفاداری فرد به جک.متی است که با استقرار و گسترش مناسبات شهروندی، به فرد امکان می دهد تا به عنوان فرد آزاد و مستقل و خود مختار در یکپارچگی با جامعه قرار گیرد. حقوق شهروندی مثلثی است که در درون آن مثلث وظایف شهروندی قرار گرفته است. از سویی حقوق شهروندان در برابر دولتمردان و از سوی دیگر حقوق دولتمردان در برابر شهروندان است و از سوی سوم حقوق شهروندان نسبت به یکدیگر است.
8. علیرضا پایمرد کیاسرایی (1387) در پایان نامه دوره کارشناسی ارشد با عنوان تأثیر فرآیند جهانی شدن بر ژئوپلیتیک ایران اینگونه آورده است: شهروندی اساساً یک پیمان نانوشته میان فرد و دولت است که مسئولیت هایی که یک شهروند نسبت به دولت دارد و حقوقی که متقابلاً برخوردار است را تعریف می کند. حقوق و مسئولیت های شهروندی بر اساس هیچ استاندارد مطلقی تنظیم نشده اند؛ بلکه محصول یک فرآیند بسیار پویا در حوزه توسعه اجتماعی اند. حقوق سیاسی شهروندان از جمله حق رأی و آزادی بیان در این جریان مورد تأکید اصلی قرار گرفته است. در اروپا و پس از دو جنگ جهانی، تمرکز بر حقوق سیاسی جای خود را به موازات ساخت و پی ریزی دولت های رفاه سوسیال دموکراتیک به حقوق مدنی و اجتماعی داد اما در ایالت متحده روندی متفاوت پی گیری شد، بر این اساس حقوق اقتصادی افراد همچنان از اهمیت اصلی در این کشور برخوردار بود.
9. سور هون تان (1386) در کتاب چالش های شهروندی، تعلق گروهی و هویت فرهنگی در عصر جهانی که توسط حسین حسنی ترجمه شده، اینگونه نظر می دهد که: به شکل مفهومی، ماهیت بحث انگیز شهروندی شاهد روابط همیشه در حال تغییر بین دولت و افراد، تعامل پیچیده بین هویت های سیاسی و سایر هویت ها و تأثیرات این تغییرات بر روی سازمان ها و اعمال سیاسی بوده است. از سوی دیگر به شکلی فزاینده تنوع فرهنگی و تکثیر گرایی مورد توجه قرار گرفته است. شهروندی در درجه اول مترادف با تلاش برای کسب حقوق سیاسی و سپس حقوق اجتماعی و اقتصادی شده است. به عبارت دیگر در حال حاضر شهروندی تبدیل به آوردگاهی برای کسب برابری فرهنگی شده است.

با بررسی منابع یاد شده، ایده تحلیل عوامل ژئوپلیتیک تأثیرگذار بر توسعه حقوق شهروندی تاکنون مورد ارزیابی و کنکاش قرار نگرفته اند، لذا موضوع اینجانب اولین گامی است که در رابطه با تحلیل ژئوپلیتیک توسعه حقوق شهروندی به آن پرداخته خواهد شد.

2-2) حقوق:

در تعریف حقوق می توان گفت: مجموعه ای از قواعد و دستورهای رفتاری الزام آوری که هدف اساسی آن حکومت نظم و عدل در روابط اجتماعی است. یعنی قواعد عمومی و مجرد رفتاری که شیوه خاصی را در رفتار عضو جماعت به وجود آورند، نظم را برقرار و همکاری اجتماعی را به منظور ایجاد امنیت عمومی و ارضاء نیازهای دسته جمعی تامین نمایند، خیر عام و سود همگانی را تضمین کنند، در مقوله حقوق قرار می گیرند. لذا حقوق تنظیم بخش روابط اجتماعی، تعیین کننده رفتارهای منطبق با اهداف جامعه و حد و مرز گذار بین سود فردی و اجتماعی است. بنابراین:

1. حقوق بر اثر «الزام اجتماعی» به وجود می آید.
2. قواعد حقوقی توسط اقتدار عمومی بر افراد و گروه های اجتماعی تحمیل می شوند.
3. ضمانت اجرای این قواعد توسط قدرت، سازمان بندی می شود. (قاضی، 1390: 23)

2-2-1) اعلامیه ها و ضمانت های حقوق:

اعلامیه های حقوقی پیش از هر چیز، قانون گذاران را ملزم می کردند که قدرت حکومت را در مرزهای حقوق افراد متوقف گردانند و حرمت قلمرو حقوق فردی و آزادی های عمومی را در جهت سعادت انسان ها تضمین کنند. در زیر به اختصار ظهور اعلامیه های آغازین را مورد بررسی قرار می دهیم:

1. در کشور انگلستان ابتدا در دوازده ژوئن 1215 «منشور کبیر» توسط پادشاه وقت انگلستان صادر شد. سپس در هفتم ژوئن 1628 «مصوبه حقوق» و «اصل مشروط بودن توفیق افراد» در سال 1679 « تصویب نامه حقوق» در سیزدهم فوریه 1689 «اعلامیه های رسمی» در تحول نظام حکومتی بریتانیا و حقوق عمومی این کشور نقش دست اول را ایفا کردند. اعلامیه های حقوق انگلیسی دارای اهمیت فراوان در تاریخ تحول حقوق می باشند اما اشکال اصلی آنها در این است که مضامین آنها اختصاصی و جزئی است و هیچ کدام از آنها مانند اعلامیه های جدیدتر شامل همه حقوق پایه ای نمی شوند و از کلیّت و جهانشمولی لازم بهره مند نیستند.
2. هنگام استقلال آمریکای شمالی نخست مجلس ایالت ویرجینیا در دوازده ژوئن 1776 نخستین اعلامیه حقوق به معنای مدرن کلمه را به تصویب رسانید. در اعلامیه استقلال آمریکا مورخ چهاردهم ژوئن 1776 نیز جسته گریخته اشاراتی به حقوق طبیعی افراد شده است اما در سال 1971 ده اصطلاحیه به قانون اساسی آمریکه افزوده شد و حقوق فردی و آزادی های عمومی در آن اصطلاحیه ها مشروحأ قید گردید.
3. بعد از نمایان شدن طلیعه انقلاب کبیر در کشور فرانسه، نخستین سندی که از حیث انشاء حقوق فردی و طبیعی و به لحاظ شیوه زیبای نگارش و کلیت و عمومیت آن شهرت جهانی یافت، اعلامیه حقوق بشر و شهروند مصوب بیست و ششم اوت 1789 بود که بعدأ به عنوان دیباچه ای بر اولین قانون اساسی انقلابی این کشور مصوب 1791 افزوده گردید. در مقدمه این اعلامیه می خوانیم:

« نمایندگان مردم فرانسه که در مجلس ملی گرد هم آمده اند، بر این باور که عدم شناسایی، فراموشی و یا تحقیر حقوق انسان ها، تنها عامل نگون بختی مردم و فساد حکومت می باشند، تصمیم گرفتند که حقوق مستدام و مقدس انسان را در یک منشور رسمی بیان کنند تا این منشور همواره در پیش روی مسئولان قرار داشته، حقوق و تکالیفشان را به یاد آورد تا بتوان اعمال قوه مقننه و مجریه را در هر زمان با نهادهای سیاسی انطباق داد و محترم شمرد و خواست های شهروندان را پیوسته بر اساس اصول ساده و تعرض ناپذیر در جهت حفظ قانون اساسی و سعادت همگانی راهبری کرد»

اعلامیه حقوق بشر و شهروند 1789 با اندک تغییرات و اضافاتی در اغلب قوانین اساسی این کشور به عنوان سرلوحه قرار داده شده و چون الگویی مورد استفاده قوانین اساسی کشورهای اروپایی به کار رفت. از آن پس است صدور اعلامیه های حقوق در کلیه کشورهایی که صاحب قانون اساسی شدند، رعایت گردید.

4. تحول اعلامیه ها و ضمانت های حقوق فردی و آزادی های عمومی از مرزهای حقوق ملی فراتر رفت و جنبه حقوق فراملی و جهانشمول یافت به طوری که در سال 1948 اعلامیه جهانی حقوق بشر به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد و کمیسیون حقوق بشر رسید و از آن پس جوّی بین المللی خواهان آن است که اصول این اعلامیه جهانی راهنمای قانون گذاری ملی کشورها و شیوه عملکرد فرمانروایان قرار گیرد و از سوی دولت ها محترم شمرده شود. (قاضی، 1390: 137)

2-2-2) برداشت های مختلف از حقوق فردی و آزادی های عمومی:

از ابتدای نهضت تدوین قوانین اساسی تا زمان حاضر اعلام حقوق فردی و آزادی های عمومی با برداشت ها و بینش های گوناگونی انجام شده است که در زیر به مهمترین آنها می پردازیم:

2-2-2-1) نظریه محدودیت:

اساس تدوین مواد و اصول موضوع در زمینه حقوق فردی محدود کردن ماهیت توسعه طلب و احیانأ ستمگر قدرت است که اگر بی مهار و سدّ و بندرها شود ممکن است فرد را که غایت اصلی قوانین است، فدای مصلحت و امیال قدرت سیاسی کند. بنابراین هدف اصلی باید ترسیم قلمرو و مشخصی در جهت نگهبانی فرد باشد و قانونگذار باید طوری مرزهای عملکرد دولت را محدود کند که قدرت نتواند حتی المقدور به حریم فردی تجاوز نماید.

2-2-2-1) نظریه مقاومت:

هدف آزادی گرایان علاوه بر ترسیم حقوق فردی این بود که حتی در قلمرو دوستی نیز اصولی حقوقی که از خود کامگی ها جلوگیری کند و امکان مقاومت افراد را در برابر قدرت فراهم آورد، وضع کنند. در صورتی که با دقت به برخی از اصول مندرج در اعلامیه ها بنگریم اصل مقاومت افراد و حتی در مواردی وجوب این مقاومت نیز طرح ریزی شده بود.

2-2-2-3) نظریه مشارکت:

بر اساس این نظریه که از بینش ژان ژاک روسو و سایر پایه گذاران قرارداد اجتماعی نشأت گرفته است، آزادی فرد به معنای مقاومت وی در برابر قدرت نیست بلکه مشارکت وی در صورت بندی قدرت است. دکترین مشارکت به وسیله ژاکوبن های انقلابی و افراطی پی ریزی شد. بر این اساس حق مهم حاکمیت هر یک از افراد طبق یک قرارداد اجتماعی به دولت داده می شود و حکومت که مظهر ملت و تجسم حاکمیت است با داشتن قدرت کامل عمل می کند. مشارکت هر شهروند در صورت بندی اراده عمومی و واگذاری زمام امور به نهادهای فرمانروا پایه این نظریه را تشکیل می دهد. در برابر این اراده عام، اراده های فردی باید سر خم کنند و از آن اطاعت نماید چون اراده عام ناشی از همه شهروندان است پس دیگر مقاومت در برابر آن بی معنی جلوه می کند.

2-2-2-4) نظریه ازادی صوری و آزادی واقعی:

ایدئولوژی مارکیستی که خود را تنها طنین گویای خواست های کارگران می پنداشت مدعی بود که اعلامیه های حقوق و آزادی های ناشی از آن بیشتر جنبه صوری دارند زیرا اکثریت افراد از وسایل مادی کافی بهره مند نیستند تا مانند سرمایه داران بتوانند از این آزادی ها بهره گیرند. برابری زمانی میسر است که امکانات اقتصادی و مادی برای همه به یک نسبت فراهم آید. لذا در برابر نظریه آزادی ها عمومی، نظریه آزادی واقعی را قرار دهند. طبق این نظریه، حکومت طبقه کارگر باید با قره انقلابی قدرت را به دست گیرد و از بازارهای حکومتی برای امحاء آثار استشمار طبقاتی استفاده کند. آنگاه که جامعه سوسیالیستی پایه ریزی شد و ستم اقتصادی از میان رفت باربری و آزادی های عمومی خود به خود برای همگان فراهم خواهد آمد. (قاضی، 1390: 142 تا 144)

2-2-3) مهمترین حقوق و آزادی ها:

با بررسی اعلامیه های حقوق در کشورهای مختلف به ویژه اعلامیه های حقوق آمریکا (1790) و اعلامیه حقوق بشر و شهروند فرانسه (26 اوت 1789) و تصورات آن تا زمان حاضر و همچنین اعلامیه جهانی حقوق بشر(1948) که در بر دارنده بیشتر حقوق و آزادی هاست و مفاهیم آن به اشکال مختلف در قوانین اساسی مدوّن اکثر کشورها دیده می شود، می توان حقوق فردی و آزادی های عمومی را به شرح زیر خلاصه کرد:

الف) آزادی های عملکرد فردی:

1. حق حیات و ازادی تن
2. امنیت
3. آزادی و مصونیت مسکن
4. تعرض ناپذیری مکاتبات
5. آزادی رفت و آمد

ب) آزادی اندیشه:

1. آزادی عقیده و آیین
2. آزادی بیان
3. آزادی آموزش و پرورش
4. آزادی اخبار و اطلاعات
5. آزادی نمایش

ج) آزادی گردهمایی:

1. آازدی تجمعات موقتی
2. آزادی سازمان پیوندی

د) آزادی های اقتصادی و اجتماعی:

1. مالکیت
2. آزادی بازرگانی و صنعتی
3. آزادی کار
4. آزادی سند یکایی (همان، 1390: 158)

2-3) مفهوم شهروندی[9]

کوهن و کندی، شهروندی را مفهوم جدیدی می دانند که بر اساس زندگی شهری در جوامع مدنی شکل گرفته است. شهروندی عبارت است از عضویت در جامعه ملی که موجب به وجود آمدن مجموعه ای از حقوق برابر مبتنی بر عدالت در یک جامعه می شود. ( عاملی، 1380: 6)

شهروندی پویاترین مفهوم در دنیای مدرن امروز تلقی می گردد. به عبارت دیگر اساس جامعه مدنی بر محور نهادهای اجتماعی نظام شهروندی شکل گرفته است.از این رو شالوده های اصلی جامعه مدنی، به مشابه نظام سیاسی و اجتماعی را نهادهای شهروندی مثل نهادهای قانون گذاری، نهاد حاکمیت مردم بر مردم در قالب نظام های دموکراسی می سازد. به طور کلی شهروندی یک نوع قرارداد متقابل اجتماعی و یک سلسله حقوق متقابل مردم بر دولت و دولت بر مردم و یک احساس مشترک عمومی نسبت به هویت ملی و اجتماعی در یک محدوده مشخص است. (عاملی، 1382: 2)

شهروندی یعنی همان عضویت در محدوده اعمال حاکمیت دولت ملی را تعریف رسمی یا صوری شهروندی گویند. فراتر از چنین تعریفی، مفهو جوهری شهروندی نیز مطرح است که اهمیتی به مراتب بیش از شهروندی رسمی یا صوری دارد. در تعریف جوهری شهروندی عضویت شهروند در محدوده حاکمیت دولت ملی با تأکید بر حقوق مدنی، حقوق سیاسی و حقوق اجتماعی هر شهروند همراه است. چنین حقوقی را «مجموعه حقوق شهروندی» گویند. (پیران، 1385، 47)

شهروندی را می توان قرارداد میان فرد به عنوان تبعه و دولت دانست. رابطه ای که موجد حق و تکلیف برای هر دو طرف این رابطه است. لذا حقوق شهروندی مستلزم وجود رابطه سیاسی بین دولت و فرد است و این رابطه تابعیت نامیده می شود. شهروند تبعه یک کشور محسوب می شود در حالی که حقوق و تکالیفی یر عهده دارد. به عبارت دیگر شهروندی وضعیتی حقوقی یک تبعه دارای حق و تکلیف است. (فلاح زاده، 1386: 46)

به موجب رابطه میان دولت و تبعه خود، دولت موظف به حمایت و تبعه ملزم به وفاداری است. تابعیت رابطه ای سیاسی، حقوقی و معنوی است که شخص را به دولت معینی وابسته می سازد. کشور محل تولد (سیستم خاک) و نسب (سیستم خون) دو عامل قهری ایجاد تابعیت هستند. زوجیت و کسب تابعیت ارادی از جمله عوامل دیگری است که فرد را تبعه کشور معینی می سازد. مواد 976 تا 991 قانون مدنی ایران مربوط به تحصیل تابعیت و تحمیل آن است. اشخاصی که تابعیت ایرانی را تحصیل می کنند، شهروند ایرانی محسوب می شوند و از کلیه حقوقی که برای ایرانیان مقرر است بهره مند می شوند لیکن نمی توانند به مقامات زیر دست یابند:

ریاست جمهوری و معاونان او، عضویت در شورای نگهبان و ریاست قوه قضاییه، وزارت و کفالت و استانداری و فرمانداری، عضویت در مجلس شورای اسلامی، عضویت شوراهای استان و شهرستان، استخدام در وزارت امور خارجه و نیز احراز هر گونه پست و مأموریت های سیاسی، قضاوت، عالی ترین رتبه فرماندهی در ارتش و سپاه و نیروی انتظامی، تصدی پست های مهم اطلاعاتی و امنیتی. (رضوی، 1391: 41)

بنابراین در تعریف شهروندی و تابعیت، تعلق به یک جامعه سیاسی و مدنی فصل مشترک است در عین حال آنچه شهروندی را از تابعیت محض جدا می کند، ورود عنصر حقوق بشر است. لذا چه بسا تابعانی که از نظر حقوقی داخلی و بین المللی کاملاً دارای تابعیت هستند اما نمی توان آنها را شهروند تلقی کرد مانند بزهکارانی که برای مدتی محدود از برخی حقوق شهروندی خویش محروم می شوند. (اردبیلی، 1380: 20)

تفاوت دیگر تابعیت و شهروندی وجود اخلاق مشارکت است. لذا شهروندی موقعیتی فعالانه است و متضمن فعالیت شهروند در جهت اداره امور اجتناعی و سیاسی است. (رضوی، 1391: 41)

شهروندی ذاتاً مساوات گراست و با توسعه لیبرالیسم به این مفهوم دست یافته است. شهروندی وضعیت عضویت یک فرد در یک جامعه سیاسی است که شامل مجموعه ای از حقوق، وظایف و تعهدات است و بر برابری، عدالت و استقلال دلالت دارد. (فالکس، 1390: 24)

گاه ملیت با مفهوم شهروندی خلط می شود. ملیت نیز به معنای رابطه اشخاص حقوقی (شرکت ها) و برخی دارایی ها(کشتی ها و هواپیماها) با یک دولت است. اینها نیز ملیت دارند اما شهروند نیستند. (آشوری، 1384: 22)

مفهوم شهروندی از وابستگی و تعلق انسان به مکان و فضا حکایت دارد. به عبارتی دیگر تا زمانی که انسان رابطه ای معنی دار با مکان و فضای جغرافیایی با هدف زیستن و حق زندگی برقرار نکند و مفهومی به نام تابعیت شکل نگیرد، مفهوم شهروندی و تبعات بعدی آن پدیدار نمی شود. از جمله حق زندگی کردن، حق انتخاب ساختارسیاسی، حق گزینش بازیگران سیاسی فضای زندگی اعم از سطح محلی و ملی و حتی جهانی و غیر آن، حق تابعیت که به دنبال آن حقوق بعدی پدیدار می شود، در اعلامیه جهانی حقوق بشر مورد تأکید قرار نگرفته است. (حافظ نیا،1390: 142)

مفهوم شهروندی دارای بعد جغرافیایی است زیرا بازیگران سیاسی را با ساختارهای سرزمین خاصی پیوند می دهد. از این رو بحث شهروندی اساساً جغرافیایی است؛ زیرا شهروند را به واحد سرزمین خاص متعلق می داند. در نتیجه اعتبار حقوق و مسئولیت های شهروندی دارای محدودیت های فضایی است. (جونز و دیگران، 1386: 251)

شهروندی در واقع شرایط عضویت در واحدهای سیاسی (معمولأ دولت محلی) است که از حقوق و امتیازات ویژه کسانی محافظت می کند که وظایف معین را انجام دهند. شهروندی پیش از آنکه نظریه باشد مفهومی است که به شرایط مشارکت کامل در یک جامعه رسمیت می دهد. پیتر و فلوبین اشکال سیاسی شهروندی و اشکال فرهنگی اجتماعی آن فرق می گذارند؛ اشکال سیاسی شهروندی به مسائل مربوط به جایگاه فرد در برابر هیئت سیاسی فراگیر استوار است اما اشکال فرهنگی و اجتماعی شهروندی شامل مسائل مربوط به کسی است که به عنوان عضو شایسته ارزشمند و مسئول جامعه ای زنده و پویا پذیرفته می شود. به این ترتیب مفهوم شهروندی معرف نقطه اتصالی میان جغرافیای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است. (برک پور، 1382: 111)

صاحب نظران شهروند و شهروندی را بنیان دولت-ملتهای مدرن دانسته اند. گرچه خود مفهوم شهروندی از دل تحولات پیچیده ای در جامعه های جدید بیرون آمده اما امروزه با گسترش شاهراه های ابر اطلاعاتی و به برکت انقلاب ارتباطات و نیز ظهور هویت های چندگانه دو رگه که به چند فرهنگ گرایی و دامن زده، این مفهوم دستخوش تغییرات و تحولات عمده ای شده است. سطح برقراری ارتباط با نهادهای جامعه و توانایی تحلیل مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی همراه با مراقبت از محیط زندگی می باشد. (کلانتری، 1398: 441)

نکات مشترک مورد تأیید در گفتمان های شهروندی به شرح ذیل است:

1. حقوق، وظایف و تکالیف شهروندی
2. مسئولیت
3. مشارکت شهروندی
4. برابر سازی شهروندی
5. حمایت و ضمانت دولت برای تحقق شهروندی
6. نهادی شدن شهروندی (نجاتی حسینی، 1380: 5)

2-3-1) ویژگی های شهروند:

1. شهروندان دارای خوی همگانی و خود گردانی می باشند و ضمن حفظ هویت های خاص خود، عضویتشان در دیگر هویت های جمعی را نیز حفظ می کنند و برای تحقق این هدف با تشکیل انجمن های مختلف، منافع شخصی و عمومی را پیوند می دهند.
2. شهروندان دارای نقش های تفکیک شده می باشند و از حقوق، امتیازات و مسئولیت های این نقش ها آگاهند و آن را مطالبه می کنند.
3. شهروند در امور عمومی جامعه مشارکت می کند. در واقع شهروندان در امور مختلف از نگهداری امکانات عمومی و حفظ منابع طبیعی تا تعمیر مدرسه محل و آسفالت خیابان خود احساس مسئولیت می کنند.
4. شهروندان با تشکیل نهادهای مستقل از دولت به نظارت و مشارکت در تصمیم گیری های دولتی و اجرای آنها می پردازند.
5. شهروند در امور جامعه منتقد است و عقاید سنجیده ای دارد اما فضیلت اصلی یک شهروند اعتدال و انصاف در قضاوت و انتقاد است. یعنی یک شهروند در عین حال که نهادهای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را به باد انتقاد می گیرد اما اگر این نهادها در معرض تهدید واقع شوند از آنها دفاع می کند.
6. شهروند، دیگران را به مشابه یک شهروند برابر با خود تلقی می کند و می پذیرد که ارزش و اعتبار و هویت آن شهروند برابر با هویت خود اوست.
7. حس مشارکت و سهیم بودن در باطن یک شهروند به عنوان یک ضرورت وجود دارد نه به عنوان یک حس دلپذیر. (محمدی، 1378: 37)

2-3-2) حقوق شهروندی

یکی از نظریه پردازان نام آور در زمینه نظریه های شهروندی، تی اچ مارشال (1350) است. او معتقد است که حقوق شهروندی در سه قرن اخیر در سه بخش پدیدار شده است.

1. حقی که امکان تملک دارایی ها و التزام به قرارداها، آزادی های فردی، آزادی های فکر ، اندیشه و بیان را فراهم می کند. ایجاد توقعات برابر و قضاوت بی طرفانه در نظام حقوقی نسبت به همه شهروندن، از جمله حقوق شهروندی مدنی است.
2. حقوق سیاسی: حقوقی که امکان مشارکت مردم را در تصمیمات عمومی کشور با تشکیل احزاب سیاسی و برگزاری انتخابات فراهم می کند. همچنین این امکان برای هر یک از شهروندان فراهم می شود که امکان دسترسی مستقیم به موقعیت های سیاسی در مقام رهبری احزاب، دولت و یا سایر حلقه های قدرت را به دست آورند.

حقوق اجتماعی: حقوقی که امکانات رفاهی ، حمایتی از فرد و خانواده های آسیب پذیر را به منظور ایجاد تعادل در زندگی رفاهی آنها فراهم می کند. همچنین شامل فراهم آوردن شرایط مساوی بهره مندی از امکانات آموزشی، مسکن و سلامتی برای همه اعضای جامعه می باشد. (عاملی، 1380: 6)

2-3-3) ویژگی های حقوق شهروندی:

1. جهانی است؛ زیرا حق مسلم هر عضو خانواده بشری است و هر فرد در هر کجا که باشد و از هر نژاد، جنس یا دین که باشد مستحق آن است و هر کسی مجبور به کسب این حقوق مسلم است.
2. غیر قابل انتقال است و از بشر قابل انفکاک نیست چرا که بدون آن نمی توان فرد را بشر نامید.
3. تقسیم ناپذیر است. نمی توان به خاطر تشخیص در «کم اهمیت بودن» یا «عدم ضرورت» آن را از کسی سلب کرد.
4. عناصر آن لازم و ملزوم یکدیگر است و متمم و مکمل سایر حقوق است.
5. هدیه الهی است و هیچ مقام بشری از جمله حکومت یا مقامات مذهبی یا سکولار این حقوق را اعطا نمی کنند.
6. حقوق ذاتی و فطری انسان هاست و از آنها به صفات شخصیتی تعبیر می شود و به هیچ قراردادی وابسته نیست.
7. حقوق شهروندی تنها به امتیازات افراد در زندگی اجتماعی توجه ندارد بلکه علاوه بر آن به تکالیف شهروندان در نظام اجتماعی عنایت خاصی دارد. (پورجادی، 1391: 367)

2-3-4) نظام های مهم حقوق شهروندی:

1. نظام های حقوق شهروندی سکولار و بشری
2. نظام های حقوق شهروندی دینی و الهی

برای طبقه بندی نظام های حقوقی گاه ساخت مفاهیم حقوقی معیار قرار می گیرد و گاه مکاتب حقوقی و ... نظام های مختلف حقوقی بر اساس نوع رابطه شان با دین و مذهب طبقه بندی شده، در دو دسته جای می گیرند: یک دسته نظام های حقوقی غیر مرتبط و غیر مبتنی بر مذهب است که می توان از آن تحت عنوان نظام های حقوقی بشری یا نظام های حقوقی سکولار یاد کرد. در برابر با دسته دیگر نظام های حقوقی مرتبط با مذهب و حتی مبتنی بر مذهب است که می توان با عبارت نظام های حقوقی دینی یا مذهبی از آنها نام برد. مهمترین نظام های موجود در دسته حقوقی سکولار، نظام های موجود در دسته حقوقی (رومی- ژرمنی) است و مهمترین نظام های موجود در دسته حقوق مذهبی نظام های حقوقی (یهود) «مسیحی و کلیسا» است. (بسته نگار، 1380: 51)

2-3-4-1) نظام های حقوق شهروندی سکولار بشری

نظام های حقوقی ساخته و پرداخته فکر و اندیشه بشر هر کدام دارای ویژگی های خاص خود است. وجود همین ویژگی ها در کنار وجوه مشترک موجب پدید آمدن نظام های مختلف حقوقی شده است. ملاک تقسیم بندی انواع مختلف حقوق به نظام های مختلف توجه به محتوای قواعد حقوقی، منابع حقوق به ویژه درجه اهمیت آنها و شیوه تفسیر قواعد حقوقی است. در عین حال ممکن است حقوق هایی که در یک نظام قرار گرفته اند، دارای تفاوت های قابل توجهی باشند که ناشی از تأثیر عرض های محلی و ویژگی های فرهنگی و جغرافیایی هر یک از این حقوق های هم خانواده می باشد. (همان، 52)

2-3-4-2) حقوق شهروندی الهی و اسلام

در تمامی مذاهب از جمله زردشت، یهود و مسیحیت از حقوق انسان ها سخن گفته شده اما بهترین و عالی ترین شکل تدوین قوانین مربوط به این حقوق را در دین والای اسلام می توان یافت. حقوق اسلامی تنها از عقل و وجدان سرچشمه نمی گیرد بلکه آمیخته با وحی و الهام است که از طرف خداوند توسط انبیا به بشریت ابلاغ می گردد. برای دریافت قوانین الهی چهار مرجع صلاحیت دار یعنی قرآن، سنت، اجماع و عقل وجود دارد که مهمترین خاستگاه حقوقی در اندیشه اسلامی همان قرآن کریم است زیرا تجددی که بشریت در عرصه ارتباطات فردی، اجتماعی، سیاسی و بین المللی بدان نیازمند هستند را به بهترین صورت برای جوامع بشری به رامغان آورده است.

اسلام تعالیم بسیار عمیقی در مورد رعایت حقوق انسان ها، حیوانات و حتی گیاهان و محیط زیست داده دارد. در اسلام روی حق الناس تأکید ویژه ای وجود دارد؛ به طوری که بر حق الله مقدم شمرده شده است. در روایات اسلامی امده است که خداوند از حق خود می گذرد اما از حق الناس هرگز. حتی در مورد غیر مسلمانان نیز اگر قصد فساد و عناد با اسلام را نداشته باشند، اسلام اجازه تجاوز به حقوق انان را نمیدهد. بنابراین باید دقت داشت که اسلام خود بزرگترین حامی مواضع حقوق بشر است و مشکلی با این قضیه ندارد.

اما نکته اینجاست که برخی بندهای اعلامیه جهانی حقوق بشر، مواردی از قبیل آزادی زن و مرد در ازدواج حتی مسلمان با غیر مسلمان، تساوی مطلق زن و مرد در حقوق وارث و دیات و ... وجود دارد که در تضاد با برخی از احکام دین اسلام است. پس آنچه برای اسلام مطهر است احیای حقوق بشر در پرتو حق است نه چیز دیگر. (همان، 56)

از دیدگاه اسلام تابعیت بر دو گونه است:

1. تابعیت امی یا اسلامی، یعنی پیوندی که در پرتو آن فقط افراد مؤمن و مسلمان گرد هم می آیند و امت واحدی را تشکیل می دهند. تابعیت اصل از نظر اسلام همین تابعیت است و اسلام همواره سعی داشته تا جامعه مؤمنان را جایگزین «مجمع شهروندان» نماید.
2. تابعیت ملی که گردهمایی افراد انسانی با پیوندهای ملیت مثل میزبانی، همزادی، هم فرهنگی است که یک ملت را تشکیل می دهد که این تابعیت ثانوی است و می تواند اضطراری باشد. ( خلیلیان، 1362: 140)

2-3-5) تاریخچه حقوق شهروندی:

منشاء تفکر شهروندی همانند بسیاری از علوم اجتماعی در یونان باستان یافت می شود. اثر ارسطو اولین تلاش نظام مند برای طرح یک نظریه در مورد شهروندی است. در حالیکه اولین تجلی نهادی تجربه شهروندی در دولت- شهرهای یونان، به ویژه در آتن از قرن چهارم تا پنجم قبل میلاد یافت شده اند اما شکل و کارکرد شهروندی یونانی بسیار متفاوت از شکل و کارکرد شهروندی نوین بود. (صفوی. محمد، 1391: 53)

دولت-شهرهای آتن جامعه هایی کوچک و پیشرفته بودند. در این دولت-شهرها، شهروندان در اداره امور اجتماع اعم از امور اجرایی و قانون گذاری مشارکت فعالانه داشتند. شهروند در این دولت-شهرها کسی بود که از طریق برقراری رابطه خویشاوندی (خون) با کسانی که قبلأ شهروند آتن محسوب می شدند، مرتبط می شد و زنان و کودکان و بردگان و خارجیان از حقوق شهروندی محروم بودند. (فالکس، 1390: 31)

شهروندی یونانی اعضای خود را به دفاع از ارزش های خود در برابر بیگانگان فرا می خواند، لذا شهروند جنگجو بود. در امپراطوری روم باستان شهروندی مفهومی مانند یونان نداشت. پس از گسترش امپراطوری یکی از راه های کسب مشروعیت و استقرار حاکمیت اعطای حق شهروندی به اقوامی بود که تحت تسلط روم درآمده بودند. ملاک شهروندی در روم خدمت به دولت بود بدون قید و شرط تاریخ و فرهنگ مشترک. البته شهروندی رومی مستلزم برابری شهروندان در برخورداری از حقوق شهروندی نبود و بخش اعظمی از شهروندان اغلب نمی توانستند به علت ضعف اقتصادی ولو از طریق نمایندگان در اداره اموره عمومی شرکت کنند. (رضوی، 1391: 53)

پس از فروپاشی امپراطوری روم، اهمیت شهروندی در عرب حتی بیشتر کاهش یافت. در اعصار میانه تعقیب افتخار از طریق اعمال شهروندی جای خود را به جستجوی نجات فردی داد. سنت آگوستین در کتاب شهر خدا که از متون معروف آن دوران محسوب می شود، اظهار نموده که افراد نباید دغدغه زندگی دنیایی را داشته باشند بلکه در عرض باید به درون پناه ببرند و به تفکر در خود عبادت بپردازند؛ در نتیجه کلیسا به عنوان محوری برای وفاداری و هدایت اخلاقی جای جامعه سیاسی را گرفت. (فالکس، 1390: 33)

ظهور اومانیسم در طی دوران رنسانس، باعث تغییر نگرش نسبت به هویت و عامل انسانی شد. نگاه انسان ها به سرنوشت خود در این دوران تغییر یافت به امری که مربوط به خود افراد و تلاش جمعی آنهاست، مبدل شد نه اینکه توسط خدا تعیین شده باشد. انقلاب کبیر فرانسه، مفهوم شهروند را در مقابل پیش زمینه سیاسی قرار داد و آن را جایگزین سوژه تحت حکومت استبدادی (autocracy) کرد و بر روی آزادی و برابری که با عضویت در جامعه دمکراتیک حاصل می شد، تأکید کرد. در عین حال، اعضای جامعه تنها مجبور به اطاعت نبودند بلکه در وضع قانون و تصمیم گیری در مورد سایر امور نیز نقش داشتند. (هون تان، 1368: 5)

اگرچه شهروندی را به منزله نهادی که با نظام سیاسی کهن یونان و روم همراه می شود، می توان در نظر گرفت اما از دیدگاه تاریخی و جامعه شناختی باید شهروندی را پیامدی از انقلاب فرانسه و انقلاب صنعتی در جوامع نوین بدانیم. اصطلاح حقوق شهروندی اولین بار توسط در اعلامیه حقوق بشر و شهروندی سال 1789 فرانسه و بر پایه دکترین فیزیوکرات ها و طرفداران اندیشه، حکومت و عوامل طبیعی مطرح شد. (رضوی، 1391: 54)

در ایران می توان منشور کوروش کبیر را اولین اعلامیه حقوق بشر به شمار آورد که به مصادیق مهمی از حقوق شهروندی مانند حق آزادی تن، آزادی اندیشه و حق امنیت مال اشاره دارد. در مورد حقوق شهروندی در منشور کوروش کبیر چنین آمده:

«هر کس آزاد است که هر دینی را که میل دارد بپرستد، هر شغلی را که میل دارد پیش بگیرد و در هر نقطه که میل دارد سکونت کند، مشروط بر اینکه در آنجا حق کسی را غصب نکند و مال خود را به هر نحو که مایل است به مصرف برساند مشروط بر اینکه به حقوق دیگران لطمه نزند.»

حقوق بنیادین دیگری نظیر حق ملت ها در تعیین سرنوشت خویش، ممنوعیت غصب اموال غیر منقول دیگری، شخصی بودن مجازات ها، ممنوعیت بیگاری و اجیر کردن فردی بدون پرداخت مزد به وی و ... در منشور کوروش به رسمیت شناخته شده است. ذکر این عناوین در منشور کوروش کبیر قرن ها قبل ار تصویب اعلامیه حقوق بشر بوده است. (همان، 54)

2-3-6) نظریه های شهروندی:

در مورد شهروندی و اینکه این نظام مفهوم به لحاظ کمی و کیفی شامل کدام یک از حقوق و تکالیف برای افراد یا گروه های انسانی در ارتباط با یکدیگر و یا در تعامل با دولت می شود، تا اواخر دهه 80 میلادی سه نظریه اصلی شامل لیبرالیسم، اجتماع گرایی و جمهوری گرایی مطرح بوده است.

می توان گفت محور اصلی این سه نظریه به ترتیب حقوق فردی، تعهدات اجتماعی و مشارکت اجتماعی است. این در حالی است که از اوایل دهه 90 و با جدی تر شدن پیامدهای ناشی از انقلاب اطلاعاتی و مشارکت ارتباطی این رویکرد ها دیگر پاسخگوی مسائل شهروندی نبوده و با آشکار شدن نقاط ضعف آن ها در مواجه با شرایط جدید، به تدریج رویکردهای پسامدرن با تأکید بر جهانی شدن و شهروندی جهانی مطرح شده است. «جورج ریترز» با اشاره به اینکه رویکرد های اصلی شهروندی متأثر از ایدئولوژی های سیاسی بوده و تحولات اجتماعی را منعکس می کند، روندهای مسلط شهروندی را به طور کلی در 4 گفتمان گروه بندی می کند. (قاسمی و ژیان پور، 1387: 99)

2-3-6-1) گفتمان حقوق (لیبرالیسم):

در گفتمان حقوق بر شهروند صاحب حق تأکید می شود. در این گفتمان که منعکس کننده لیبرالیسم است، فرض بر این است که همه شهروندان اشخاصی آزاد و برابر و در جایگاه شهروندی افرادی همگون می باشند. همچنین در این دیدگاه شهروندی موقعیتی قانونی است که ارتباط بین فرد با حکومت را تعریف می کند و نیز مشتمل بر تکالیفی است که آن نیز به طور عمده به عنوان یکی از حقوق دیده شده است. (همان، 100)

در واقع جان کلام آنان این است که برخورداری شهروندان از حقوق انسانی در چارچوب عملکردهای قانونی لحاظ شده و حقوق مدنی برای آزادی فردی الزامی و با نقش قانونی همراه است. به عنوان مثال «فاوریکرولندمن» در نظریه سیاسی معاصر می نویسد: «شهروندی به طور کامل بر حسب دارا بودن حقوق تعریف می شود» (رضوی و خفنایی، 1386: 88)

لاک، یکی از نظریه پردازان لیبرال معتقد بود شهروند را باید در مقابل قدرت روبه رشد دولت مورد محافظت قرار داد. «بین» (Been) در این ارتباط می گوید که دولت یک شرّ ضروری است. (فالکس، 1390: 78)

در کل لیبرال ها معتقدند که دولت باید نسبت به شیوه زندگی افراد حالت بی طرف داشته باشد یعنی اینکه دولت طرفدار شیوه خاصی از زندگی نباشد. در دهه 1970 میلادی اندیشه های اجتماع گرایان مطرح شد.

2-3-6-2) اجتماع گرایان:

معتقدند که دولت باید مظهر حفظ خیر عمومی باشد که در چارچوب و قالب شخصی قرار دارد. به نظر برخی منتقدان تأکید لیبرالیسم بر حقوق، نظریه شهروندی را از بین برده است. (فیترپتریک، 1381: 133)

نقطه عزیمت «اجتماع گرایان» واکنش به همین تأکید لیبرال ها بر حقوق فردی است. در واقع مهمترین نقد به عمل آمده از رویکرد لیبرالی کم رنگ کردن جایگاه مسئولیت ها و تعهدات اجتماعی در روابط فرد با اجتماع است. اجتماع گرایان با تمرکز بر عنصر عضویت، شهروندی را به عنوان اساسی ترین «هویت» انسانی و بیان عضویت در یک اجتماع سیاسی بر اساس یک همبستگی عمیق و خاص بین فرد و اجتماع تعریف می کنند و از لیبرالیسم به خاطر تقلیل شهروندی به موقعیت صرفأ قانونی و حقوقی افراد در برابر دولت و تلقی به شدت فردگرایانه از مفهوم خود، که باعث نادیده گرفته شدن تأثیر پیوندهای اجتماعی در تعریف آن می شود، انتقاد می کنند. از طرفی اجتماع گرایی را می توان نسخه اصلاح شده رویکرد لیبرالی هم دانست. بر این اساس مسئولیت هایی که نشان دهنده خواست عمومی است مهمتر از حقوق فردی تلقی می شود اما در عین حال این تکالیف به تقویت حقوق همگانی کمک می کند. (قاسمی و ژیان پور، 1387: 99)

اجتماع گرایان به جای زندگی خوب، مفهوم خیر جمعی را مطرح می کنند که توافقی ضمنی بین افراد بر سر آن وجود دارد. آنها معتقدند که این مفهوم از نظر مردم تعابیر اندکی دارد که به خوبی در چارچوب و قالب سنت ها و بافت های اجتماعی قرار گرفته است. به اعتقاد آنها انتخاب و تعلق داشتن به جامعه ای خوب مهمتر از انتخاب فردی است. در واقع آنها بر مسئولیت ها تأکید دارند و کارکردی و کارا بودن جامعه برای آنها اهمیت بسیاری دارد. (شیانی و فاطمی نیا، 1388: 109)

2-3-6-3) نظریه های جمهوری گرایی:

این نظریه را می توان گرایش ویژه ای از تفکر اجتماع گرایی دانست؛ چراکه این نظریه ها قویأ بر این واقعیت که شهروند بودن مستلزم تعلق به یک اجتماع است، تأکید می کنند. در عین حال در این گفتمان، شهروندی به طور گسترده ای با ایده مشارکت عموم در زندگی سیاسی اجتماع مرتبط است. چنین معنایی از شهروندی منجر به ارتباط قوی بین شهروندی با جامعه مدنی شده و مترادف با شهروندی مشارکتی است که برای رجوع به عضویت در هر نوع از گروه های انسانی و مشارکت در آنها کاربرد دارد. (قاسمی و ژیان پور، 1387: 100)

به عبارت دیگر شهروندی جمهوری گرایانه بر حقوق و تکالیف شهروندان تأکید دارد اما شهروندان را ملزم می کند تا به اندازه کافی انگیزه داشته باشند که وظایف سیاسی و نیمه سیاسی که شهروندی مستلزم آن است را انجام دهد و شهروندان را ملزم می کند که مسئولانه عمل کنند. آنها صرفاً در تصمیم گیری های عمومی، ذی نفع نیستند بلکه باید تلاش کنند که خیر مشترک و مصلحت عمومی را ارتقا بخشند. ( شیانی و فاطمی نیا، 1388: 111)

2-3-6-4) تکثر گرایی رادیکال:

نظریه پردازان گفتمان چهارم تحت عنوان «تکثیر گرایی رادیکال» با انتقاد از نظریه های کلاسیک معتقدند: اولاً نظریه لیبرال از مسئله حقوق گروهی غفلت می کند و حقوق را به حقوق فردی تقلیل می دهد؛ دوماً نظریه های لیبرال و جمهوری گرایی، بحث از حقوق را در حوزه عمومی متوقف نموده و حوزه خصوصی را فراموش نموده اند. در حالیکه نقطه عزیمت تکثرگرایان اجتماع است. رویکرد اجتماع گرایی را به خاطر تمایلش به اجتماعات ملی و توجه اندک به تکثیر فرهنگی رد می کنند. به طور کلی ایده ای که همه افراد و گروه ها را برابر دانسته و برابری را هدف تلقی نماید، مردود می داند. تکثر گرایی رادیکال به طور عمده متأثر از فمینیسم و نظریه های دموکراسی رادیکال است. بنا بر این اساس شهروندی در زمینه فرهنگی نمی تواند به وسیله محدودیت های ساخت های سیاسی و اجتماعی محدود یا مقید شود. شهروندی پست مدرن را می توان بدیع ترین الگوی نظری در این حوزه دانست. در مواجه با شرایط نوین جهانی و به ویژه انقلاب ارتباطات و اطلاعات و پدید آمدن مسائل جدید مربوط به تکنولوژی های نوین و همچنین توجه به تهدیدهای جهان آینده مانند مسائل زیست محیطی، بحث شهروندی پست مدرن و تعلق فرا ملی به گونه ای جدی مطرح شده است.

در واقع پست مدرن ها ایده ای چندگانه را پیش کشیده اند؛ آنها با به چالش کشیدن رابطه میان شهروندی و دولت خواهان آن هستند که نهادهای اداره کننده جامعه و نیز حقوق و مسئولیت های شهروندی به فراسوی دولت گسترش یابند و مرزهای میان جوامع سیاسی، چه به لحاظ مادی و چه فرهنگی تا ابد بسته نمانند. آنها در تقسیم بندی مبتنی بر حوزه عمومی و حوزه خصوصی تأکید می کنند، حقوق و مسئولیت ها به حوزه عمومی و روابط بین فرد و دولت را محدود نمی سازند، بلکه در روابط حوزه خصوصی نظیر ارتباط خانوادگی نیز راه می یابند. ( قاسمی و ژیان پور، 1387: 99-100)

اما با رویکردی جزئی تر، امروزه الگوی «تی.اچ.مارشال» در قالب گفتمان حقوق به عنوان نقطه شروع کلاسیک برای هر بحثی در این موضوع در نظر گرفته شده است. این مدل که در آن شهروندی مرکب از حقوق مدنی، سیاسی و اجتماعی تلقی می شود بسیار مفید و به طور گسترده ای پذیرفته شده است. (همان، 101)

مارشال بر آن است که شهروندی پایگاهی است که به تمامی افرادی که عضو تمام عیار اجتماع هستند، داده می شود. این افراد همگی دارای جایگاهی برابر و حقوق، وظایف و تکالیف مناسب با این پایگاه هستند. (پور عزت و دیگران، 1389: 10)

2-3-7) شهروندی از دیدگاه جغرافیای سیاسی:

در دوران رونق جوامع سنتی با ثبات روستایی، طبقه بندی اجتماعی وجود داشت که جوامع بی سواد کشاورز از نخبگان با سواد شهری جدا نگه می داشت و از رشد ملت های همانند جلوگیری می کرد. روند صنعتی شدن موجب شد تا جوامع متحرک و از بعد فرهنگی یکدست همزمان با فروپاشی نظام طبقاتی قدیم و جایگزین شدن جوامع شهری صنعتی شکل گیرند.

در این جوامع مردم نیاز به یادگیری مهارت های جدید و به کارگیری زبانی استاندارد داشتند و پس از آنکه دولت چنین آموزش و تحصیلاتی را فراهم آورد، افرادی که از هم بیگانه بودند توانستند به شیوه ای معنا دار با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. در جریان صنعتی شدن و نوگرایی گروه های روشنفکری ظهور می کنند که با الهام از حس ملی گرایی مردم را به ایجاد توده ، یعنی ملت هایی که از بعد فرهنگی یکسان هستند، فرا می خوانند. بدین طریق انگیزه نوگرایی باعث به وجود آمدن ملت می شود. ناسیونالیسم ملت ها را در جایی که وجود ندارند، خلق می کند. کارل درویچ عقیده داشت که تشکیل ملت از روند ارتباطات وسیع اجتماعی که در خلال روند نوگرایی فعال می گردد، ناشی می شود. وی روندی را توصیف می کند که همگام با افزایش توسعه شهری و تجارت به وقوع پیوسته و دارای مراتب مختلف است که از اجتماع شروع شده و به جامعه، مردم، ملیت و در نهایت ملت ختم می شود. وی همچنین رشد شبکه های ارتباطی، انتخاب نمادها، سنت های گروهی و افزایش توان مردم در برقراری ارتباط با یکدیگر «کارایی ارتباطی» را توضیح داد.

برای حامیان مارکس ولنین، تقسیمات واقعی در جامعه تقسیمات عمومی هستند که ما را به طبقات تقسیم می کنند؛ بنابراین تقسیمات افقی ملت ها باید غلط، غیر واقعی و محصول توطئه ای باشد که طبقات حاکم ترتیب داده اند. (مویر، 1379: 74)

در اواخر قرن هیجدهم و نوزدهم، شرایط ویژه ای به وجود آمد که اجازه داد جرقه های ملی گرایی، حیات سیاسی جوامعی را شعله ور سازد که گرچه از لحاظ سیاسی غیرفعال بودند اما تا حدودی با عوامل فرهنگی نظیر زبان، فرهنگ عامه و مذهب متحد شده بودند. به احتمال زیاد تمامی آن عوامل نوگرایانه به روند فعال شدن سیاسی کمک کرده اند؛ این عوامل باعث شدند تا برای اعضای یک ملت رو به توسعه ایجاد ارتباط با یکدیگر آسان شده و افق های آنان به آن سوی مرزهای محلی شدن گسترش یابد. تغییر الگوی کار، حمل و نقل و نشر و توزیع همگی باید نقش خود را ایفا کرده باشند. (همان، 77)

نکته بسیار مهم در بحث دیرین ملیت به موضوع خود آگاهی مربوط می شود زیرا هنگامی که محققین ساعت ها به بحث درباره ماهیت ملت و مبادی آن می پردازند، اگر توده های مردم نسبت به خود به مثابه یک ملت خاص آگاهی نداشته و عواطف عمیقی را که تداعی کننده، این تعیین هویت نداشته باشند ،ملت محسوب نمی شوند. (همان، 82)

2-3-8) ارزیابی نسل های حقوق بشر:

با پایان یافتن جنگ سرد و در دوره جهانی شدن اختلاف بین نسل اول و دوم حقوق بشر از بین رفته است به گونه ای که این امر در جریان کنفرانس جهانی حقوق بشر وین 1993 مورد تأکید کشورهای شرکت کننده قرار گرفت. دولت ایران در سال 1347 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی را امضا و در سال 1354 از تصویب مجلس گذرانده است، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار حکومت جمهوری اسلامی، دولت جمهوری اسلامی ایران نه تنها میثاق را رد نکرده بلکه سیاست کلی بر همکاری با کمیته حقوق بشر در این زمینه بوده و در اجلاس کمیته مزبور در ژنو شرکت نمود.

با استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران و تصویب قانون اساسی جدید که از یک ژئوپلیتیک جدید در منطقه خاورمیانه برخوردار شده است و طبق اصل چهارم قانون اساسی تصریح می کند:

کلیه قوانین و مقررات حاکم بر کشور در تمام زمینه ها باید بر اساس موازین اسلام باشد از یک سو و از عدم لغو میثاق از سوی دیگر خود بدین معنا است که ملت جمهوری اسلامی ایران میثاق را با شرایط در خصوص موارد خلاف اسلام آن، قبول و به رسمیت می شناسد. عمده مواردی که در میثاق آمده با موازین اسلامی مغایرت ندارد و بسیاری از حقوق آن در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران قرار گرفته است.

نسل دوم حقوق بشر یا حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی در سال 1354 به تصویب مجلس ملی ایران رسید و دولت ایران خود را موظف به عملی ساختن و قابل اجرا نمودن اصول مندرج در اعلامیه حقوق بشر کرده است. بعد از انقلاب اسلامی هم جمهوری اسلامی ایران بدون هیچ قید و شرط آن را پذیرفت. نظام جمهوری اسلامی ایران چه از لحاظ ژئوپلیتیکی اسلام مبتنی بر کرامت انسانی و عدالت و رفع تبعیض و ارتقاء و تکامل مقام انسانی و چه از حیث سابقه تاریخ ملی و تمدن باستانی خویش به عنوان کشور محور در جهان اسلام، نسبت به موازین عدالت خواهی و رفع تبعیض به معیارهای حقوقی بشری مقید می باشد، بلکه در زمینه حقوق بشر، قانون اساسی، ضمن رعایت ضوابط و معیارهای بنیادین اسلامی، اصولی را ارائه کرده است که دربرگیرنده حقوق و آزادی های اساسی انسان بوده و به حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی اشاره دارد.

نسل سوم حقوق بشر یا حقوق همبستگی که به معنای برابری و تساوی ابعاد بشر یعنی مشارکت همه ارکان جامعه مدنی است، بدون هیچگونه قید و شرطی مورد پذیرش جمهوری اسلامی ایران واقع شده است. با توجه به انقلاب ارتباطات، دموکراسی، توسعه، احترام به حقوق بشر و آزادی های اساسی که به همدیگر بستگی داشته و همدیگر را تقویت می کند، که از لحاظ ژئوپلیتیکی این حقوق امروزه به طور کامل به ثبوت نرسیده است و مورد نزاع و چالش در عرصه بین المللی است چرا که ژئوپلیتیک جهان سوم تقاضا برای توزیع جهانی قدرت، ثروت و سایر ارزش ها می باشد که در سوی دیگر دول صنعتی غرب به راحتی آن را در اختیار کشورهای در حال توسعه قرار نمی دهند و همواره می خواهند آن را در اختیار خودشان داشته باشند.

پس از جنگ جهانی دوم و وقوع جنگ سرد و دسته بندی کشورهای جهان به دو دسته، حمایت از انواع حقوق بشر میسر نگردید. عده ای از کشورها در زیر چتر حمایتی اتحاد جماهیر شوروی به حمایت از انواع حقوق برابری تحت عنواع حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی پرداختند و عده ای در سایه حمایت ایالات متحده آمریکا به جانبداری از انواع حقوق مدنی و سیاسی اقدام کردند.()

2-3-9) بررسی نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران در زمینه حقوق بشر

از ویژگی ای اصلی حکومت جمهوری اسلامی ایران، مکتبی و اسلامی بودن نظام است که نشان دهنده ایدئولوژیک و دینی بودن نظام سیاسی است. ماهیت حکومت اسلامی ایران دینی و آرمانگراست، آرمان هایی چون تأسیس جامعه نمونه و اسوه، احترام به حقوق بشر( ایجاد امت واحده جهانی و ... که خلصت جهان شمولی دارند)، بیگانه ستیزی و مبارزه با استعمار از دیگر ویژگی هاست.

نظام جمهوری اسلامی ایران همچنین دارای خصلت استکبار ستیزی و تقابل با قدرت های بزرگ و سلطه گر جهانی است. تقابل شدید آن با آمریکا به عنوان ابر قدرت دوره جنگ سرد گواه این ویژگی است. با این دیدگاه در نظام جمهوری اسلامی ایران قدرت های برتر همواره ایران را در زمینه نقض حقوق بشر و نادیده گرفتن حقوق انسانی در مجامع بین المللی محکوم و به چالش می کشند. در صورتی که در قانون اساسی، اقلیت های قومی، دینی و مذهبی ایران به رسمیت شناخته شده اند و می توانند از حقوق ویژه ای چون حقوق شهروندی مساوی با دیگر ایرانیان (اصل نوزدهم)؛ آزادی مذهبی در برگزاری مراسم، تعلیم و تربیت دینی، احوال شخصیه (اصل دوازدهم)، انتخاب نماینده اختصاصی برای مجلس (اصل شصت و چهارم) برخوردار شوند.

نظام جمهوری اسلامی ایران بر اساس قانون اساسی خود را محدود به چارچوب مرزهای ایران در بحث حقوق بشر نمی داند و هدف هایی بین المللی با ماهیت بشر دوستانه نظیر سعادت انسان ها در کل جامعه شهری، استقلال، آزادی، تعهد نسبت به مسلمانان و حمایت بی دریغ از مستضعفان جهان، وحدت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام را برای خود قرار داده است. (حافظ نیا، 1381: 281)

2-3-10) جایگاه شهروندی در گفتمان قانون اساسی کشور

ماهیت گفتمان قانون اساسی، ترتیبات سیاسی جمهوری اسلامی، جهت گیری قوانین موضوعه مجلس شورای اسلامی و راهبردهای برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به همراه الزامات مدرنیستی برخاسته از روح دموکراسی و جمهوری گرایی بر «ایجاد شهروندی» اثرگذار بوده است. اصول یکم تا هشتم قانون اساسی که ناظر بر ماهیت حکومت، مشروعیت الهی و کرامت انسان است، در عین حال حاوی طرز کار مدیریت سیاسی و میزان و محدوده دخالت و مشارکت مردم نیز هست. مفاد برخی از اصول آن در «تعامل با شهروندی» است. از جمله اصل ششم در جمهوری اسلامی ایران امور کشور باید به اتکای آراء عمومی اداره شود، از راه انتخاب رئیس جمهوری، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، اعضای شوراهای اسلامی و نظایر این یا از راه همه پرسی « که معطوف به آرای عمومی و مشارکت در انتخابات» است. مفاد اصل سوم نیز به همین صورت ناظر بر «تأمین آزادی های سیاسی، اجتماعی مشروع، رفع تبعیضات، امکانات عادلانه برای همگان، تأمین حقوق همه جانبه زن و مرد، امنیت قضایی برابری عموم در برابر قانون» می باشد که به هر حال جهت گیری کلی آن با روح حقوق بشر و حقوق شهروندی به طور کلی همنوایی دارد.

از اصول دوازدهم تا نوزدهم قانون اساسی می توان گفت جهت گیری تعامل با « شهروندی» (شهروندی که معطوف به برخورداری از آزادی بیان، مذهب و عقیده است) را استنباط کرد. بر اساس این اصول، شاخص های حکمروایی شهری در قانون اساسی تأکید شده است. در زمینه «شهروندی سیاسی» (که حق مشارکت سیاسی تعریف می گردد) نیز روح حاکم بر اصول سوم، ششم ، بیست و ششم، بیست و هفتم و پنجاه و نهم قانون اساسی به نوعی در «تعامل با شهروندی» قرار می گیرد. در این اصول به مشارکت مردم در تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خویش، اتکاء به آرای عمومی در اداره کشور، انتخاب مسئولان و نمایندگان مجلس و اعضای شوراها، آزادی عضویت در احزاب و انجمن های گوناگون قانونی، تشکیل اجتماعات و راهپیمایی های قانونی و ضرورت برگزاری همه پرسی ها اشاره شده است.

همچنین شهروندی اجتماعی (که با برخورداری از رفاه و خدمات اجتماعی، آموزشی، مسکن، بهداشت، اشتعال، تأمین اجتماعی و مانند آن تعریف می گردد) نیز در اصول سوم، بیست و یکم، بیست و هشتم تا سی و یکم و چهل و سوم آمده است. بر اساس این اصول دولت موظف به تأمین آموزش همگانی رایگان، ایجاد امکانات اقتصادی عادلانه، پوشش بیمه های همگانی، ایجاد اشتغال، تأمین اجتماعی و خدمات رفاهی و بهداشتی برای همگان شده است. در مجموع گفتمان قانون اساسی جمهوری اسلامی از منظر پیش بینی برخی از زمینه های حقوقی و قانونی برای ایجاد شهروندی (هرچند به صورت اولیه) از ظرفیت مناسبی برخوردار است. (توسلی، 1383 :20)

2-3-11) حقوق بشر در بعد بین المللی:

الف) اعلامیه حقوق بشر و شهروندی فرانسه: این اعلامیه پس از انقلاب کبیر (که بزرگترین تلاش های جامعه اروپایی جهت رسیدن به آزادی بود) در صحن جمع عمومی فرانسه تصویب شده بنابراین این سند به مثابه بسیاری از اعلامیه های حقوق شهروندان می باشد. (کلانتری هرسینی، 1391: 438)

ب) منشور ملل متحد: از ابتدای تأسیس سازمان ملل در سال 1945، حقوق بشر مورد توجه قرار گرفته است که از جمله ماده 13 و 55 منشور به اهمیت حقوق بشر پرداخته شده است.

پ) اعلامیه جهانی حقوق بشر: تصویب در تاریخ 10 دسامبر 1948 متشمل بر یک مقدمه و سی ماده است.

د) میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی: در سال 1966 تصویب مجمع عمومی سازمان ملل رسید و به دنبال آن میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تصویب شد که در 23 مارس 1976 لازم الاجرا شد. (رضوی، 1391: 82)

ت) منشور مردم: این منشور در سال 2001 بر مبنای یکی از معتبرترین اسناد حقوقی انگلستان (منشور کبیر) نگاشته شده است. بر اساس منشور کبیر یک مقام سلطنتی انگلستان برای اولین بار حقوقی را به مردم انگلستان اعطا کرده که این منشور بازنویسی این سند است.

ث) منشور کانادایی حقوق آزادی ها: در سال 1982 نگاشته شده و دیدگان مردمان آمریکای شمالی را نسبت به حقوق شهروندی بیان می دارد.

ج) منشور آفریقایی حقوق مردمان و بشریت: این منشور حاصل یک گردهمایی رسمی در سال 1981 است و دیدگاه های بسیاری را در بر دارد و ضمانت اجرایی آن قانوناً مورد تأکید قرار گرفته است.

چ) منشور شهروندان شهر شیبویای ژاپن: این منشور کاملأ اختصاص به یک شهر نوین دارد و با دیدی جامع و آینده نگر در سال 1997 نگاشته شده است و اشارات ظریفی را از دیدگاه های آسیایی در بر دارد.

ح) منشور اروپایی حقوق: این منشور در سال 2000 با توجه به تحقق اروپایی واحد و تبلور این آرزوی دیرینه در قالب پارلمان اروپا نگاشته شده و از جامعیت قابل توجهی برخوردار است.

خ) منشور جهانی حقوق شهری: این منشور در مباحثه جهانی شهری 2004 بارسلونا و مباحثه اجتماعی قاره آمریکا که در سال 2004 در کیوتو برگزار گردید نگارش یافته است و عمدتاً به بحث از شهر و شهرنشینی و حقوق ساکنین شهرها می پردازد. (کلانتری هرسینی، 1391: 438)

تعداد دیگری از اسناد بین المللی حقوق بشر عبارتند از:

1. میثاق بین المللی محو هر گونه تبعیض نژادی
2. کنوانسیون حقوق کودک
3. کنواسیون امحاء هر گونه تبعیض علیه زنان
4. بیانیه ریو درباره محیط زیست و توسعه
5. اعلامیه کنفرانس جهانی تغذیه
6. اعلامیه مربوط به حمایت از افراد متعلق به اقلیت های ملی، مذهبی و زبانی
7. اعلامیه وین و برنامه کار کنفرانس جهانی حقوق بشر سال 1983
8. اعلامیه مربوط به توسعه و پیشرفت اجتماعی
9. اعلامیه مربوط به استفاده از پیشرفت های علمی و فنی به نفع صلح و انسانیت و ... (رضوی، 1391: 84)

2-3-12) اهم موارد منشور جهانی حقوق بشر:

- هرگونه تبعیض جنسی، سنی، قومی، نژادی، سیاسی، مذهبی، درآمدی و عقیدتی رد می شود.

- بهره برداری اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی از فضای عمومی و اختصاصی شهر مختص شهروندان است. بنابراین همه شهروندان حق دارند در مالکیت قلمرو شهری مشارکت داشته باشند و اعمال حاکمیت نمایند.

- همه شهروندان حق دارند از شرایط لازم برای پیشرفت اجتماعی، اقتصادی و سیاسی برخوردار گردند. حمایت های خاص از گروه ها و افراد آسیب پذیر مانند فقرا، بیماران و افراد در معرض خطر، قربانیان خشونت، مهاجران، پناهندگان، افراد مسن، زنان و کودکان اولویت دارد. عوامل بخش خصوصی نیز باید تضمین نمایند که به تعهدات اجتماعی پای بندند.

- توسعه شهر باید به طور متعادل و بدون اختلال در روند حفاظت از میراث هنری، تاریخی، فرهنگی و زیست محیطی انجام شود.

- شهروندان حق دارند در تدوین بودجه شهری و اتخاذ تصمیم درباره توزیع منابع عمومی مشارکت نمایند.

- همه شهروندان حق دارند از اطلاعات به روز، صحیح، دقیق و کافی درباره اداره شهر برخوردار باشند؛ از این رو توسعه رویه ها و سیستمهای اطلاعاتی الکترونیکی جهت سهولت در دسترسی به اطلاعات ضرورت دارد.

- حق برخورداری آزادی و کرامت جسمی و روحی انسان باید محترم شمرده شود.

- حق داشتن اجتماعات، انجمن ها، بیان عقیده و استفاده دموکراتیک از فضاهای عمومی شهری باید محترم شمرده شود.

- همه شهروندان از حق مشارکت سیاسی برخوردارند.

- همه شهروندان حق دارند از سیستم دادرسی عادلانه برخوردار باشند. توسعه سیستم های دفاعی قانونی رایگان برای شهروندان فقیر ضرورت دارد.

- همه شهروندان حق دارند از امنیت اجتماعی و همزیستی بر پایه آرامش، مسئولیت مشترک و تنوع فرهنگی برخوردار باشند.

- برخورداری از خدمات عمومی شهری و خانگی (و حمایت از آنها).

- برخورداری از سیستم حمل و نقل عمومی کافی با هزینه مناسب و قابل دسترسی برای همه شهروندان و از حیث برنامه ریزی زمانی قابل اعتماد، ترافیک بدون آلودگی و متناسب با تنوع نیازهای زیست محیطی و اجتماعی (مانند جنسیت و سن) و وضعیت معلولین حق همه شهروندان است.

- برخورداری از محل سکونت و سرپناه امن و داشتن خانه ای متناسب با درآمدهای شهر و مشخصه های فرهنگی آن حق همه شهروندان است. (پس هیچ کس حتی فقیرترین افراد جامعه نباید بی خانمان باشند).

- برخورداری از اشتغال بدون تبعیض و ارتقای سطح کار حق همه شهروندان است.

- برخورداری از فضای مناسب و سالم برای فعالیت های فرهنگی و ورزشی و صرف اوقات فراغت حق همه شهروندان است.

- برخورداری از سلامتی فیزیکی و روانی و دسترسی به خدمات عمومی بهداشتی جهت پیشگیری از بیماری ها حق همه شهروندان است.

- برخورداری از محیط زیست سالم حق همه شهروندان است.

- حفاظت از میراث هنری، فرهنگی، معماری و طبیعی حق همه شهروندان است. (کلانتری هرسینی، 1391: 439 تا 440)

2-3-13) حقوق شهروندی مدرن جدای از حقوق بشر

این استقلال بدین مفهوم است که باید با دید و نگاهی خاص این علم را تعریف و تشریح کرد زیرا کارکردهای آن متفاوت از حقوق بشر است. حقوق شهروندی به روابط شهرنشینان با همدیگر و رابطه ایشان با ارگان های دولتی دلالت دارد و از این رو باید آن را تفسیر خاصی از «حقوق بشر» به مفهوم عام به شمار آورد. حقوق شهروندی رابطه دولت و شهروندان را مشخص می کند. حقوق شهروندی مورد نظر ما همان قواعدی است که مرتبط با شهرداری (دولت) می باشد. پس حقوق شهروندی در ظرفیت مشارکت مردم اثر دارد. بنابراین قطعاً آگاهی از آن نیز بر میزان مشارکت اثر گذار است. (علوی، 1379)

در بارزترین تعاریف شهروندی لغت نامه تفکر اجتماعی قرن بیستم، در باب شهروندی چنین آمده است:

« نخست این که شهروندی رسمی است که در تمامی جهان کم و بیش به معنای عضو کشوری بودن یا عضویت داشتن در محدوده دولتی ملی معنا می شود، دوم اینکه شهروندی بنیاد و جوهری است که بر پایه داشتن مجموعه ای از حقوق مدنی، سیاسی و به ویژه حقوق اجتماعی تعریف می شود. قانونمندی و پذیرش قانون ریشه در ساختارهای جامعه دارد و در رابطه با فرهنگ عمومی جامعه قابل بررسی است. گرایش شهروندان به قانون و اجرای آن نیز در گرو داشتن آمادگی جسمانی (عدم فقر جسمانی)، آگاهی (عدم فقر فکری) و احساسی (عدم احساس تبعیض) است. زیرا در صورت عدم رعایت قانون که بخشی از آن وابسته به فقر فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی است می تواند وضعیت کلی اجتماع را دچار دشواری ها نموده و ساخت های اقتصادی نامطلوب و بی عدالتی ها و به طور کلی نارضایتی و نابسامانی عمومی را سبب شود و در نهایت منجر به ورشکستگی دایره انسجام اجتماعی و در هم گسیختگی نظام اجتماعی گردد. الزامات و مؤلفه ها و مهارت هایی که در جامعه مدنی ضروری است شکل نگیرد و در نهایت موجبات آسیب های اجتماعی را فراهم آورد که نمونه هایی از آن عبارتند از:

تشکیل گروه های فشار، عدم توجه به بهداشت اماکن، ایجاد آلودگی های صوتی و دیداری، عدم حفظ اماکن عمومی، آسیب رساندن به وسایل نقلیه عمومی، از بین بردن حرمت افراد جامعه، بی توجهی به قوانین راهنمایی و رانندگی و نیز پرداختن به مشاغل غیر قانونی. (ماهرویی، 1381 :13)

از این رو در تبیین قانون گریزی بر اساس فقر نمی توان صرفأ به بعد اقتصادی آن توجه کرد؛ زیرا فقر شهروندی و نیز فقر فرهنگی و اجتماعی نیز به عنوان ابعاد دیگری از فقر هستند که در گسترش و شیوع آسیب های اجتماعی اهمیت اساسی دارند. (کلانتری و دیگران، 1384 :3)

قانون گریزی بر اساس عمل خنثی سازی تشدید می شود بنابراین لازم است از طریق اطلاع رسانی رسانه ای موارد قانون گریزی همراه با پیامدهای آن برای افراد از طریق شبکه های محلی گزارش شود تا در نزد افراد پیامدهای منفی قانون گریزی بیشتر از پیامدهای مثبت آن جلوه نماید. (همان، 19)

ضعف مبانی دینی و گرایشی افراد نیز مستعد کننده قانون گریزی است و در مواردی که افراد دارای مهارت های لازم برای تعاملات اجتماعی نباشند عامل کنترل کننده درونی (دین) مانع ارتکاب اعمال انحرافی و قانون گریزی می گردد.

در مجموع فقر اقتصادی –اجتماعی؛ پایین بودن نگرش به قانون، پایین بودن نگرش دینی، فقر فرهنگی و فقر شهروندی تأثیر معنی داری بر قانون گریزی دارند و گزینه فقر در ابعاد مختلف خود سیستمی را تشکیل می دهد که فرد را برای قانون گریزی و عدم احساس مسئولیت در برابر قانون آماده می کند. (همان، 15)

گرچه خود مفهوم شهروندی از دل تحولات پیچیده ای در جامعه های جدید بیرون آمده اما امروزه با گسترش شاهراه های ابر اطلاعاتی و به برکت انقلاب ارتباطات و نیز ظهور هویت های چندگانه دورگه که به چند فرهنگ گرایی دامن زده، این مفهوم دستخوش تغییرات و تحولات عمده ای شده است. با ورود به دنیای مدرن مفهوم ملت در قالب مفهوم شهروندی، دموکراتیزه شده و کلیه اعضای دولت را در بر گرفت. تحت این شرایط شهروندی عضوی از یک اجتماع سیاسی بوده که دارای حقوق و وظایفی است که ریشه های آن را باید در دنیای معاصر و اندیشه های سیاسی قرن هجدهم (حقوق طبیعی) و قرن بیستم (حقوق بشر) جستجو کرد. شهروندی رابطه ای است میان فرد و دولت که این دو از طریق حقوق و وظایف متقابل به یکدیگر متعهد می شوند و نیز به یک اجتماع خاص سیاسی ارتباط دارند که معمولاً در چارچوب قوانین اساسی واحدها به اشکال گوناگون تعریف می شوند. به طور کلی با توجه به موارد مذکور، موقعیت شهروندی را می توان بر اساس چهار عنصر حقوق، مسئولیت ها، مشارکت و هویت مورد توجه قرار داد. در الگوی کلاسیک عناصر مذبور یک واحد عملکردی را تشکیل می دادند که در این راستا یک رابطه مشخص میان حقوق و وظایف مدنی، سیاسی و اجتماعی مانند انجام خدمت سربازی، پرداخت مالیات، آموزش اجباری و سایر حقوق و وظایف از جمله برخورداری از حق رأی همگانی و شرکت در انتخابات را مشاهده می کنیم که مجموعاً توجیه کننده یک رابطه قانونی میان فرد و دولت بوده است.

همچنین در این روند موقعیت شهروندی دارای یک بعد غیر رسمی نظیر مشارکت در اجتماع سیاسی بود که این خود نیز به هویت ملی مربوط می شود. سرانجام عنصر چهارم شهروندی با هویت ارتباط پیدا می کند. هویت عبارت است از فرآیند معناسازی بر اساس یک ویژگی فرهنگ با مجموعه به هم پیوسته ای از ویژگی های فرهنگی که بر منابع معنایی دیگر اولویت داده می شود.

چهار عنصر یاد شده برای دولت-ملت های مدرن ایجاد امنیت می کند زیرا شهروندان برای دفاع از هویت و حقوق ملی، خود را مسئول حراست از سرزمین خود دانسته و انجام مسئولیت با مشارکت همگانی آنها همراه خواهد بود. لیکن در شرایط جدید عناصر یاد شده به چالش کشیده شده اند. در دولت-ملت های پست مدرن با جهانی شدن تولیدات فرهنگی، در واقع استقلال عمل جامعه مدنی در تعارض با مسائل و ارزش های فرهنگی واقع می شود. به این صورت مفهوم شهروندی بیش از برخورداری از حقوق دسترسی به کالاهای عمومی که توسط دولت تدارک دیده می شود، مفهوم پیدا می کند و کلیه منافع فرهنگی را در بر می گیرد در حالیکه در اشکال سنتی موقعیت شهروندی به صورت نیروی کار تبیین می شود. اینک شهروند یک مصرف کننده به شمار می رود. (همشهری، 1388: 3-4)

2-3-14) دولت ها در مرکزیت مفهوم شهروندی:

معتقدان به حقوق ملی می گویند که شرایطی برای شهروندان بسیار اساسی است که تنها در یک دولت-ملت می تواند تکمیل شود؛ اول آنکه تنها شهروندان دارای یک ملیت می توانند اعضای اصلی یک جامعه سیاسی بوده و در امنیت بنیادهای فرهنگی-اجتماعی مؤثر باشند. دوم آنکه فرهنگ مشترک در یک دولت-ملت تأثیر اساسی بر شهروندان داشته و آن را ملزم به توافق بر حقوق اساسی و التزام به اجرای آنها نماید و سوم اینکه شهروندان ملی در حقوق سیاسی و حضور در مشارکت های مربوط به آن بیشتر به یکدیگر پیوند می خورند.

بر اساس این تفکر اگر الزام به وجود آمدن شهروندی در فضای جهانی در قالب تلاش علیه نابرابری های جهانی باشد، باید دانست که پروسه ای طولانی و متزلزل خواهد بود و به دو دلیل باید با این ادعا که یک رژیم جهانی پرمعنای شهروندی پدیدار شود و نمایشگر بستری از مکتب دموکراتیک جهانی و مساوات نوین بشر خواهد بود، با احتیاط برخورد شود. ابتدا تا حدی که چنین رژیم شهروندی با سخن گفتن از حقوق بشر و شور و هیجان جامعه مدنی جهانی معرفی می شود، هنوز قطعی و مسلم نبوده و تا رسیدن به دموکراسی کامل به خصوص در جوامع در حال توسعه راهی طولانی در پیش است و دوم اینکه با بررسی دقیق تر اصول و مبانی ظاهری شهروندی جهانی بسیار کمتر از آنکه اغلب گفته می شود جهانی و. متعالی به نظر می رسد.

الزامات نظم جهانی فعلی حکایت از دنیایی ندارد که در آن همه چیز جهانی است بلکه دنیایی که تنها برخی چیزها (سرمایه، کالا، اطلاعات، نخبگان اقتصادی و حقوق بشر) به صورت جهانی دیده می شود و برخی چیزها مانند مرزهای ملی، فقر، مسئولیت برای توسعه و آزادی های مدنی و حقوق بشر هنوز به طور ثابت محلی و شهری باقی می ماند. (پولاب، 1391: 390)

در فضای جهانی و درهم پیچیده کنونی، مطالعات شهروندی در دو زمینه متناقض توسعه یافته است: مقیاس جهانی و رو به رشد وقایع و ارتباطات و اثرات آنها و دیگری تمایل به تجزیه فضاها و جوامع که در پرتو این گونه پیشرفت ها و چالش ها، چشم اندازهای دیگر مطالعات شهروندی نمود پیدا می کند. از یک سو هویت های مشترک افراد در درون هنجارها و رسوم جامعه شکل می گیرد و منجر به رفتارهای قهری آنها می شود و از سوی دیگر ممکن است یک توافق اخلاقی و همه گیر نیز در مقابل آن شکل بگیرد. حقیقت این است که دولت-ملت هرگز یک ظرف ساده برای هویت سیاسی نبوده و در دولت-ملت هایی که بر اساس دموکراسی و حقوق بشر بنا شده اند، می توان از نابهنجاری های شهروندی جهانی به شهروندی ملی پناه برد. از سوی دیگر مزایای شهروندی در دموکراسی های غربی ثروتمند و فضای دولت های غنی در سیستم جهانی را نیز نباید نادیده گرفت. در حالی که آینده نظام شهروندی جهانی کاملاً دور به نظر می رسد برای نظریه پردازان سیاسی تأکید بر اهمیت آموزش به عنوان وسیله ای برای توسعه آن به طور فزاینده ای متداول شده است.

باید به شهروندان اموخت که خود را محدود به علایق خاص خود و خانواده هایشان و همچنین نژاد، مذهب و قومیت هایشان نکنند و یاد بگیرند که برای انسانیت ارزش قایل شده و در هر جای دنیا به انسان ارج نهاده و برای درک انسانیت در هر لباس و هیئت اشتیاق نشان دهند. (همان، 390)

2-3-15) شهروندی ملی در فضای دولت-ملت:

مفهوم شهروندی بیانگر موقعیت انسانی و اجتماعی ویژه ای است که شکل گیری آن پیش از شرط هایی را در سازمان اجتماعی و صورت بندی های سیاسی و مدنی می طلبد. بنابراین می توان گفت که شهروندی ناشی از آرایش سیاسی ویژه ای است که گویای ارتباط میان دولت و جامعه است و دولت ها در قبال اعضای جامعه تعهداتی دارند که منجر به ایجاد حقوقی برای شهروندان می شود. می توان گفت که تعلق به جامعه سیاسی حاکی از تأیید حقوق و اقتدارسیاسی و حاکمیت آن کشور بوده و در ضمن ضمانت هایی را در بر دارد و بنابراین حقوق شهروندی به معنای طلب منافع و اهداف فردی تحت وساطت و میانجیگری یک دولت در حمایت از حقوق افراد با هدف به حداکثر رساندن آزادی های فردی از طریق برابری افراد در سطوح جهانی است. از این رو آزادی ها و حقوق شهروندی موضوعی برای وضع قوانین و حقوق مشخصه افراد، بلافاصله به حکومت ها بر می گردد. (همان، 391)

2-3-16) شهروند جهانی در فضای جهانی:

در قرن بیست و یکم جریان گسترده سرمایه و اطلاعات و تکنولوژی جامعه کنونی را متأثر کرده و فضای جهانی را جایگزین فضای ملی کرده است. کاستلز معتقد است که جامعه کنونی ما پیرامون جریان ها تشکیل شده است. جریان های سرمایه، جریان های اطلاعات، جریان های تکنولوژی، جریان های ارتباط متقابل سازمانی، جریان های تصاویر، صداها و نمادها. بنابراین تکیه گاه مادی جوامع مجموعه عناصری خواهند بود که از این جریان ها حمایت می کنند و تحقق همزمان آنها را از نظر مادی امکان پذیر می سازد. (کاستلز، 1380: 477)

به اعتقاد کاستلز تغییر اساسی در طبیعت فضای جهانی با جایگزینی فضای جریانها به جای فضاهای سنتی همراه بوده و به واسطه ظهور تکنولوژی های کامپیوتر و ارتباطات، جامعه شبکه ای در عصر جدید اطلاعات توسعه یافته است. استدلال کاستلز، مقایسه دو مفهوم جهانی شدن با دولت-ملت ها بود. مفهوم دولت-ملت ها نشان دهنده جامعه موزائیکی با فضای مکان هاست که به وسیله جامعه شبکه ای یعنی فضای جریانها به چالش کشیده می شود. تفسیر وی این است که جهانی شدن نشان دهنده تعادل جدیدی بین این اشکال فضایی سنتی با فضای جریان هاست. (پولاب، 1391: 386)

امروزه همبستگی بین المللی در پرتو ارتباطات نوعی وجدان مشترک بشری را پی ریزی نموده که موجب حمایت جهانی از حقوق بشر می گردد. اجماع جامعه بین الملل، گسترش کاربرد و نقش های سازمان ملل متحد، جهانشمولی مبانی حقوق بشر به معنای قواعد بنیادین از جمله دلایل اساسی برای حمایت جهانی از حقوق بشر به حساب می آید. در واقع به نظر می رسد ماهیت مسایل بین الملل به نحوی بوده که مطرح شدن و پیشبرد حقوق بشر اجتناب ناپذیر شده است. با مرور زمان زمینه برای شکل گیری فرهنگ حقوق بشر فراهم شد و فرآیند همگرایی رفتار دولت ها به موازین و معیارهای اعلامیه جهانی حقوق بشر آغاز شد.

اقدامات صورت گرفته در جهت استعمار زدایی و جنبش عدم تعهد سازمان و نهادهای بین المللی و منطقه ای به نوبه خود در فرآیند فوق نقش مهمی را ایفا نموده اند. عوامل دیگری نیز در شکل گیری فرهنگ حقوق بشر مؤثر واقع شدند، کمیسیون ها در سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا به ایجاد شرایطی مناسب برای پیشبرد حقوق بشر و اعمال فشار بر کشورهایی که حقوق بشر را نادیده می گیرند، اقدام می کنند. مبارزه با نژاد پرستی و آپارتاید در آفریقای جنوبی موجب شکل گیری ساز و کارهای اجرایی اعلامیه حقوق بشر گردید، رقابت بین دو ابر قدرت و جنبش های اجتماعی از طریق سازمان های غیر دولتی هر کلام به نوبه خود در مطرح شدن و شکل گیری فرهنگ حقوق بشر مؤثر واقع شدند. (کاظمی، 1383: 6)

2-3-17) بازنگری مفهوم شهروندی ورای مرزهای ملی:

امروزه مفهوم شهروندی و حقوق وابسته به آن مورد بازنگری و اصلاح قرار گرفته است. آنچه موجبات تغییر در مفاهیم و عملکرد شهروندی در دنیای امروز شده، ریشه در پدیده جهانی شدن و در هم آمیختگی پدیده های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی داشته است. تئوری های مربوط به فضای جهانی در رابطه با روند گسترش دموکراسی جهانی و حاکمیت جهانی است که حاصل آن حقوق جهانی شهروندی است که در آن به جای تمرکز بر توجه به حقوق محدود شده شهروندی در محدوده دولت-ملت ها تأکید بیشتر بر گسترش دموکراسی و حقوق بشر در فضای بین المللی است. فعالیت های اقتصادی، تصمیم گیری های سیاسی، مهاجرت های بین المللی و ارتباطات گسترده جهانی پدیده های معمول زندگی امروز دنیاست و به طور قطع در این فضای جهانی انسان ها به دنبال حقوق فردی و اجتماعی خود بی صدا نخواهند بود.

از طرفی دیگر رویارویی اقتصادی جهانی و به دنبال آن حرکت رو به رشد انسان ها در گذر از مرزها موجب ظهور یک جامعه مدنی جهانی گشته که در آن نه تنها دیگر جایی برای امتیازات انحصاری سنتی دولت ها و قدرت های قهریه آنها نبوده بلکه می تواند حقوق شهروندی را به حقوق بشر گره بزند. حقوق شهروندی در محافل آکادمیک در سال های اخیر با مسائلی مانند مشترکات شهروندی اکولوژیکال با حقوق و مسئولیت هایی در رابطه با زمین، فرهنگ شهروندی، حقوق مشارکت فرهنگی، شهروندی اقلیتی، آزادی ها و مشارکت های سیاسی و تساوی حقوق زنان و مردان و امثال آن روبه رو بوده و اگرچه آگاهی از حقوق شهروندی بیشتر مختص جوامع توسعه یافته تر است اما به دلیل گستردگی شبکه ارتباطات، مطالبات شهروندی توانسته به جوامع در حال توسعه نیز منتقل شود. (پولاب، 1391: 388)

امروزه حقوق بشر مورد پذیرش تمامی کشورها قرار گرفته است. جهانی شدن حقوق بشر باعث شده تا کار ویژه های دولت تغییر یابد و ضمن کمرنگ شدن حاکمیت ملی دولت ها، آنها وظیفه دفاع از حقوق شهروندان را به عهده گیرند. دولت ها برای برقراری شرایطی جهت اجرای حقوق شهروندی و سایر مبانی حقوق بشری تحت فشار بین المللی قرار دارند. در این راستا آنان باید زمینه های دموکراتیکی را در نظام سیاسی خود به وجود آورند. در واقع حقوق بشر در قالب نظام دموکراسی قابل تحقق است؛ زیرا بهترین شیوه موجود برای تضمین صلح و حقوق بشر به شمار می رود و در نتیجه دموکراسی مسئله حقوق بشر عمیقأ با مشروعیت دولت ها پیوند خورده است. (سازمندی، 1384: 12)

مردم دنیا به خصوص آنها که از توسعه یافتگی بیشتری برخوردارند از حقوق جهانی شهروندی مانند موارد زیر اگاهی داشته و در پی تغییرات اساسی در جوامع خود هستند:

- توانایی مهاجرت از یک جامعه به جامعه دیگر و بهره مندی از حقوق برابر با افراد بومی

- توانایی بازگشت به جامعه مدنی نه به عنوان فرد بدون دولت و بدون از دست دادن حقوق قبلی

- توانایی ترکیب با فرهنگ های دیگر با حفظ برخی از عناصر فرهنگی

[1] . Monovate

[2]. Globalization

[3]. Govermance

[4] . Law-Right

[5]. Nation-State

[6]. Geopolitic

[7]. Citizen

[8].Citizen rights

[9]. Citizenship

سنّت تصحیح متن در ایران پس از اسلام

چکیده

امروزه بیشتر تحقیقات تاریخی در حوزه‌های گوناگون، به دانش تصحیح متن (textualcriticism) وابسته است. مصحح می‌کوشد با استفاده از روش‌ها و قواعد خاصی، متنی را بر اساس دستنویس‌های موجود و منابع جانبی، بازسازی کند. برخی بر این گمان‌اند که روش‌ها، اصول و قواعدی که مصححان در تصحیح متون به کار می‌برند، در دورۀ جدید از اروپاییان گرفته شده است. این رساله می‌کوشد تا با بررسی دستنویس‌ها و آثار مکتوب دانشمندان مسلمان ایرانی، نشان دهد که فن تصحیح متون، در تمدن اسلامی دانشی دیرینه است که ایرانیان در پیدایش و تطور آن سهمی ممتاز داشته‌اند. همچنین تلاش شده است تا با بررسی تاریخی فن تصحیح در ایران بعد از اسلام، روش‌ها، ویژگی‌ها و معایب و مزایای سنت تصحیح مورد نقد و بررسی قرار گیرد. در فصل پایانی نیز آرای مصححان بزرگ ایرانی در دورۀ جدید مورد بررسی قرار گرفته است.

واژگان کلیدی: تصحیح متن، ایران بعد از اسلام، نسخه‌های خطی، حدیث.

فهرست مطالب

مقدمه..................................................................... 8

فصل اول: ایرانیان و تصحیح متون در پنج قرن نخست اسلامی

مقدمه‌ای در باب تصحیح متن............................ 12

دوران انتقال و تعریب فرهنگ ایرانی....................... 16

قرآن سرآغاز اندیشه‌های متن‌شناسانۀ اسلامی.................. 18

کتابت و تدوین حدیث.................................... 21

تحریف و تصحیف....................................................... 23

التنبیه علی حدوث التصحیف........................................................................................... 28

روش‌های اخذ دانش و توثیق متن................................................................................... 32

1- روش‌های بازخوانی مکرر

الف) عرض و مقابله........................................................................................................ 34

ب) سماع و قرائت بر شیخ............................................................................................. 36

2- روش‌های مبتنی بر نسخه‌شناسی

الف) مناوله..................................................................................................................... 39

ب) وجاده (وقوف بر خط)............................................................................................ 40

3- روش‌های مبتنی بر تبارشناسی

الف) اجازه..................................................................................................................... 43

ب) وصیت به کتاب...................................................................................................... 45

ج) اِعلام....................................................................................................................... 45

کارکرد نسخه‌بدل در تمدن اسلامی................................................................................ 46

متصدیان تصحیح متن...................................................................................................... 51

1-محدثان....................................................................................................... 52

2- دانشمندان و ادیبان..................................................................................... 52

3-وراقان......................................................................................................... 53

خلاصه و نتیجه‌گیری............................................................................................ 55

فصل دوم: سنت تصحیح متن از قرن پنج تا پایان قرن نهم هجری

مقدمه................................................................................................................................. 58

اشاراتی به تصحیح متون در آثار فارسی......................................................................... 60

گزارش‌هایی از تصحیح چند متن.................................................................................... 70

1- اختیارات شاهنامه........................................................................................ 71

2- گردآوری دیوان مسعود سعد سلمان........................................................... 73

3- شاهنامه به تصحیح حمدالله مستوفی........................................................... 74

4- شاهنامۀ بایسنغری.........................................................................................81

تصحیح نسخه‌های خطی فارسی.......................................................................................83

1- نشانه‌ها، رمزها و اصطلاحات تصحیح......................................................... 86

الف) علایم اشارتگر....................................................................................... 88

ب) رمزهای تصحیح....................................................................................... 90

2- یادداشت‌های بلاغ و مقابله............................................................................ 92

خلاصه و نتیجه‌گیری......................................................................................................... 95

فصل سوم: تصحیح متون فارسی از قرن دهم تا پایان قرن دوازدهم هجری

مقدمه................................................................................................................................. 98

شیوع فن تصحیح متن...................................................................................................... 99

پیوند تصحیح متون با نقد ادبی....................................................................................... 102

تصحیح دیوان حافظ در هرات....................................................................................... 104

عبداللطیف عباسی بزرگ‌ترین مصحح سنتی زبان فارسی............................................. 108

الف) شرح حال.................................................................................................. 109

ب) آثار............................................................................................................. 115

ج) شیوۀ عبداللطیف عباسی در نقد و تصحیح متون......................................... 122

1- کیفیت انتخاب نسخۀ اساس..................................................................123

2- تحلیل نسخه‌ها.................................................................................... 124

3- چگونگی مقابلۀ نسخه‌ها....................................................................... 126

4- مبانی و روش تصحیح......................................................................... 128

رمزهای تصحیح در نسخ خطی قرن دهم تا دوازدهم هجری....................................... 133

الف) رمزهای منفرد............................................................................................ 134

ب) رمزهای ترکیبی........................................................................................... 136

خلاصه و نتیجه‌گیری....................................................................................................... 138

فصل چهارم: تصحیح متون فارسی در دورۀ جدید

مقدمه............................................................................................................................... 140

علامه محمد قزوینی........................................................................................................ 145

1- نقد روش‌های تصحیح متن................................................................................. 147

2- شم فقاهتی یا توانایی اجتهاد............................................................................... 149

3- احتراز از تصحیح خودکار................................................................................... 151

4- توجه به نسخ اقدم و اصح.................................................................................. 153

5- فامیل‌شناسی (تبارشناسی) نسخ.......................................................................... 154

6- نسخه بدل........................................................................................................... 155

7- توجه به منابع جانبی........................................................................................... 158

8- رسم الخط متون تصحیح شده............................................................................ 159

احمد بهمنیار کرمانی...................................................................................................... 162

1- ممارست در شناخت نسخه‌ها............................................................................ 163

2- اجتهاد مهار شده................................................................................................ 165

3- کیفیت ارائۀ نسخه‌بدل....................................................................................... 166

4- توجه به منابع جانبی و تحقیقات میدانی........................................................... 167

5- رسم الخط متون تصحیح شده.......................................................................... 168

محمدتقی بهار............................................................................................................... 171

1- نقد سنت تصحیح متن...................................................................................... 172

2- ذوق متتبع و غیر متتبع...................................................................................... 176

3- اصلاح خطای مولف.......................................................................................... 178

4- رابطۀ قدمت و اصالت نسخه............................................................................ 179

5- نسخه بدل، منابع جانبی و رسم الخط.............................................................. 180

جلال الدین همایی....................................................................................................... 183

1- فلسفۀ تصحیح متون......................................................................................... 184

2- نقد و بررسی سنت تصحیح متن...................................................................... 185

3- مقابله متن یا تصحیح متن؟.............................................................................. 187

4- معیارهای مصحح حقیقی................................................................................. 188

5- طبقه بندی و تبارشناسی نسخ.......................................................................... 190

6- رابطۀ قدمت و صحت نسخه........................................................................... 191

7- خطرات ذوق لجام گسیخته و تصحیح خودکار............................................... 193

8- استفاده از منابع جانبی...................................................................................... 195

9- نسخه بدل........................................................................................................ 195

10- رسم الخط متون تصحیح شده.......................................................................... 198

مجتبی مینوی................................................................................................................ 201

1- مهار ذوق در تصحیح متون.............................................................................. 202

2- نسخه‌های کهن‌تر باید معیار تصحیح باشد....................................................... 204

3- انتقاد از تصحیح التقاطی.................................................................................. 206

4- تصحیح انتقادی............................................................................................... 206

5- عدم اعتماد به نسخه‌های کاتبان و مصححان ایرانی........................................ 209

خلاصه و نتیجه‌گیری................................................................................................... 211

فرجام سخن................................................................................................................. 215

تصاویر......................................................................................................................... 236

کتابنامه......................................................................................................................... 236

مقدمه

الف- تعریف مسأله

نسخه‌های خطی امروزه به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع شناخت تاریخ و فرهنگ هر ملتی مورد استفادۀ پژوهشگران قرار می‌گیرد. این نسخه‌ها عموماً بر اثر گذشت روزگار، دچار آسیب‌هایی شده‌اند؛ بخشی از این صدمات فیزیکی است، اما بخش بیشتری از این آسیب‌ها ناشی از تحریفات و تصحیفاتی است که در طول زمان، توسط افراد گوناگون به طور عمدی یا سهوی انجام گرفته است. دانش تصحیح متن می‌کوشد تا با استفاده از روش‌ها و قواعد مخصوص، به بازسازی یک متن از طریق نسخه‌های خطی آن بپردازد و متنی تا حد ممکن نزدیک به آنچه مولف نوشته، به مخاطب عرضه نماید.

دربارۀ منشأ و روش‌های مورد استفاده در این دانش، که به ویژه در یکی دو قرن اخیر گسترش فراوانی یافته است، دو نظرگاه کلی وجود دارد: گروهی معتقدند تصحیح متن دانشی جدید و اروپایی است که دو سه قرن بیشتر سابقه ندارد و از طریق مستشرقان به کشورهای اسلامی راه یافته است؛ گروه دیگری بر این باورند که این دانش سابقه‌ای طولانی و بیش از هزار ساله در تمدن اسلامی داشته و اروپاییان مبانی این دانش را از مسلمانان وام گرفته‌اند. این رساله می‌کوشد تا با روشی تاریخی، سنت تصحیح متون در ایران بعد از اسلام را مورد بررسی قرار دهد و از این راه علاوه بر توصیف و تبیین کیفیت تطور این دانش، سهم ایرانیان را در این حوزه مشخص کند. علاوه بر آن، اصول، روش‌ها و مبانی مورد استفادۀ مسلمانان و به ویژه ایرانیان در تصحیح متون مورد بررسی قرار خواهد گرفت، تا از این طریق همسانی‌ها و ناهمسانی‌های سنت تصحیح متن ایرانی- اسلامی با دانش نوین تصحیح متن تبیین و روشن شود.

ب- سوالات تحقیق

1- پیش‌زمینه‌های تصحیح متن در تمدن اسلامی چه بوده است؟

2- نقش تمدن اسلامی و به ویژه ایرانیان در تطور دانش تصحیح متن چه میزان بوده است؟

3- نخستین نشانه‌های تصحیح متن در زبان فارسی مربوط به چه دوره‌ای است؟

4- ایرانیان در تصحیح متون از چه روش‌های استفاده می‌کرده‌اند؟

5- مهم‌ترین تفاوت‌های سنت تصحیح متن با روش‌های نوین این دانش چیست؟

6- مصححان بزرگ ایرانی در دورۀ جدید تا چه میزان از سنت تصحیح اسلامی- ایرانی متأثر بوده‌اند؟

ج- سابقۀ پژوهش

تاکنون هیچ پژوهش مستقلی دربارۀ این موضوع انجام نشده است و فقط در تعداد انگشت‌شماری از کتب فارسی و عربی به صورت بسیار مختصر و گذرا اشاراتی به برخی از مقولات مرتبط با این موضوع شده است. بی گمان این پژوهشِ روشمند، می‌تواند آغازی باشد برای پرداختن به جنبه‌های نظری تصحیح متن در متون اسلامی و ایرانی.

د- ضرورت انجام تحقیق

این پژوهش برای نخستین بار انجام می‌شود و بدیهی است که می‌تواند زوایای پنهان تاریخ و تطور دانش تصحیح متن را روشن ساخته، دیدگاه‌های دانشمندان ایرانی را در این حوزه به صورت منسجم ارائه کند. از سوی دیگر این پژوهش می‌تواندزیربنایی بومی برای تدوین نظریۀ تصحیح متون فارسی باشد. همچنین نتایج این پژوهش در بررسی‌های مربوط به تاریخ، ادبیات، نسخه‌شناسی و ایران شناسی تاثیرگذار خواهد بود.

هـ- فرضیه‌ها

1- ایرانیان در تصحیح و اسناد احادیث سهم عمده‌ای داشته‌اند.

2- نخستین نشانه‌های تصحیح متون در آثار فارسی سابقه‌ای نزدیک به هزار سال دارد.

3- ایرانیان مسلمان از روش‌های خاصی برای تصحیح متون استفاده می‌کرده‌اند.

4- دانش امروزی تصحیح متون فارسی تلفیقی از سنت تصحیح ایرانی- اسلامی و شیوۀ تصحیح اروپایی است.

و- اهداف تحقیق

1- نشان دادن نقش ایرانیان در پیدایش و تطور فن تصحیح متن درتمدن اسلامی.

2- ارائۀ نمونه‌هایی کهن از تصحیح متون فارسی توسط ایرانیان.

3- تبیین چگونگی تطور فن تصحیح متن در قلمرو ایران و زبان فارسی.

4- بررسی و ارزیابی روش‌ها و اصول مصححان ایرانی در تصحیح متون.

5- تبیین تاثیرات سنت تصحیح متن اسلامی- ایرانی در روش‌های نوین تصحیح متون.

ز- روش تحقیق

روش انجام این تحقیق اسنادی و کتابخانه‌ای است. نخست داده‌های مورد نیاز از نسخه‌های خطی و کتب گوناگون گردآوری و سپس ارزیابی و تجزیه و تحلیل خواهد شد. این پژوهش چه در مرحلۀ گردآوری اطلاعات و چه در مرحلۀ تحلیل با مشکلاتی رو به رو خواهد بود. مهم‌ترین مشکل در گردآوری اطلاعات، دشواری دسترسی به نسخه‌های خطی و کتب چاپ سنگی یا سربی است که مهم‌ترین منابع مورد استفاده هستند. در مرحلۀ تجزیه و تحلیل نیز باید متناسب با این پژوهش، روشی ویژه به کار گرفته شود. از آنجا که تاکنون پژوهشی با این موضوع و بدین شیوه انجام نشده است، باید در روش ارائۀ موضوع نوآوری‌هایی صورت بگیرد. بنابراین ما خواهیم کوشید از روشی استفاده کنیم که در عین تبیین روابط علی و معلولی حوادث و رخدادهای سیاسی، اجتماعی، مذهبی و فرهنگی با تصحیح متون، از حیث تاریخی نیز مراحل تطور این دانش را مورد ارزیابی قرار دهد.

فصل اول:

ایرانیان و تصحیح متون در پنج قرن نخست اسلامی

مقدمه‌ای در باب تصحیح متن

آنچه امروزه در عرف دانشمندان و اهل تحقیق، دانش تصحیح متن (textual criticism) نامیده می‌شود، عبارت است از: «مجموعه‌ای از روش‌ها که به بازسازی یک متن مکتوب کهن و تاریخی، از طریق دستنویس‌های آن می‌پردازد». این تعریف دربردارندۀ چهار مولفۀ اصلی دانش تصحیح متن است:

1- در این دانش، روش‌های علمی- انتقادی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

2- هدف نهایی، بازسازی متون کهن و تاریخی و دستیابی به صورت اصیل متن است.

3- گسترۀ آن تمامی آثار مکتوب پیشینیان را در بر می‌گیرد.

4- مواد اصلی تصحیح متن، دستنویس‌ها هستند.

در اینجا هر یک از این چهار مولفه را به صورت مختصر توضیح می‌دهیم.

امروزه روش‌های تصحیح متن را می‌توان به سه روش اصلی و چندین روش فرعی تقسیم کرد که روش‌های فرعی از ترکیب روش‌‌های اصلی پدید می‌آید. اما روش‌های اصلی عبارت‌اند از:

1- روش سنتی- ذوقی؛ در این روش معیار شناخت ضبط درست از نادرست، ذوق و دریافت شخصی مصحح است؛ ضمن آنکه وی خود را موظف به معرفی دستنویس‌های اساس کار خود و ثبت اختلاف نسخ نمی‌داند.

2- روش علمی- خودکار؛ در این روش مصحح با بررسی نسخه‌های خطی یک متن کهن، قدیمی‌ترین یا صحیح‌ترین نسخه را- به تشخیص خود- به عنوان متنِ مبنا قرار داده و اختلاف سایر نسخه‌ها را با آن، به دقت و با نظمی خاص در پانویس صفحات یا انتهای متن ثبت می‌کند.

3- روش علمی- انتقادی؛ در این روش مصحح همه یا شماری از نسخه‌های موجود یک اثر را مورد ارزیابی قرار می‌دهد و پس از گروه‌بندی نسخه‌ها بر اساس موازین خاص، یک یا چند نسخه را مبنا قرار می‌دهد و اختلاف سایر نسخه‌ها را با دقت ثبت می‌کند. در این روش برخلاف روش علمی- خودکار، مصحح خود را ملزم به پیروی محض از نسخه یا نسخه‌های اساس نمی‌داند، بلکه ضبط‌های گوناگون را از نظر درجۀ اصالت ارزیابی کرده و از آن میان ضبط صحیح‌تر را برمی‌گزیند (ر.ک: خالقی مطلق، 1390: 264- 266).

البته روش‌های تصحیح متن را به گونه‌های دیگری نیز از یکدیگر متمایز ساخته‌اند،[1] لیکن بنیاد اصلی این روش‌ها را باید در سه روش مذکور جستجو کرد.

هدف نهایی دانش تصحیح، بازسازی یک متن تاریخی و کهن است. متون کهن در طول اعصار و قرون متوالی، به تدریج دستخوش تحریف و دگرگونی شده‌اند. این دگرگونی‌ها علل گوناگونی داشته است: گاه سهوهای کاتبان و ناسخان به تدریج اثری را چنان دستخوش تحریف و دگرگونی ساخته، که چه بسا اگر مولف آن زنده بود، کتاب خویش را نمی شناخت؛ گاه نیز علت تحریف‌ها و دگرگونی‌ها مسایل سیاسی، اجتماعی و یا ایدئولوژیک بوده است[2]. وظیفۀ اصلی مصحح تیزبین این است که یک متن را از طریق نسخه‌های موجود و با توجه به انواع دخل و تصرف‌های- سهوی یا عمدی- صورت گرفته در آن، بازسازی کرده و نزدیک به آنچه که مؤلف نگاشته به مخاطب عرضه کند.

گسترۀ دانش تصحیح متن، تمام آثار مکتوبی است که عنوان «نسخه خطی» به آن‌ها اطلاق می‌شود. کنکاش در این حوزۀ گسترده، آدمی را چنان به شگفتی وا می‌دارد که کمتر کسی را می‌توان یافت که با مسایل نسخه‌شناسی و تصحیح متن سروکار داشته باشد و از فراوانی نسخه‌های خطی دچار حیرت نشود. بر اساس آمارها، تا حدود یک دهه قبل بیش از یک و نیم میلیون نسخه خطی اسلامی شناسایی شده، که این تعداد در یکصد و پنج کشور دنیا نگهداری می‌شوند(کسائی، 1383: 136- 144). بدیهی است که این آمار مربوط به نسخه‌هایی است که شناسایی شده، و حال آنکه بخشی از نسخه‌های خطی اسلامی هنوز شناسایی نشده‌ است. بنابراین حوزۀ کار نسخه‌شناسان و به تبع مصححان می‌تواند بسیار گسترده باشد، زیرا شناسایی و بررسی نسخه‌های خطی یک اثر، نیازمند شناخت و آگاهی از مراکز نگهداری این نسخه‌ها است.

مادۀ اصلی تصحیح متن، دستنویس‌هاست؛ از این رو تصحیح متن یک فعالیت پژوهشی عینی و حتی آزمایشگاهی به شمار می‌آید. «پیشینیان نسخه[3] را گاه به معنای مطلقِ «کتاب» به کار می‌برده‌اند و گاهی از آن کلمه، هیأت رونویس شده کتاب و نوشته را اراده می‌کرده‌اند»(مایل هروی، 1380: 25). اما آنچه امروزه در اصطلاح اهل دانش، نسخۀ خطی نامیده می‌شود عبارت است از: هر نوشته و مکتوبی که پیش از ورود صنعت چاپ و حتی مقارن با آن به وسیلۀ دست نوشته شده است. به عبارت دیگر اصطلاح نسخۀ خطی، امروزه در مقابل متن چاپی به کار می‌رود. نسخه‌های خطی به انواع مختلفی تقسیم می‌شود؛ این تقسیم‌بندی گاه بر اساس معیارهای هنری- مثلا گفته می‌شود: نسخه‌های نفیس هنری یا نسخه‌های ساده و بی‌پیرایه- و گاه بر اساس معیارهای فنی و علمی است. در تصحیح متون توجه به انواع نسخه‌های یک اثر از حیث اصالت آن‌ها در منتها درجۀ اهمیت قرار دارد. در این موارد برترین نسخه، نسخه‌ای است که به خط مولف کتابت شده باشد که در اصطلاح نسخۀ اصل یا نسخۀ مولف نامیده می‌شود. پس از آن نسخه‌های سماع شده، نسخه‌های مقابله شده، نسخه‌های املایی، و نسخه‌های کهن قابل ذکرند. برخی نسخه‌ها نیز از حیث مشکول بودن(حرکت‌گذاری کلمات

[1] - به عنوان نمونه، آقای نجیب مایل هروی در کتاب تاریخ نسخه پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی شیوه‌های تصحیح متون را به چهار روش تقسیم کرده که عبارت‌اند از: 1- تصحیح متون بر مبنای نسخه اساس؛ 2- تصحیح التقاطی؛ 3- شیوۀ بینابین؛ 4- تصحیح قیاسی (مایل هروی، 1380: 434- 439). امروزه در برخی از کشورها از روش‌های رایانه‌ای نیز در تصحیح متون استفاده می‌شود. البته باید توجه داشت که در این روش‌ها- که عموماً مبتنی بر ارائه داده‌ها و آمارگیری کمّی از ضبط‌ها و دستنویس‌های یک اثر است- رایانه نقش دستیار مصحح را ایفا می‌کند، نه آنکه خود به طور مستقل به تصحیح متون بپردازد . اولین نمونۀ تصحیح یک متن فارسی با استفاده از روش‌‌های رایانه‌ای «طرح متن جامع غزلیات سنایی» است که در سال 2001 میلادی به صورت یک پروژۀ تحقیقاتی در دانشگاه ونیز ایتالیا آغاز شده است (دربارۀ این پروژه ر.ک: زانولا، والنتینا؛ مهدوی، محمدجواد؛ مجرد، مجتبی، «طرح متن جامع غزلیات سنایی»، جستارهای ادبی، سال 45، شمارۀ4 (زمستان 1391): 135- 162).

[2] - برای دیدن نمونه‌هایی از نقش ایدئولوژی در تغییر و تحریف متن ر.ک: شفیعی کدکنی، محمدرضا، «نقش ایدئولوژیک نسخه بدل‌ها»، نامه بهارستان، شماره9 و10(بهار و زمستان 1383): 93- 110.

[3] - واژۀ نسخه از ریشۀ «نَسَخ، یَنسَخ» به معنای زایل و باطل کردن چیزی است. از آنجا که با کتابت یک اثر، نسخه مکتوب عنه عملا زایل به شمار می‌آمده و نسخۀ جدید جایگزین نسخه قبلی می‌شده است، آن را نسخه می‌نامیدند (ابن منظور، 1414، 3: 61). واژه‌های «نسخ» و «استنساخ» ریشه‌های قرآنی دارند و معانی رایج این واژه‌ها در فرهنگ اسلامی، از آیات قرآن کریم برگرفته شده است( برای نمونه ر.ک: بقره(2): 106؛ حج(22):52؛ جاثیه(45): 29).

بررسی رابطه بین شیوه های مدیریت منابع انسانی و عملکرد سازمانی در شرکت برق منطقه ای فارس

1. چکـیده:

1. پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه بین بهترین شیوه های مدیریت منابع انسانی(در قالب 7 شیوه پفر که عبارتند از : امنیت استخدامی، استخدام گزینشی، تیم های خودگردان، پرداخت مبتنی بر عملکرد ،آموزش گسترده ،کاهش در تفاوت مقام و موقعیت، تسهیم اطلاعات ) بر عملکرد سازمان صورت پذیرفته است.پژوهش در یکی از شرکت های تابعه برق منطقه ای فارس انجام شده است. برای اندازه گیری متغیر های پژوهش از پرشسنامه احمد و شرودر(2003) استفاده شده است. پرسشنامه بین 150 نفر از متخصصان و کارشناسان جامعه مورد مطالعه توزیع گردید، که 110 پرسشنامه به پژوهشگر عودت داده شد.تجزیه و تحلیل داده ها با AMOS 21 و SPSS 21 انجام پذیرفته است . نتایج بیانگر آن است که ابعاد شیوه های مدیریت منابع انسانی به جز امنیت استخدامی هیچگونه رابطه ای با عملکرد سازمانی ندارند.تجزیه و تحلیل مدل معادلات ساختاری از آن حکایت دارد که ابعاد شیوه های مدیریت منابع انسانی تا حدودی توانسته اند تغییرات حمایت ادارک شده سازمانی را پیش بینی نمایند اما حمایت ادراک شده سازمانی رابطه معنی داری با ابعاد عملکرد سازمانی نداشته است.

کلید واژه ها:

عملکرد سازمانی؛ بهترین شیوه های مدیریت منابع انسانی، حمایت ادراک شده سازمانی ،تعهد سازمانی

فهرست مطالب

کلـیات.. 1

1.1. مقدمه:2

1.2. شرح و بیان مساله پژوهش:2

1.3. اهمیت و ارزش تحقیق:3

1.4. اهداف تحقیق:4

1.5. قلمرو زمانی و مکانی پژوهش:5

1.6. کلید واژه ها:5

1.6.1. مدیریت منابع انسانی:5

1.6.2. شیوه های مدیریت منابع انسانی:5

1.6.3. عملکرد سازمانی :6

1.6.4. حمایت ادراک شده سازمانی:6

چـارچوب نظـری و مبـانـی تئـوریـک.... 7

1.7. مـقدمـه:8

1.8. ادبیات تحقیق:8

1.8.1. انسان به عنوان یک منبع و سرمایه:8

1.8.2. بررسی مقایسه ای مسائل نظری ناشی از پژوهش:9

1.8.3. نگاه به سازمان از درون و برون:9

1.8.4. تئوری مبادلات اجتماعی:12

1.8.5. تئوری ویژگی های شغلی :13

1.8.6. نظریه الگوی پردازش داده های اجتماعی:14

1.8.7. دیدگاه منبع محور:15

1.8.8. ضرورت کمی سازی دستاورد های منابع انسانی:16

رویکردهای مختلف مطالعه شیوه های مدیریت منابع انسانی:16

سیستم کاری عملکرد بالا:18

1.8.9. ماهیت ارتباط مدیریت منابع انسانی و عملکرد سازمانی :20

1.9. پیشینه تحقیق:23

1.9.1. مقدمه:23

1.9.2. پیشینه تحقیقات مربوط به متغیر های مستقل و وابسته :23

الف) تحقیقات داخلی:23

ب)تحقیقات خارجی:27

1.9.3. پیشینه تحقیقات مربوط به متغیر تعدیل کننده:53

الف) تحقیقات داخلی:53

ب) تحقیقات خارجی:55

روش شـناسـی تحـقیـق.. 58

1.10. مقدمه:59

1.11. نوع مطالعه:59

1.12. مدل تحقیق:60

1.12.1. متغیر های پژوهش:61

1.12.2. الف) متغیر های مستقل:61

1.12.3. ب) متغیرهای وابسته:66

بعد عملیاتی:69

بعد نا محسوس عملکرد(تعهدسازمانی):69

1.12.4. ج) متغیر تعدیل کننده:70

حمایت ادراک شده سازمانی به عنوان متغیر تعدیل کننده:71

1.13. مدل عملیاتی پژوهش:72

1.13.1. فرضیه های مطروحه در مورد متغیرهای مستقل و متغیرهای وابسته:73

1.13.2. فرضیه مطروحه در باب متغیر های مستقل و متغیر تعدیل کننده:74

1.13.3. فرضیه مطروحه در باب متغیر تعدیل کننده و متغیر های وابسته:74

1.13.4. فرضیه های مطروحه در مورد توان تحت تاثیر قرا دادن رابطه بین متغیر مستقل و متغیر وابسته از طرف متغیر تعدیل کننده:74

1.14. ابزار گردآوری داده ها:74

1.14.1. الف) متغیرهای مستقل:74

1.14.2. ب)متغیرهای وابسته:78

الف) بعد عملیاتی:78

ب) معیارهای ارزیابی کارایی عملکرد:79

ج)تعهد سازمانی:80

1.14.3. ج) متغیر تعدیل کننده:81

1.15. جامعه آماری:82

1.16. روش و طرح نمونه برداری:82

1.17. حجم نمونه و روش محاسبه:82

1.18. روش تجزیه و تحلیل داده ها:83

1.18.1. چرایی استفاده از مدل معادلات ساختاری در پژوهش:84

تجـزیـه و تـحـلـیـل داده هـا86

مقدمه:87

1.19. الف ) نتایج توصیفی پژوهش:87

1.20. ب) نتایج تحلیلی پژوهش:88

الف : خود همبستگی باقیمانده ها:96

ب) رگرسیون غیر خطی:96

بـحـث و نـتیـجـه گـیـری99

1.21. مـقـدمـه:100

1.21.1. الف) نقطـه آغازیـن و رونـد کلـی پژوهـش :100

2)جامعیت متغیر های وابسته:103

1.21.2. ب) نتایج ، دستاورد ها و پیشنهادات :103

پیشنهادات برای پژوهش های آتی:108

1.21.3. ج) محدودیت ها:108

1.22.Abstract:II

1.23.M.A Thesis in Industrial ManagementIII

 فهرست جداول

صفحه	عنوان
40	جدول 1: خلاصه ای از عملکرد تحقیق بوسیلی و همکاران(2005: 25)
43	جدول 2: خلاصه ای از پژوهش های صورت گرفته در زمینه سیستم کاری عملکرد بالا
56	جدول 3- رویکرد بهترین روش ها به مدیریت استراتژیک منابع انسانی
64	جدول 4: خلاصه ای از ابعاد 7 شیوه مدیریت منابع انسانی
75	جدول 5: اندازه گیری متغیرهای مستقل
76	جدول6: اندازه گیری متغیرهای مستقل
77	جدول7: بعد عملیاتی عملکرد سازمانی
79	جدول 8: شرکت های مورد مقایسه
79	جدول 9: شاخص های اندازه گیری شده
80	جدول 10: اندازه گیری بعد نا محسوس متغیر های وابسته
87	جدول11: توزیع فراوانی مشخصات گروه نمونه
90	جدول12: شاخص­های برازش مدل مسیر مفروض
90	جدول13: ماتریس همبستگیمتغیرهای پژوهش
92	جدول 14: میانگین و انحراف استاندارد متغیرهای پژوهش
93	جدول15: ضرایب بتا و معنی داری مرتبط با فرضیات پژوهش
95	جدول16: رگرسیون به روش همزمان برای پیش بینی ابعاد عملکرد سازمانی برپایه شیوه های مدیریت منابع انسانی
96	جدول 17: رگرسیون به روش همزمان برای پیش بینی حمایت ادراک شده برپایه شیوه های مدیریت منابع انسانی

فصـل اول:

کلـیات

مقدمه:

نظریه‏پردازان علم مدیریت، با شناخت انسان به‏عنوان عنصری پیچیده در سازمان،عامل‏ انسانی را به‏عنوان مهمترین عنصر برای حفظ موجودیت و بقای سازمان معرفی می‏کنند و توجه روزافزونی به منابع انسانی نه‏تنها در نقش‏های سنتی بلکه در نقش مدرن آن‏ حتی در عصر فن‏آوری اطلاعات معطوف داشته‏اند.

در دنیای رقابتی امروز، شدت رقابت هر روز افزایش می یابدو به طور پیوسته همه سازمانها برای بقا و بالندگی خودبه بهبود عملکرد سازمانی نیازمندند مدیران مجبورند در قبال شیوه های نوینی که عملکرد منابع راهبردی سازمان رابه حداکثر میرساند مدام گوش به زنگ باشند.

شرح و بیان مساله پژوهش:

بدون تردید برای داشتن آینده پویا و توسعه یافته و ایستادگی اقتصادی در دنیای پررقابت امروزی، نیازمند افزایش بهره‌وری و استفاده حداکثری از حداقل امکانات هستیم. امروزه همه کشورهای توسعه یافته و یا در حال توسعه به اهمیت بهره‌وری به عنوان یکی از ضرورت‌های توسعه اقتصادی و کسب برتری رقابتی پی‌برد‌‌ه‌اند. به این ترتیب اغلب کشورهای در حال توسعه به منظور اشاعه فرهنگ نگرش ویژه به بهره‌وری و تعمیم بکارگیری فنون و روش‌های بهبود آن سرمایه گذاری های قابل توجهی انجام داده‌اند. در ایران اهمیت توجه به مقوله بهره‌وری به دلایل مختلفی از جمله حاکم نبودن فرهنگ و نگرش درست به بهره‌وری در جامعه، مورد غفلت واقع گردیده است. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که حلقه مفقوده اقتصاد ایران پیش از آنکه سرمایه و یا منابع طبیعی باشد، نبودن بهره‌وری نیروی کار است.(دلوی و همکاران، 1389: 68)

به استناد پژوهش های انجام شده (هوسلید[1]، 1994؛ بکر[2] و گرهارت[3]،1996 و پفر[4] 1998)یک نظام جامع مدیریت منابع انسانی ، عملکرد سازمانی را افزایش می دهد .متخصصانی که به طور پیوسته به دنبال فهم رابطه مدیریت منابع انسانی و عملکرد سازمانی بودند برای بررسی این رابطه دو رویکرد سیستماتیک و استراتژیک برگزیدند ، ریشه این دو رویکرد در مطالعه تاثیر خاص هر یک از وظائف منابع انسانی بر عملکرد کارکنان و یا عملکرد سازمان می باشد (سینگ[5] وهمکاران ،2012: 651)

هر دو رویکرد سیستماتیک و استراتژیک به طور مشترک به دنبال فهم چگونگی تاثیر شیوه های مدیریت منابع انسانی بر رفتار کارکنان و از طریق آن رسیدن به عملکرد مطلوب می باشند .(همان ، 652)

این پژوهش به بررسی تاثیر روش های منابع انسانی بر عملکرد سازمانی می پردازدیکیازنقاطضعفاساسیمتخصصانمنابعانسانیواهمهداشتنازنتایجکمیو اندازه گیریعملکرداست. اینترسممکناستناشیازعدموجوددانشیاتجربهدر زمینهاندازه گیریعملیاثراتمنابعانسانیباشد(عطافر، خانی خوزانی و بهرامی سامانی، 1389: 90).

متغیر های فراوانی بر عملکرد سازمانی تاثیر گذار می باشد. این عوامل و متغیر ها به دو دسته کلی عوامل داخلی و خارجی تقسیم می شوند ، عوامل داخلی ، متغیر هایی هستند که از سازمانی به سازمانی دیگر متفاوت بوده و تشخیص آنها برای ناظر خارجی سخت می باشد، در بهترین شرایط تاکنون 40% از پراکنش عملکرد سازمانی بی هیچ توجیهی مانده است و محققان در تشریح این قسمت ناتوان بوده اند.این فضای خالی عرصه را برای محققان منابع انسانی مهیا نموده تا بتوانند نوسان بی توجیه مانده را تشریح نمایند.(سینگ وهمکاران، 2012: 657).

این پژوهش بدنبال کمی کردن اثر منابع انسانی بر عملکرد سازمان است.تا از این طریق بتواند اهمیت منابع انسانی و شیوه مدیریت این منابع را بر عملکرد سازمان تبیین نماید.

اهمیت و ارزش تحقیق:

آیا استراتژی منابع انسانی می تواند موجب تفاوت شود ؟آیا بهترین روش های عملی یا استراتژیک وجود دارند که اگر به اجرا در آیند، بر عملکرد سازمان اثر مثبت خواهند داشت ؟(بامبرگر^[6]ومشولم^[7]،22:1381)

برای پژوهشگران مدیریت استراتژیک منابع انسانی، بررسی رابطه بین شیوه های اجرایی منابع انسانی و عملکرد شرکت، از نظرتجربی، می تواند ابزاری به حساب آید که بدان وسیله براعتبار رشته مدیریت منابع انسانی بیفزاید.(بامبرگرومشولم ،1381: 21)

آیافعالیت هاواقداماتمنابعانسانیتفاوتیدرنتایجسازمانیایجادمیکند؟بامرور مطالعاتوتحقیقاتیکهبه اثرمنابعانسانیبرعملکردپرداختهاندپاسخمثبتاست.

همزمان با تغییر در عرصه جهانی، نیروی کار نیز تغییر پیدا کرد.تغییر نیروی کار نیازمند تغییر مدیریت نیروی کارکنان به مدیریت منابع انسانی بود. تکامل مدیریت منابع انسانی نیازمند دیدگاهی استراتژیک در هر دو بعد دانشگاهی و عملیاتی می باشد.(یاسمین بال^[8]، 2011: 1)

منابع انسانی مهمترین منبع هر سازمانی است، اما تعداد سازمان هایی که میتوانند این منبع را مطیع خود کرده و مورد بهره برداری قرار دهند بسیار ناچیز است (احمد و شرودر، 2003: 19) به طور معمول این منبع در سازمان هایخدماتی بیشتر از مراکز تولیدی مورد توجه قرار می گیرند آنهابااینچالش مواجهندکهچگونهمی تواننداینتأثیررااندازه گیریکنند بهترینراهیکهمیتوان نقشمنابعانسانیرابهسنجشعملکردکسبوکارپیوندزدکداماست؟

این پژوهش به دنبال پیوند نقش ، وظائف وکارکردهای منابع انسانی با عملکرد سازمانی است، اهمیت این موضوع زمانی مشخص می شود که بدانیم درایرانهیچنشانهایمبنیبرتغییرمحتوا،فلسفهوکارکردهایمدیریتمنابعانسانیدر دستنیست.تاسال1301شمسیکهبراینخستینبارقانوناستخدامکشوریبه تصویبرسید،اصول،ضوابطوروشعلمیخاصیکهبراموراستخدامیسازمانهایدولتیحاکم باشد،وجودنداشت. نقشمدیریتمنابعانسانیدرایرانچنداندستخوشتغییراتاساسی نگردیدهوهمچنانبروظایفسنتیمدیریتپرسنلیدرایرانتأکیدمیشود . کاربرداصطلاح مدیریتمنابعانسانیدرسازمانهایایراننیزسابقۀچندانینداردوپسوندراهبردیکهدراواسطدهۀ80میلادیدرغربمتداولگردید،تنهادردرکمترازیکدههاخیردرتعداد معدودیازسازمانهایصنعتیپیشروایران(نفت،پتروشیمیوفولاد)مصطلحگردیدهاست .(دلوی وهمکاران ، 1389: 74)

اهداف تحقیق:

هدف کلی از پژوهش حاضر بررسی تاثیر شیوه های جهان شمول مدیریت منابع انسانی بر عملکرد سازمان می باشد. ارائه چارچوبی کهمدیرانمنابعانسانیبتوانندابزارهایمفهومیوعملیاتیموردنیازرا برایساختاردهینقشارزشآفرینخودایجادنمایند. بنابراین اهداف جزئی این تحقیق به قرار زیر می باشد:

• بررسی رابطه بین امنیت استخدامی و عملکرد سازمانی
• بررسی رابطه بین استخدام گزینشی و عملکرد سازمانی
• بررسی رابطه بین تیم های خودگردان، تمرکز زدایی و عملکرد سازمانی
• بررسی رابطه بین جبران خدمت بالا مبتنی برعملکرد و عملکرد سازمانی
• بررسی رابطه بین آموزش گسترده و عملکرد سازمانی
• بررسی رابطه بین کاهش در تفاوت مقام و موقعیت وعملکرد سازمانی
• بررسی رابطه بین تسهیم اطلاعات و عملکرد سازمانی

لمرو زمانی و مکانی پژوهش:

از آنجا که نیروی انسانی ارزش های متفاوتی درسازمانهای خدماتی باشرکت تولیدی دارندمنابع انسانی مهمترین منبع هر سازمانی است، اما تعداد سازمان هایی که میتوانند این منبع را مطیع خود کرده و مورد بهره برداری قرار دهند بسیار ناچیز است به طور معمول این منبع در سازمان های خدماتی بیشتر از مراکز تولیدی مورد توجه قرار می گیرند(احمد و شرودر، 2003: 19). به همین خاطر یکی از شرکتهای تابعه برق منطقه ای فارس به عنوان جامعه مورد بررسی این پژوهش انتخاب گردید. ناگفته نماند از آنجا که در مطالعه احمد و شرودر (2003) مناطق جغرافیایی (کشورهای مورد مطالعه) به عنوان متغیرکنترلی مد نظر قرارگرفته است ، این مطالعه از حیث آنکه در ایران اجرا شده است متغیر کنترلی مطالعه آنها را نیز مد نظر قرار داد.

بازه زمانی این پژوهش از ابتدای سال 91 با مطالعه کتابخانه ای آغاز گردید و با پژوهش در اسناد مکتوب و مقالات داخلی و خارجی ادامه یافت تا این که در ابتدای سال 92 این مرحله از مطالعه به پایان رسید و 6 ماهه نخست سال 1392 صرف مطالعه میدانی و تجزیه و تحلیل داده ها و نتیجه گیری از آنها شد.

[1] Huselid

[2] Beker

[3]Gerhart

[4]Pfeffr

[5] Singh

[6]Bamberger

[7]Meshoulam

[8] Yasemin bal

[9]Human resource management

[10]Daud

[11]Storey

[12]HRM practices

[13]Schuler

[14]Jackson

[15]Macmillan

[16]Best Practices

[17] Organizational performance

[18] Perception of organizational support

[19] Business

[20] Global war for talent

[21]People are our greatest asset

الگوی بلندمدت ساختاری اقتصاد ایران (با تکیه بر بخش پولی در اقتصاد باز)

 چکیده

اقتصاد کشوری مثل ایران در ارتباطات اقتصادی بین‌المللی با دنیا تحت تاثیر نوسانات قیمت‌های جهانی نفت و رشد اقتصادی در بقیه دنیا قرار دارد. فراز و نشیب‌های اقتصاد ایران از دهه 1970 تحت تاثیر دو عامل عمده و اصلی شکل گرفته است: شوک‌های سیاسی داخلی و خارجی و قیمت نفت. در حالیکه این عوامل نقش مهمی را در شکل گیری نوسانات اقتصاد ایران و رشد اقتصادی آن داشته و دارند، عوامل داخلی و خارجی دیگری هم در این میان تاثیرگذار بوده‌اند. نظر به پیچیدگی رفتار عوامل اقتصادی، تنظیم یک الگو اقتصادی که در آن روابط متقابل بین متغیرهای کلان اقتصادی و اثرات شوک‌های اقتصادی به طور سیستماتیک مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرند ضروری می‌نماید.

در این رساله سعی ‌گردید که با استفاده از روش ارائه شده توسط گرات، لی، پسران و شین (a2003)[1] یک مدل خودرگرسیون برداری ساختاری با متغیرهای برونزای ضعیف[2]() متناسب با ویژگی‌های اقتصاد ایران طی دوره زمانی Q42007-Q11979 تخمین زده شود. روابط تعادلی بلندمدت مبتنی بر تئوری ‌اقتصادی با توجه به متغیرهای کلیدی کلان اقتصاد ایران شناسائی و آزمون گردیدند. تجزیه و تحلیل پویائی‌های کوتاه‌مدت، اثرات شوک نفتی و سیاست پولی خارجی بر روی متغیرهای کلیدی کلان اقتصاد ایران با استفاده از توابع عکس‌العمل کلی تحریک[3] و روش تجزیه واریانس خطای پیش‌بینی تعمیم یافته[4] بررسی گردید. همچنین از طریق منحنی‌های شدت تداوم[5] سرعت تعدیل روابط بلندمدت به سمت تعادل، نسبت به تکانه‌های وسیع سیستمی[6] مورد آزمون قرار گرفت.

نتایج نشان‌ می‌دهند رابطه بلندمدت تقاضای واقعی پول و رابطه تعادلی تعیین نرخ ارز، ، که ترکیبی از دو رابطه تعادلی بلندمدت نرخ بهره بدون پوشش[7] و برابری قدرت خرید و نشان‌دهنده میزان انحراف از تعادل نرخ ارز[8]است، در مدل اقتصاد کلان ایران رد نمی‌گردند. علاوه بر این، با بررسی منحنی‌های شدت تداوم این دو رابطه بلندمدت، می‌توان استنتاج کرد که هر دو رابطه بلندمدت، سرعت تعدیل آهسته‌ای را به سمت تعادل بلندمدت نشان می‌دهند و اثرات تکانه‌های وسیع سیستمی بر این دو رابطه همجمعی موقتی است. اثرات اولیه شوک نفتی و شوک نرخ بهره خارجی (سیاست پولی خارجی) بر روی رابطه تقاضای پول مثبت و معنی‌دار است (بعد از تقریبا دو سال اثر آنها از بین می‌رود) ولی بر روی رابطه منفی، معنی‌دار و طولانی‌تر است.

کلمات کلیدی: مدل خود رگرسیون برداری ساختاری بلندمدت[9]، روابط بلندمدت، اقتصاد ایران، شوک نرخ بهره خارجی و شوک نفتی

 فهرست مطالب

 عنوان صفحه

 فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه..........1

1-2- بیان مساله...........1

1-2-1- بررسی تاثیر شوک‌های نفتی بر متغیرهای کلان در قالب مدل بلندمدت ساختاری اقتصاد ایران.........5

1-2-2- بررسی تاثیر شوک‌‌های پولی و ارزی بر اقتصاد ایران....7

1-2-3- بررسی نحوه اثرپذیری اقتصاد ایران از شوک‌های اقتصادی سایر کشورهای جهان...........................................................................................................................................................................................8

1-3- ضرورت تحقیق.............................................................................................................................................................9

1-4- اهداف تحقیق................................................................................................................................................................9

1-5- فرضیه‌های تحقیق.....................................................................................................................................................10

1-6- روش تحقیق...............................................................................................................................................................10

1-7- جامعه آماری..............................................................................................................................................................11

1-8- ابزار گردآوری داده‌ها................................................................................................................................................11

1-9- محدودیت‌های تحقیق.............................................................................................................................................11

1-10- واژه‌های کلیدی......................................................................................................................................................12

فصل دوم: مروری بر مطالعات انجام شده

2-1- مقدمه.........................................................................................................................................................................15

2-2- مدل‌سازی کلان اقتصادی در مقیاس وسیع..................................................................................................16

2-2-1- مروری بر مطالعات انجام گرفته با استفاده از روش معادلات همزمان در مقیاس وسیع.......................................................................................................................................................................................16

2-3- مدل خودرگرسیون برداری بیزین غیر مقید و ساختاری.................................................................................34

2-3-1- مروری بر مطالعات انجام گرفته با استفاده از روش خودرگرسیون برداری بیزین غیرمقید و ساختاری...............................................................................................................................................................................35

2-4- مدل تعادل عمومی تصادفی پویای کینزین‌های جدید (الگوی )......................................................36

2-5- روش مدل‌سازی بلندمدت ساختاری....................................................................................................................37

2-5-1- مروری بر مطالعات انجام گرفته با استفاده از روش تعادل عمومی تصادفی پویای کینزین‌های جدید و روش مدل‌سازی بلندمدت ساختاری................................................................................................................38

فهرست مطالب

عنوان صفحه

 2-6- جمع‌بندی....................................................................................................................................................................48

فصل سوم: مبانی نظری تحقیق و ارائه ساختار الگو

3-1-مقدمه............................................................................................................................................................................50

3-2- مبانی نظری................................................................................................................................................................50

3-2-1- روابط بلندمدت برگرفته از تئوری کینزین‌های جدید با اقتصاد باز و کوچک..........51

3-2-2- شرایط آربیتراژ.........................................................................................................................................56

3-2-3- اتحادهای حسابداری و روابط جریان و ذخیره..................................................................................59

3-2-4- شرایط تراز حساب‌ها در بلندمدت.......................................................................................................61

3-2-5- نقدینگی (تقاضای واقعی پول).............................................................................................................63

3-3- روش تحقیق........................................................................................................................................66

3-3-1- الگوی پویای تصحیح خطای برداریبا متغیرهای برون‌زای ضعیف ().................67

3-3-2- شناسایی پارامترهای ساختاری کوتاه‌مدت........................................................................................70

3-3-3- مدل : مدل با متغیرهای برون‌زای ضعیف............................................................79

3-3-4- عملکرد اجزاء قطعی در یک مدل تصحیح خطای برداری با متغیرهای برون‌زای ضعیف...................................................................................................................................................................................107

3-3-5- آزمون محدودیت‌های دقیقا شناسا و بیش از حد شناسا بر بردارهای همجمعی در نمونه‌های کوچک (با استفاده از روش خودگردان سازی).............................................................................................................111

فصل چهارم: نتایج تجربی

4-1- مقدمه......................................................................................................................................................................114

4-2- معرفی روابط بلندمدت و متغیرهای مدل........................................................................................................116

4-2-1- ویژگی‌های مربوط به متغیرهای مدل و روابط تعادلی بلندمدت..............................................116

4-3- نتایج تجربی............................................................................................................................................................132

4-3-1- آزمون تعیین مرتبه جمعی بودن متغیرهای الگو (آزمون ریشه واحد)....................................133

4-3-2- تعیین تعداد وقفه بهینه و تخمین روابط بلندمدت.....................................................................136

4-3-3- برآورد الگوی تصحیح خطا...............................................................................................................142

4-4- نتایج شبیه سازی.................................................................................................................................................145

4-4-1- منحنی شدت تداوم...........................................................................................................................147

4-4-2- توابع عکس‌العمل تحریک تعمیم یافته.........................................................................................152

فهرست مطالب

عنوان صفحه

4-4-3- تجزیه واریانس خطای پیش بینی تعمیم یافته..........................................................................163

فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادات

5-1- نتیجه‌گیری.............................................................................................................................................167

پیوست: آمار و اطلاعات مورد استفاده

پیوست (1):.....................................................................................................................................................................173

پیوست (2):.....................................................................................................................................................................175

پیوست (3):.....................................................................................................................................................................178

منابع فارسی و انگلیسی..........................................................................................................................................181

چکیده انگلیسی

فهرست شکل‌ها

 عنوان صفحه

 شکل (4-1): تولید داخلی و خارجی()..........................................................................................................118

شکل (4-2): نرخ سود (بهره)سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت و بلندمدت (پنج ساله)..................................................119

شکل (4-3): میانگین نرخ‌های بهره.............................................................................................................................119

شکل (4-4): مهمترین شرکای عمده تجاری ایران...................................................................................................122

شکل (4-5): تولید داخلی، .....................................................................................................................................122

شکل (4-6): تفاضل مرتبه اول تولید داخلی، ..................................................................................................123

شکل (4-7): قیمت‌های داخلی، ...........................................................................................................................124

شکل (4-8): تفاضل مرتبه اول قیمت‌های داخلی، ........................................................................................125

شکل (4-9): تفاضل مرتبه دوم قیمت‌های داخلی، .....................................................................................125

شکل (4-10): قیمت‌های خارجی، ......................................................................................................................125

شکل (4-11): تفاضل مرتبه اول قیمت‌های خارجی، ...................................................................................126

شکل (4-12): تفاضل مرتبه دوم قیمت‌های خارجی، ...............................................................................126

شکل (4-13): قیمت‌های نسبی، ..................................................................................................126

شکل (4-14): تفاضل مرتبه اول قیمت‌های نسبی، ........................................................................127

شکل (4-15): نرخ ارز موثر اسمی، ...........................................................................................................127

شکل (4-16): تفاضل مرتبه اول نرخ ارز موثر اسمی،....................................................................................127

شکل (4-17): نرخ ارز موثر اسمی و تفاوت نرخ بهره داخلی و خارجی،................................128

شکل (4-18): نرخ ارز موثر اسمی و قیمت‌های نسبی، ..........................................................129

شکل (4-19): نرخ بهره داخلی، ...........................................................................................................................129

شکل (4-20): تفاضل مرتبه اول نرخ بهره داخلی، .......................................................................................129

شکل (4-21): نرخ بهره خارجی، .............................................................................................................130

شکل (4-22): تفاضل مرتبه اول نرخ بهره خارجی، ‌....................................................................................130

شکل (4-23): نرخ بهره داخلی و خارجی، و ..............................................................................................130

شکل (4-24): حجم واقعی پول، ......................................................................................................................131

شکل (4-25): تفاضل مرتبه اول حجم واقعی پول، ..................................................................................131

شکل (4-26): قیمت نفت، ................................................................................................132

شکل (4-27): تفاضل مرتبه اول قیمت نفت، ..............................................................................................132

شکل (4-28): معادله تولید واقعی.............................................................................................................................144

فهرست شکل‌ها

 عنوان صفحه

شکل (4-29): معادله نرخ ارز موثر اسمی..................................................................................................................144

شکل (4-30): معادله نرخ بهره داخلی.......................................................................................................................145

شکل (4-31): معادله قیمت‌های نسبی......................................................................................................................145

شکل (4-32): معادله حجم واقعی پول......................................................................................................................145

شکل (4-33): اثر تکانه‌های وسیع بر بردار همجمعی .................................................................148

شکل (4-34): اثر تکانه‌های وسیع بر بردار همجمعی تقاضای پول.....................................................................148

شکل (4-35): منحنی شدت تداوم با 95% فاصله اطمینان خودگردان سازی شده..............150

شکل (4-36): منحنی شدت تداوم تقاضای پول با 95% فاصله اطمینان خودگردان سازی شده.................151

شکل (4-37): توابع عکس‌العمل تحریک تعمیم یافته از شوک سیاست پولی خارجی (یک واحد شوک مثبت به نرخ بهره خارجی) با مقادیر خودگردان‌سازی شده در سطح 95% فاصله اطمینان.......................................155

شکل (4-38): توابع عکس‌العمل تحریک تعمیم یافته از شوک نفتی (یک واحد شوک مثبت به قیمت‌های نفت) با مقادیر خودگردان‌سازی شده در سطح 95% فاصله اطمینان...................................................................156

شکل (4-39): توابع توابع عکس‌العمل تحریک تعمیم یافته از یک واحد شوک مثبت به تولید واقعی داخلی با مقادیر خودگردان‌سازی شده..........................................................................................................................................158

شکل (4-40): توابع عکس‌العمل تحریک تعمیم یافته از یک واحد شوک مثبت به نرخ ارز موثر اسمی با مقادیر خودگردان‌سازی شده.........................................................................................................................................159

شکل (4-41): توابع عکس‌العمل تحریک تعمیم یافته از شوک سیاست پولی داخلی (یک واحد شوک مثبت به نرخ بهره داخلی) با مقادیر خودگردان‌سازی شده در سطح 95% فاصله اطمینان..............................................160

شکل (4-42): توابع عکس‌العمل تحریک تعمیم یافته از شوک سیاست پولی داخلی (یک واحد شوک مثبت به حجم واقعی پول) با مقادیر خودگردان‌سازی شده در سطح 95% فاصله اطمینان.............................................161

شکل (4-43): توابع عکس‌العمل تحریک تعمیم یافته از یک واحد شوک مثبت به قیمت‌های نسبی با مقادیر خودگردان‌سازی شده در سطح 95% فاصله اطمینان...............................................................................................162

شکل (4-44): تجزیه واریانس خطای پیش‌بینی تعمیم یافته تولید واقعی داخلی...........................................163

شکل (4-45): تجزیه واریانس خطای پیش‌بینی تعمیم یافته نرخ ارز موثر اسمی............................................164

شکل (4-46): تجزیه واریانس خطای پیش‌بینی تعمیم یافته نرخ بهره داخلی..................................................165

شکل (4-47): تجزیه واریانس خطای پیش‌بینی تعمیم یافته قیمت‌ نسبی........................................................165

شکل (4-48): تجزیه واریانس خطای پیش‌بینی تعمیم یافته حجم واقعی پول.................................................166

فهرست جدول‌ها

 عنوان صفحه

  جدول (2-1): مشخصه‌های الگوهای اقتصاد سنجی کلان ایران................................................................................45

جدول (4-1): شرکای تجاری ایران در مدل ...............................................................................................121

جدول (4-2): آزمون ریشه واحد دیکی فولر تعمیم یافته و فیلیپس- پرون1979Q1-2007Q4) )....................134

جدول (4-3): انتخاب طول وقفه بهینه با استفاده از معیارهای و ...............................................................137

جدول (4-4): تعیین تعداد بردار همجمعی بر اساس آماره اثرو آماره حداکثر مقدار ویژه...............................138

جدول (4-5) روابط بلندمدت بیش از حد شناسا برای ایران1979Q1-2007Q4) )..............................................141

جدول (4-6) معادلات الگوی تصحیح خطای برداری برای ایران...........................................................................143

 فصل اول

کلیات

 1-1- مقدمه

طی چند دهه اخیر پدیده جهانی شدن توانسته است کلیه معادلات بین المللی و بعضا داخلی کشورها را تحت تاثیر خود قرار دهد. گسترش حجم مبادلات تجاری و مالی، افزایش وابستگی‌ها و ارتباطات اقتصادی بین‌المللی نشان دهنده آن است که اقتصادهای ملی باید در بستر جهانی[21] (با رویکرد اقتصاد باز) مورد بررسی قرار گیرند. در این پایان‌نامه سعی بر آن است که اقتصاد ایران در فضای باز (با تاثیرپذیری از شرایط اقتصادی سایر کشورها) مدل شود و آثار شوک‌های مختلف اقتصادی از جمله تکانه‌های نفتی و پولی (داخلی و خارجی) بر متغیرهای کلان اقتصادی ایران مورد بررسی قرار گیرد. براین اساس در این فصل ابتدا به طرح کلیات تحقیق از قبیل شرح و بیان مساله، اهمیت و ضرورت، اهداف، سئوالات، روش و محدودیت‌های پژوهش پرداخته می‌شود و در نهایت واژه‌های کلیدی تعریف می‌گردند.

 1-2- بیان مساله

به منظور ارزیابی بهتر سیاست‌های اقتصادی اتخاذ شده توسط دولت، تلاش‌های زیادی توسط اقتصاددانان صورت گرفته است. محور این تلاش‌ها به طور عمده در جهت تنظیم یک الگو یا مدل اقتصادی است تا در آن روابط متقابل بین متغیرهای کلان به طور سیستماتیک مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرند. مدل‌سازی، قلب تصمیم‌گیری دولت، صنایع و موسسات پولی و مالی است. الگو‌های اقتصادی در راستای رسیدن به اهداف زیر طراحی می‌گردند: فهم نحوه عملکرد اقتصاد در فضای بسته و باز، پیش‌بینی توسعه اقتصادی در سناریوهای مختلف، فراهم آوردن یک چارچوب مشترک برای ارتباطات اقتصادی بین کشورها، ارزیابی آثار سیاست‌های اقتصادی ورویدادهای خارجی. از سوی دیگر در سیاست‌گزاری اقتصادی، توجه به ارتباطات رو به گسترش بین‌المللی میان کشورها و بازارها از اهمیت فراوانی برخوردار است. افزایش حجم تجارت بین‌الملل و همگرایی اقتصادی و مالی، حرکت آزادانه سرمایه بین کشورها، حجم رو به رشد سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و گسترش شرکت‌های چندملیتی و غیره، گویای افزایش ارتباطات بین‌المللی کشورهاست که لزوم الگو‌سازی اقتصاد یک کشور را در فضای باز اقتصادی آشکار می‌سازد.

[1] Garratt, Lee, Pesaran, Shin

[2] Weakly Exogenous or long-run Forcing Variables

[3] Generalised Impulse Response

[4] Generalized Forecast Error Variance Decomposition

[5]Persistence Profile

[6] System Wide Shock

[7] Uncovered Interest Parity

[8] Exchange Rate Misalignments

[9]Long-run Structural Vector Autoregression

[10] Nominal Effective Exchange Rate

[11] Orthogonalised Impulse Response

[12] Vector Autoregression

[13] Small Open Economy

[14] New Neoclassical Synthesis

3- شرایط آربیتراژ شامل رابطه برابری قدرت خرید، رابطه فیشر و برابری نرخ بهره بدون پوشش است.

[16] Solvency Conditions

[17] Vector Error Correction Model with Weakly Exogenous Variables

[18] Cointegrating VECMX

[19] Small Sample Properties

[20] Bootstrapping

[21] Global Context

تولید سس مایونز پروبیوتیک

عنوان :

تولید سس مایونز پروبیوتیک

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده------------------------------------------- 1

فصل اول « طرح مساله »

الف:فرضیه اصلی---------------------------------- 9

ب:فرضیه ی فرعی---------------------------------- 9

1-1سس مایونز------------------------------------ 3

1-2اهمیت و فواید پروبیوتیکها و پریبیوتیکها------ 4

1-2-1مواد غذایی حامل پروبیوتیک------------------ 7

فصل دوم « مروری بر ادبیات موضوع »

2-1-تعریف سس مایونز از نظر استاندارد ایران------ 11

2-2-تعریف سس مایونز از نظر سازمان غذا و داروی آمریکا11

2-3-مواد اولیه تشکیل دهنده سس مایونز------------ 12

2-3-1:روغن ها----------------------------------- 12

2-3-2:مواد اسیدی کننده-------------------------- 13

2-3-3:تخم مرغ----------------------------------- 13

2-3-4:پایدارکننده ها و قوام دهنده ها------------ 14

2-3-5:ادویه و سایر چاشنی ها-------------------- 15

2-3-6:نگهدارنده ها------------------------------ 15

2-4-دستگاه های تولید سس مایونز------------------ 16

2-4-1:دستگاه مخلوط کن--------------------------- 16

2-4-2:هموژنایزرها ------------------------------ 16

2-4-2-1 هموژنایزر تحت فشار---------------------- 16

2-4-2-2:هموژنایزر های آسیاب کلوئیدی ------------ 17

2-4-3:دستگاه های پرکن--------------------------- 18

2-5-1:تولید مایونز به روش غیر مداوم------------- 19

2-5-2:تولید مایونز به روش مداوم----------------- 21

2-5-3بسته بندی سس مایونز------------------------ 22

2-5-4پرکردن------------------------------------- 22

2-5-5:درپوش گذاری------------------------------- 22

2-5-6:برچسب زنی و انبار کردن-------------------- 23

2-6- پایداری امولسیون سس ها--------------------- 24

2-6-1:مکانیسم پایداری سس مایونز توسط نیروی الکترواستاتیک25

2-6-2:مکانیسم پایداری سس مایونز توسط ماکروملکول ها 25

2-6-3:مکانیسم پایداری سس مایونز توسط ذرات جامد-- 25

2-7-ویژگی های فیزیکی،شیمیایی و میکروبی مایونز بر طبق استاندارد ملی--------------------------------------------- 26

2-7-4:ویژگیهای‌ میکروبیولوژیکی------------------- 28

2-8- باکتری و محصولات پروبیوتیک ----------------- 28

2-8-1 :تعریف پروبیوتیک ------------------------- 28

2-8-1-1 :معرفی لاکتوباسیلوس کازئی---------------- 30

2-8-1-2:معرفی لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس ----------- 31

2-8-2 :میکروانکپسولاسیون------------------------- 32

2-8-2-1:آلژینات سدیم --------------------------- 34

2-8-2-2:نشاسته ی مقاوم : Hi maize--------------------- 35

2-8-3:شرایط غذای حامل--------------------------- 36

2-9-مروری کلی بر برخی از پژوهش های مرتبط-------- 37

فصل سوم « روش تحقیق »

3-1-کشت میکروبی--------------------------------- 40

3-2-عملیات انکپسولاسیون-------------------------- 41

3-3- تولید سس مایونز---------------------------- 43

3-3-1:تولید سس مایونز پروبیوتیک----------------- 44

3-4-اندازه گیری تعداد باکتری ها ی تلقیح شده----- 45

3-4-1:شمارش باکتری قبل از تلقیح به سس مایونز بروش OD45

3-4-2:شمارش تعداد باکتری ها پس از تلقیح در سس مایونز بروش کشت پورپلیت----------------------------------------- 45

3-5-آنالیز های فیزیکی و شمیایی نمونه ها--------- 47

3-6-آنالیز های آماری---------------------------- 48

فصل چهارم «تجزیه وتحلیل داده ها»

4-1-تغییرات تعداد باکتری های پروبیوتیک در طی زمان نگهداری 50

4-1-1:تغییرات تعداد باکتری های لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس 50

4-1-1-1:باکتری لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس آزاد(زنده مانی) 50

4-1-1-2:باکتری لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس انکپسوله شده با آلژینات 2% ونشاسته مقاوم2%(زنده مانی)---------------------- 51

4-1-1-3: باکتری لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 4%(زنده مانی)----------------------------- 52

4-1-2:تغییرات تعداد باکتری های لاکتوباسیلوس کازئی53

4-1-2-1:باکتری لاکتوباسیلوس کازئی آزاد(زنده مانی)53

4-1-2-2:باکتری لاکتوباسیلوس کازئی انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 2% ونشاسته مقاوم2%(زنده مانی)---------------------- 54

4-1-2-3: باکتری لاکتوباسیلوس کازئی انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 4%(زنده مانی)----------------------------------- 55

4-2:تغییرات میزان اسیدیته ی نمونه های سس مایونز پروبیوتیک 56

4-2-1:تغییرات اسیدیته در نمونه های حاوی لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس------------------------------------------------ 56

4-2-1-1:لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس آزاد(اسیدیته)---- 56

4-2-1-2:لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 2% ونشاسته مقاوم 2% (اسیدیته)---------------------- 57

4-2-1-3: باکتری لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 4%(اسیدیته)------------------------------- 58

4-2-2:تغییرات اسیدیته در نمونه های حاوی لاکتوباسیلوس کازئی 59

4-2-2-1:لاکتوباسیلوس کازئی آزاد------------------ 59

4-2-2-2:لاکتوباسیلوس کازئی انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 2% ونشاسته مقاوم2%(تغییرات اسیدیته)------------------------ 60

4-2-2-3: باکتری لاکتوباسیلوس کازئی انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 4%(تغییرات اسیدیته)----------------------------- 61

4-3:تغییرات میزان pHنمونه های سس مایونز پروبیوتیک 62

4-3-1:تغییرات pH در نمونه های حاوی لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس62

4-3-1-1:لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس آزاد------------- 62

4-3-1-3: باکتری لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 4%(تغییراتpH)------------------------------ 64

4-3-2:تغییرات pH در نمونه های حاوی لاکتوباسیلوس کازئی65

4-3-2-1:لاکتوباسیلوس کازئی آزاد------------------ 65

4-3-2-2:لاکتوباسیلوس کازئی انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 2% ونشاسته مقاوم2%(تغییراتpH):------------------------------ 66

4-3-2-3: باکتری لاکتوباسیلوس کازئی انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 4%(تغییراتpH)------------------------------------ 67

4-4: نموداراستاندارد دانسیته نوری(OD) جهت اندازه گیری تعداد اولیه ی باکتری مایه ی تلقیح برای هر دو باکتری کازئی و اسیدوفیلوس 68

4-5:نتایج رئومتری نمونه های سس مایونز پروبیوتیک قبل و بعد از مدت نگهداری----------------------------------------- 69

4-5-1:نتایج رئومتری در زمان تلقیح باکتری (صفر)-- 69

4-5-1-1:نمونه شاهد------------------------------ 69

4-5-1-2:نمودار رئومتری تیمار های حاوی لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس آزاد------------------------------------------------ 70

4-5-1-3:نمودار رئومتری نمونه های حاوی لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس انکپسوله شده در آلژینات کلسیم و نشاسته مقاوم---- 71

4-5-1-4:نمودار رئومتری تیمارهای حاوی لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 4% --------------- 72

4-5-1-5:نمودار رئومتری تیمارهای حاوی لاکتوباسیلوس کازئی آزاد 73

4-5-1-6:نمودار رئومتری تیمار های حاوی لاکتوباسیلوس کازئی انکپسوله شده با آلژینات کلسیم و نشاسته مقاوم------------- 74

4-5-1-7:نمودار رئومتری تیمار های حاوی لاکتوباسیلوس کازئی انکپسوله با آلژینات کلسیم 4% ---------------------------- 75

4-5-2:نتایج رئومتری تیمارها پس از 91 روز مدت نگهداری در دمای یخچال------------------------------------------------ 76

4-5-2-1:نمودار رئومتری تیمارهای حاوی لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس آزاد------------------------------------------------ 76

4-5-2-2:نمودار رئومتری تیمارهای حاوی لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس انکپسوله با آلژینات کلسیم و نشاسته مقاوم-------- 77

4-5-2-3:نمودار رئومتری تیمارهای حاوی لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس انکپسوله با آلژینات کلسیم 4% ------------------- 78

4-5-2-4:نمودار رئومتری تیمارهای حاوی لاکتوباسیلوس کازئی آزاد 79

4-5-2-5:نمودار رئومتری تیمار های حاوی لاکتوباسیلوس کازئی انکپسوله شده با آلژینات کلسیم و نشاسته مقاوم------------- 80

4-5-2-6:نمودار رئومتری تیمار های حاوی لاکتوباسیلوس کازئی انکپسوله با آلژینات کلسیم 4% ---------------------------- 81

فصل پنجم «نتیجه گیری وبحث»

5-1:مقایسه ی آماری تیمار های حاوی باکتری لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس------------------------------------------------ 83

5-1-1:مقایسه ی مقدار زنده مانی باکتری های لاکتو باسیلوس اسیدوفیلوس موجود در نمونه های سس مایونز با یکدیگر---------- 83

5-1-2: مقایسه ی اسیدیته ی تیمارهای سس مایونز حاوی باکتری های لاکتو باسیلوس اسیدوفیلوس با یکدیگر-------------------- 85

5-1-3: مقایسه ی pH تیمارهای سس مایونز حاوی باکتری های لاکتو باسیلوس اسیدوفیلوس با یکدیگر---------------------------- 87

5-2:مقایسه ی آماری تیمار های حاوی باکتری لاکتوباسیلوس کازئی 88

5-2-1: مقایسه ی مقدار زنده مانی باکتری های لاکتو باسیلوس کازئی موجود در نمونه های سس مایونز با یکدیگر---------- 88

5-2-2: مقایسه ی اسیدیته ی تیمارهای سس مایونز حاوی باکتری های لاکتو باسیلوس کازئی با یکدیگر------------------------- 90

5-2-3: مقایسه ی pH تیمارهای سس مایونز حاوی باکتری های لاکتو باسیلوس کازئی با یکدیگر--------------------------------- 92

5-3-مقایسه آماری بافت سنجی نمونه های مختلف سس مایونز پروبیوتیک با نمونه شاهد-------------------------------------- 94

5-3-1:مقایسه ی آماری رئومتری نمونه ها در زمان شروع نگهداری با نمونه شاهد-------------------------------------- 94

5-3-2:مقایسه ی آماری رئومتری نمونه ها پس از مدت 91 روز نگهداری در دمای یخچال با نمونه ی شاهد---------------------- 96

5-4:نتیجه گیری---------------------------------- 98

5-5-پیشنهادات----------------------------------- 103

منابع------------------------------------------- 104

فهرست جداول

عنوان صفحه

جدول 2-1) ویژگی‌های میکروبیولوژی انواع سس مایونز- 28

جدول 2-2) چکیده ی برخی اثرات سودمند مصرف پروبیوتیک ها در بدن انسان------------------------------------------------ 30

جدول 2-3) چکیده ی برخی کاربردهای درمانی پروبیوتیک ها در بدن انسان------------------------------------------------ 30

جدول 2-4) رده بندی علمی گونه لاکتوباسیلوس کازئی- 31

جدول 2-5) رده بندی علمی گونه لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس 32

جدول 4-1) تعداد باکتری لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس زنده موجود در سس در طی 91 روز نگهداری------------------------------- 50

جدول 4-2) تعداد باکتری لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس زنده انکپسوله با 2%آلژینات کلسیم و 2%Hi-maize موجود در سس در طی 91 روز نگهداری51

جدول 4-3) تعداد باکتری لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس زنده انکپسوله با آلژینات کلسیم 4% موجود در سس در طی 91 روز نگهداری52

جدول 4-4) تعداد باکتری لاکتوباسیلوس کازئی زنده آزاد ،موجود در سس در طی 91 روز نگهداری---------------------------- 53

جدول 4-5) تعداد باکتری لاکتوباسیلوس کازئی زنده انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 2% و Hi-maize 2% ،موجود در سس در طی 91 روز نگهداری------------------------------------------------ 54

جدول 4-6) تعداد باکتری لاکتوباسیلوس کازئی زنده انکپسوله با آلژینات کلسیم 4% موجود در سس در طی 91 روز نگهداری------- 55

جدول 4-7) میزان اسیدیته سس مایونز حاوی اسیدوفیلوس آزاد طی 92 روز مدت نگهداری------------------------------------- 56

جدول 4-8) میزان اسیدیته سس مایونز حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 2% و Hi-maize 2% طی 92 روز مدت نگهداری 57

جدول 4-9) میزان اسیدیته سس مایونز حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله باآلژینات کلسیم 4% در نمونه سس مایونز در طی 91 روز نگهداری58

جدول 4-10)‌میزان اسیدیته سس مایونز حاوی کازئی آزاد در نمونه سس مایونز------------------------------------------ 59

جدول 4-11) میزان اسیدیته سس مایونز حاوی کازئی انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 2% و Hi-maize 2% طی 92 روز مدت نگهداری 60

جدول 4-12) میزان اسیدیته سس مایونز حاوی کازئی انکپسوله باآلژینات کلسیم 4% در نمونه سس مایونز در طی 91 روز نگهداری61

جدول 4-13) میزان pH سس مایونز حاوی اسیدوفیلوس آزاد در نمونه سس مایونز در طی 91 روز نگهداری------------------- 62

جدول 4-14) میزانpH سس مایونز حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 2% و Hi-maize 2% طی 92 روز مدت نگهداری 63

جدول 4-15) میزان pH سس مایونز حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله باآلژینات کلسیم 4% در نمونه سس مایونز در طی 91 روز نگهداری64

جدول 4-16) میزان pH سس مایونز حاوی کازئی آزاد در نمونه سس مایونز در طی 91 روز نگهداری-------------------------- 65

جدول 4-17) میزانpH سس مایونز حاوی کازئی انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 2% و Hi-maize 2% طی 92 روز مدت نگهداری 66

جدول 4-18) میزان pH سس مایونز حاوی کازئی انکپسوله باآلژینات کلسیم 4% در نمونه سس مایونز در طی 91 روز نگهداری67

جدول 5-1) تعداد اولیه و نهایی باکتری اسیدوفیلوس در تیمارهای 3گانه طی مدت نگهداری----------------------------------------- 84

جدول 5-2) اسیدیته اولیه و نهایی باکتری اسیدوفیلوسدر تیمارهای 3گانه طی مدت نگهداری-------------------------------------- 86

جدول 5-3) pH اولیه و نهایی باکتری اسیدوفیلوس در تیمارهای 3گانه طی مدت نگهداری------------------------------------- 88

جدول 5-4) تعداد اولیه و نهایی باکتری کازئی در تیمارهای 3گانه طی مدت نگهداری------------------------------------- 89

جدول 5-5) اسیدیته اولیه و نهایی باکتری کازئی در تیمارهای 3گانه طی مدت نگهداری------------------------------------- 91

جدول 5-6) pH اولیه و نهایی باکتری کازئی در تیمارهای 3گانه طی مدت نگهداری----------------------------------------- 93

فهرست شکل‌ها

عنوان صفحه

شکل 2-1) هموژنایزر آسیاب کلوئیدی --------------- 17

شکل 2-2) روش غیر مداوم تولید مایونز ------------ 19

شکل 3-1) تصویر میکروسکوپی باکتری لاکتوباسیلوس کازئی 40

شکل 3-2) میکروانکپسولاسیون بروش ایجادامولسیون---- 42

شکل 3-3) انکپسولاسیون---------------------------- 43

فهرست نمودار

عنوان صفحه

نمودار 4-1) روند تغییرات تعداد باکتری آزاد اسیدوفیلوس در نمونه سس مایونز------------------------------------------ 50

نمودار 4-2) روند تغییرات تعداد باکتری انکپسوله اسیدوفیلوس توسط 2%آلژینات کلسیم و 2% Hi-maizeدر نمونه سس مایونز ---- 51

نمودار 4-3) روند تغییرات تعداد باکتری انکپسوله اسیدوفیلوس توسطآلژینات کلسیم 4% در نمونه سس مایونز ------------ 52

نمودار 4-4) روند تغییرات تعداد باکتری آزاد لاکتوباسیلوس کازئی در نمونه سس مایونز -------------------------------- 53

نمودار 4-5) روند تغییرات تعداد باکتری لاکتوباسیلوس کازئی انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 2% و Hi-maize 2% در نمونه سس مایونز 54

نمودار 4-6) روند تغییرات تعداد باکتری انکپسوله کازئی توسطآلژینات کلسیم 4% در نمونه سس مایونز--------------------- 55

نمودار 4-7) روند تغییرات اسیدیته ی نمونه سس مایونز حاوی اسیدوفیلوس آزاد ------------------------------------------- 56

نمودار 4-8) روند تغییرات اسیدیته ی نمونه سس مایونز حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 2% و Hi-maize 2% در طی 91 روز نگهداری------------------------------------------------ 57

نمودار 4-9) روند تغییرات اسیدیته ی سس مایونز حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله شده با آلژینات کلسیم4% درنمونه سس مایونز در طی 91رروز نگهداری----------------------------------------- 58

نمودار 4-10) روند تغییرات اسیدیته ی سس مایونز حاوی کازئی آزاد درنمونه سس مایونز در طی 91رروز نگهداری--------- 59

نمودار 4-11) روند تغییرات اسیدیته ی نمونه سس مایونز حاوی کازئی انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 2% و Hi-maize 2% در طی 91 روز نگهداری------------------------------------------------ 60

نمودار 4-12) روند تغییرات اسیدیته ی سس مایونز حاوی کازئی انکپسوله شده با آلژینات کلسیم4% درنمونه سس مایونز در طی 91رروز نگهداری------------------------------------------------ 61

نمودار 4-13) روند تغییرات pH سس مایونز حاوی اسیدوفیلوس آزاد درنمونه سس مایونز در طی 91رروز نگهداری----------------- 62

نمودار 4-14) روند تغییرات pH نمونه سس مایونز حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 2% و Hi-maize 2% در طی 91 روز نگهداری------------------------------------------------ 63

نمودار 4-15) روند تغییرات pH سس مایونز حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله شده با آلژینات کلسیم4% درنمونه سس مایونز در طی 91رروز نگهداری------------------------------------------------ 64

نمودار 4-16) روند تغییرات pH سس مایونز حاوی کازئی آزاد درنمونه سس مایونز در طی 91رروز نگهداری-------------------- 65

نمودار 4-17) روند تغییرات pH نمونه سس مایونز حاوی کازئی انکپسوله شده با آلژینات کلسیم 2% و Hi-maize 2% در طی 91 روز نگهداری66

نمودار 4-18) روند تغییرات pH سس مایونز حاوی کازئی انکپسوله شده با آلژینات کلسیم4% درنمونه سس مایونز در طی 91رروز نگهداری 67

نمودار 4-19) استاندارد دانسیته ی نوری باکتری لاکتو باسیلوس اسیدوفیلوس-------------------------------------- 68

نمودار 4-20) استاندارد دانسیته ی نوری باکتری لاکتو باسیلوس کازئی------------------------------------------------ 68

نمودار 4-21) تغییرات ویسکوزیته اندازه گیری شده با دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه شاهد
------------------------------------------------ 69

نمودار 4-22) تغییرات ویسکوزیته مطابق شده با نمودار هرشل بالکلی توسط دستگاه رئومتر بروکفیلد--------------------- 69

نمودار 4-23) تغییرات ویسکوزیته اندازه گیری شده با دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی اسیدوفیلوس آزاد---------- 70

نمودار 4-24) تغییرات ویسکوزیته مطابق شده با نمودار هرشل بالکلی توسط دستگاه رئومتر بروکفیلددر نمونه حاوی اسیدوفیلوس آزاد70

نمودار 4-25) تغییرات ویسکوزیته اندازه گیری شده با دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله با آلژینات و نشاسته------------------------------------------------ 71

نمودار 4-26) تغییرات ویسکوزیته مطابق شده با نمودار هرشل بالکلی توسط دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله با نشاسته وآلژینات--------------------------------- 71

نمودار 4-27) تغییرات ویسکوزیته اندازه گیری شده با دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله با آلژینات کلسیم4%72

نمودار 4-28) تغییرات ویسکوزیته مطابق شده با نمودار هرشل بالکلی توسط دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله با آلژینات4%--------------------------------------- 72

نمودار 4-29) تغییرات ویسکوزیته اندازه گیری شده با دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی کازئی آزاد--------------- 73

نمودار 4-30) تغییرات ویسکوزیته مطابق شده با نمودار هرشل بالکلی توسط دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی کازئی آزاد73

نمودار 4-31) تغییرات ویسکوزیته اندازه گیری شده با دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی کازئی انکپسوله شده با آلژینات و نشاسته74

نمودار 4-32) تغییرات ویسکوزیته مطابق شده با نمودار هرشل بالکلی توسط دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی کازئی انکپسوله با آلژینات ونشاسته----------------------------------------- 74

نمودار 4-33) تغییرات ویسکوزیته اندازه گیری شده با دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی کازئی انکپسوله شده با آلژینات 4% 75

نمودار 4-34) تغییرات ویسکوزیته مطابق شده با نمودار هرشل بالکلی توسط دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی کازئی انکپسوله با آلژینات4%--------------------------------------- 75

نمودار 4-35) تغییرات ویسکوزیته اندازه گیری شده با دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی اسیدوفیلوس آزاد---------- 76

نمودار 4-36) تغییرات ویسکوزیته مطابق شده با نمودار هرشل بالکلی توسط دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی اسیدوفیلوس آزاد 76

نمودار 4-37) تغییرات ویسکوزیته اندازه گیری شده با دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله با آلژینات و نشاسته------------------------------------------------ 77

نمودار 4-38) تغییرات ویسکوزیته مطابق شده با نمودار هرشل بالکلی توسط دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله با آلژینات و نشاسته-------------------------------- 77

نمودار 4-39) تغییرات ویسکوزیته اندازه گیری شده با دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله با آلژینات 4%78

نمودار 4-40) تغییرات ویسکوزیته مطابق شده با نمودار هرشل بالکلی توسط دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی اسیدوفیلوس انکپسوله با آلژینات4%--------------------------------------- 78

نمودار 4-41) تغییرات ویسکوزیته اندازه گیری شده با دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی کازئی آزاد--------------- 79

نمودار 4-42) تغییرات ویسکوزیته مطابق شده با نمودار هرشل بالکلی توسط دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی کازئی آزاد79

نمودار 4-43) تغییرات ویسکوزیته اندازه گیری شده با دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی کازئی انکپسوله شده با آلژینات و نشاسته80

نمودار 4-44) تغییرات ویسکوزیته مطابق شده با نمودار هرشل بالکلی توسط دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی کازئی انکپسوله با آلژینات ونشاسته----------------------------------------- 80

نمودار 4-45) تغییرات ویسکوزیته اندازه گیری شده با دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی کازئی انکپسوله شده با آلژینات 4% 81

نمودار 4-46) تغییرات ویسکوزیته مطابق شده با نمودار هرشل بالکلی توسط دستگاه رئومتر بروکفیلد در نمونه حاوی کازئی انکپسوله با آلژینات4%--------------------------------------- 81

نمودار 5-1) مقایسه ی آماری اختلاف معنی دار میانگین تعداد باکتری لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس در مدت نگهداری----------- 83

نمودار 5-2) مقایسه ی آماری اختلاف معنی دار میانگین اسیدیته باکتری لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس در مدت نگهداری----------- 85

نمودار 5-3) مقایسه ی آماری اختلاف معنی دار میانگین pH باکتری لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس در مدت نگهداری----------- 87

نمودار 5-4) مقایسه ی آماری اختلاف معنی دار میانگین تعداد باکتری لاکتوباسیلوس کازئی در مدت نگهداری---------------- 89

نمودار 5-5) مقایسه ی آماری اختلاف معنی دار میانگین اسیدیته باکتری لاکتوباسیلوس کازئی در مدت نگهداری---------------- 91

نمودار 5-6) مقایسه ی آماری اختلاف معنی دار میانگین pHلاکتوباسیلوس کازئی در مدت نگهداری---------------------------- 92

نمودار 5-7) مقایسه ی آماری consistency indexاندازه گیری شده در سطح 5% در تیمارهای اولیه------------------------------- 94

نمودار 5-8) مقایسه ی آماری Flow Indexاندازه گیری شده در سطح 5% در تیمارهای اولیه---------------------------------- 95

نمودار 5-9) مقایسه ی آماری Consistency index اندازه گیری شده در سطح 5% در تیمارهای مختلف پس از 91 روز نگهداری--------- 96

نمودار 5-10) مقایسه ی آماری Flow Indexاندازه گیری شده در سطح 5% در تیمارهای مختلف پس از 91 روز نگهداری------------ 97

چکیده:

در این تحقیق با افزودن دو نوع باکتری لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس و لاکتوباسیلوس کازئی بصورت های آزاد، انکپسوله شده با پوشش آلژینات کلسیم(با غلظت 4%) و انکپسوله شده با پوشش مخلوط نشاسته ی Hi maize و آلژینات کلسیم (هرکدام با غلظت 2%) به امولسیون سس مایونز ،محصول سس مایونز پروبیوتیک تولید گردید و تعداد اولیه ،اسیدیته، pH و ویسکوزیته ی مخلوط اولیه سس مایونز پروبیوتیک اندازه گیری وثبت شد.نتایج بدست آمده نشان دادند در هر دو نوع باکتری تیمارهای انکپسوله با پوشش مخلوط نشاسته ی Hi maize و آلژینات کلسیم (هرکدام با غلظت 2%) توانستند بیشترین مقاومت در برابر تغیرات تعداد اولیه ی باکتری ،اسیدیته و pH را نشان داده و پس از آن تیمارهای حاوی باکتری انکپسوله با پوشش آلژینات کلسیم(با غلظت 4%) در رتبه ی دوم نسبت به تیمار اول قرار گرفته و نهایتا بیشترین تغییرات پارامترهای ذکر شده در باکتری های آزاد صورت گیرد.با تلقیح باکتری پروبیوتیک به مخلوط سس مایونز اولیه تمامی نمونه ها با کاهش میزان ویسکوزیته و قوام مخلوط مواجه گردیدند که این تغییر بافت وکاهش ویسکوزیته را نسبت به نمونه ی شاهد در تمامی نمونه ها با اختلاف کاملا معنی دار و به نسبت زیادی را شاهد بودیم.

کلمات کلیدی: انکپسولاسیون، پروبیوتیک،لاکتوباسیلوس، مایونز، ویسکوزیته.

فصل اول

« طرح مسأله »

1-1 سس مایونز

تغییرروشزندگیشهروندانوگسترشروزافزونزندگیماشینیموجبتغییردرعاداتروزمرهافرادجامعهوبهویژهعاداتغذاییآنانشدهاست. ازدیگرسواشتغالبانواندرمحیطخارجازخانهکهروندروبهرشدیرادربینبانوانجوانتجربهمیکند،باعثرویکردخانوادههابهاستفادهازغذاهایآمادهوحتیانواعغذاهایسردگشتهاست.

استفادهازغذاهایسردوآمادهمصرف،معمولابههمراهچاشنیهایمختلفانجاممیگیرد. کهانواعسسهاازمهمتریناینچاشنیهامحسوبمیگردند. سسهاشاملانواعمختلفیهستندکهسسهایکچاپ،خردلومایونزازاصلیترینآنهابهشمارمیآیند. دراینمیانسسمایونزبهعنوانسسیکههمبهصورتخالصمورداستفادهقرارمیگیردوهمبهعنوانپایهایبرایتهیهسایرانواعسس،ازجملهسسهایسالاد،سسفرانسوی،سسایتالیایی،سسهزارجزیرهو ... بهشمارمیآیدازمحبوبیتفراوانیبرخورداراست.

ضمناینکهسسمایونزبادارابودنحدود٦٧درصدچربی،٣ درصدکربوهیدراتو٢ درصد پروتئینبهعنوانیکمادهغذاییپرانرژیباحدود٦٥٠کیلوکالریانرژیدرهریکصدگرممحسوبمیشود.موارداستفادهسسمایونزدرتهیهانواعساندویچ،سالادهایفصل،سالادالویهو ... ونیزهمراهباسایرغذاها،تقاضایمصرفاینمادهغذاییرابهسطحبالاییارتقادادهاست.

میتوان گفت مایونز یکی از محبوبترین و پرمصرف ترین سسها در سراسر جهان محسوب می گردد و یک امولسیون فاز روغن درفاز آبی (o/w) است که بصورت سنتی از با دقت مخلوط کردن زرده تخم مرغ،سرکه،روغن گیاهی و ادویه جات(بخصوص خردل) تولید می شود[1] .

مهمترین قسمت اختلاط زمانی است که روغن به مخلوط اضافه می گردد. می بایستی در این مرحله دور موتور تحت کنترل باشد. چرا که می بایستی روغن به تدریج به مخلوط اضافه گردد.

علت این مسأله نیز در این است که در ابتدا امولسیون طبیعی آب در روغن است در حالیکه با ریختن تدریجی روغن بر روی مخلوط و هم زدنهای متوالی امولسیون عکس می شود. یعنی امولسیون طبیعی بحالت غیر طبیعی روغن در آب تبدیل می گردد.جهت تعلیق گلبول های چربی در آب یا قطرات آبی در چربی از امولسیفایر استفاده می شود.بدون امولسیفایر سس مایونز به دو فاز جداگانه آب و روغن تبدیل می گردد. امولسیون مایونز توسط زرده تخم مرغ مستحکم می شود ولی ترکیبات فعال زرده تخم مرغ فسفلیپیدهاست که مهمترین آن بنام لستین است. این سس معمولا از پخش شدن فاز روغن مخلوط در فاز آبی با استفاده از خاصیت فعال سطحی تخم مرغ بوجود آمده و معمولا حاوی 70 تا 80 درصد چربی میباشد[2].معمولا پایداری این امولسیون پیچیده به عواملی همچون میزان روغن ،میزان زرده تخم مرغ ،روش وسرعت میکس ،ویسکوزیته ،کیفیت فاز آبی ،نسبت حجمی فاز روغن به فاز آبی و دمای تولید دارد[3].

1-2 اهمیت و فواید پروبیوتیکها و پریبیوتیکها

مفهوم کلی پروبیوتیک جدید نیست ودر واقع توسط انسان در غذاهای تخمیری از هزاران سال پیش مصرف می شده است. امروزه برای تمام دانشمندان توانایی پروبیوتیک هادر بهبود و تعادل فلور روده و جلوگیری از اختلالات گوارشی به اثبات رسیده است[39].

مصرف کننده های مدرن امروزی انتظاردارند که غذاهایشان سالم باشد وآنها را از بیماری ها دور نگهدارد.زیرا آنها به شکل فزاینده ای به سلامت شخصی خودعلاقه مندوحساس گردیده اند[27]. در سالهای اخیر آگاهی مصرف کنندگان از اثرات درمانی باکتری های پروبیوتیک برروی سلامت انسان افزایش چشمگیری پیدا کرده است[7]. که این دلیلی بر افزایش علاقه مندی به محصولات پروبیوتیک بعنوان یک محصول محافظ سلامتی بوده است[27].

اصطلاح پروبیوتیک شامل رنج وسیعی از میکرو ارگانیسم ها می گردد که اصولا باکتری ها و گاهی شامل مخمرها میگردد. LABها مهمترین پروبیوتیک هایی هستند که اثرات مفیدی برروی دستگاه گوارش انسان برجای میگذارند.این باکتریها گرم مثبت و معمولامحیط بی هوازی را ترجیح میدهند ولی میتوانند در محیط هوازی نیز رشد کنند.Bifidobacteria گرم مثبت است و میتواند در رنج 5.4 pH الی 5.8 و شرایط بی هوازی رشد کند و در شرایط هوازی نیز قابلیت رشد دارد. Echerchia coli strain nissle و حتی بعضی مخمرها مثل Sacharomyces cerevisiaeوSacharomyces boulardii هم میتوانند به عنوان پروبیوتیک مطرح شوند[27].

صرف نظر از تنوع این میکرو ارگانیسم ها،بیشترین گروهی که در بازار موجود میباشد ،گروه اسید لاکتیک باکتری ها میباشند که شامل گونه های Lactobacilli,SterptococciوBifidobacteria میگردد که مهمترین اجزا تشکیل دهنده میکروفلور طبیعی دستگاه گوارش بوده و تولید اسیدلاکتیک که مهمترین متابولیت آنها محسوب میشود می نمایند.این پروبیوتیک ها از قدیم در غذاهای تخمیری بعنوان قسمت عمده اعمال تخمیر استفاده میگردند. پروبیوتیک ها با ایجاد تعادل مناسب در فلور میکروبی روده و تولید ترکیبات مفید موجب افزایش توانایی مقاومت بدن میزبان در برابر پاتوژن ها می گردد[39].

ابقا فلور عادی روده، محافظت علیه پاتوژنهای گوارشی، افزایش توانایی سیستم ایمنی ،کاهش ناسازگاری دستگاه گوارش با لاکتوز، کاهش کلسترول وفشار خون، فعالیت ضد سرطان، بهبودجذب مواد غذایی از جمله مزایای پروبیوتیک ها شناخته شده اند[39]. همچنین پروبیوتیک ها در پیشگیری و درمان بیماری هایی مانند یبوست،جلوگیری از بیماری های دستگاه تناسلی-ادراری،جلوگیری از مسمومیت های مسافرتی واسهال کودکان، کاهش آنتی بادی ناشی از اسهال، کنترل بیماری التهاب روده وسندرم روده تحریک پذیر نقش دارند[8].

از دیگر مزایایی که در باره پروبیوتیک ها مطرح شده است، نقش آنها در کاهش هایپرکلسترومی، محافظت علیه سرطان روده ومثانه، جلوگیری از پوکی استخوان ، جلوگیری از آلرژی های غذایی، وبیماری های آتوپیک میباشد. اگرچه برخی از این مزایای ذکر شده هنوز به طور قطع به اثبات نرسیده اند ، اما این عوامل بصورت بالقوه ممکن است در اثر رشد و فعالیت پروبیوتیک هنگام کشت در ماده غذایی یا در روده فرد بوجود آیند[9]. اثرات پروبیوتیکی خاص هرگونه متفاوت است و به همین دلیل است که مشخص کردن جنس وگونه به کاررفته هنگام اعلان منفعت های سلامت زایی آن بسیار مهم است[27].

بطورکلی اثرات پروبیوتیکها از سه طریق ممکن است صورت گیرد. اولین مکانیزم مربوط به ایجاد یک نوع ایمنی و حفاظت در میزبان است(با ایجادتعامل وتحریک سیتم ایمنی)که میتواند موجب جلوگیری وحتی درمان بیماری های عفونی و آماسهای روده ای گردد. مکانیسم دوم فعالیت پروبیوتیکها تاثیر مستقیم بر سایر میکروارگانیسم هاست که ممکن است همزیست ویا پاتوژن باشند. در این مورد درمان عفونتهای روده ای و بازگرداندن تعادل میکروبی روده (با رقابت با پاتوژنها) فاکتور اصلی بحساب می آید. نهایتا سومین مکانیزم قابلیت اثر آنها برروی برخی از محصولات میکروبی مانند سموم و برخی محصولات روده میزبان مانند نمکهای صفراوی و عناصرغذایی میباشد[27]. غذاها میتوانند شامل اجزا عملگرا باشند که این اجزا میتوانند با واکنش با پروبیوتیک به اصلاح عملکرد پروبیوتیک کمک کنند.

غذاهایی که به رشد باکتری های مفید در روده کمک میکنند بعنوان پریبیوتیک شناخته میگردند.الیگو ساکاریدهایی مانند لاکتولوز،گالاکتو الیگو ساکاریدها،فروکتوالیگوساکارید واینولین از پریبیوتیکهای مهم وشناخته شده اند.[39] پریبیوتیک هاغذاهایی هستند که اجزا آنها توسط آنزیمهای گوارشی در قسمت بالایی دستگاه گوارش قابل تجزیه و هضم نباشند و بکمک قابلیت تحریک رشد وفعالیت گزینشی تعداد محدودی از باکتری های خاص در بخش روده بزرگ اثرات مفید خود را برروی بدن میزبان بگذارند [13].

رابطه مشخص وآشکاری در اثر سینرژیستی بوجود آمده در هنگام ترکیب پروبیوتیک وپریبیوتیک ها وجود دارد، زیرا پریبیوتیک موجب رشد وافزایش فعالیت پروبیوتیک میگردد. در برخی از منابع غذایی این مواد بطور طبیعی وجود دارند اما میتوان سایر محصولات را با غنی سازی با پریبیوتیکها در حین عملیات تولید بهبود بخشید[39] .

1-2-1 مواد غذایی حامل پروبیوتیک:

غذا ها حامل رسیدن پروبیوتیک به بدن انسان اند.بعلاوه غذا میتواند بعنوان عامل محافظتی پروبیوتیک عمل کند.غذاها موجب میگردند که باکتری در هنگام عبور از دستگاه گوارش محافظت گردد .میزان چربی ،غلظت ونوع پروتئینها،قندها،pHو... محصولات غذایی برخی از فاکتورهایی اند که میتوانند برروی رشد و اثر پروبیوتیک وزنده ماندن آن موثرباشند.بنابراین فرمولاسیون محصول میتواند جهت رسیدن به اثر نهایی اثر بسزایی داشته باشد و درصورت نیاز مورد تغییر قرار گیرد[39]. یک حامل خوب باید برای مصرف انسان مناسب بوده و گونه پروبیوتیک مورد نظر را در طی تولید محصول،زمان نگهداری محصول تا زمان مصرف و همچنین طی عبور از بخش ابتدایی دستگاه گوارش تا رسیدن به روده بزرگ محافظت نماید[22]. ایجاد کلنی توسط این باکتری ها در روده ، تحت تاثیر بسیاری از فاکتورهاست که شامل اندازه ومقدار باکتری تلقیح شده، شرایط و وضعیت فیزیکی باکتری، ظرفیت نگهداری غذای حامل وتوانایی باکتری و غذای حامل( شرایط محافظتی)در برابر شرایط اسیدی و صفراوی که در بخشهای مختلف مسیر دستگاه گوارش با آن روبروست می باشد[20].

بعلاوه گسترش محصولات پروبیوتیک در مورد غذاهایی که بخشی از رژیم غذایی افراد را تشکیل میدهند بسیار مهم است،تا بتوانیم با کمترین میزان مصرف، اثرات درمانی لازم را حاصل کنیم،بدین معنی که با مصرف روزانه غذا بتوانیم میزان حداقل - به بدن فرد برسانیم.

رشد بهتر وبقا در طی تولید و نگهداری ماده غذایی و همچنین در هنگام رسیدن به دستگاه گوارش وحفاظت از اسید، نمکهای صفراوی، آنزیمهای گوارشی، چسبندگی به اپیتلیوم روده ای، خصوصیات ضد میکروبی و مقاومت به آنتی بیوتیکها میتوانند از عوامل مهم واساسی در انتخاب نوع وشرایط غذای حامل باشند[11].

محصولات لبنی به عنوان بهترین ناقلین پروبیوتیک ها شناخته میشوند اما محدودیت استفاده از مواد لبنی مانند نیاز به نگهداری در شرایط سردخانه ای ونیاز به هزینه بالایی که جهت حفظ دمای مناسب یخچال در هنگام حمل ونقل و فروش جهت حفظ کیفیت مورد نظر دارند موجب افزایش تقاضا برای مواد غذایی جدیدپروبیوتیک گردیده و تمایل برای تولید محصولات غیر لبنی پروبیوتیک را افزایش داده است . بنابراین استفاده از یک ماده غذایی با بافت خشک که نیاز به نگهداری های پر هزینه ندارد میتواند جایگزین مواد لبنی گردد[12],[39]. همچنین مشکلات بروزآلرژی به مواد لبنی، مشکلات عدم تحمل لاکتوز وهضم آن در برخی افراد وهمچنین مشکلات وجود کلسترول از عواملی هستند که تمایل مصرف کنندگان را به مصرف محصولات پروبیوتیک غیر لبنی افزایش داده